„Pamięć i polityka. Droga historyka Zagłady” – R. Hilberg – recenzja

Czytając książki o Holokauście nieraz zastanawiamy się, co skłoniło autorów do ich napisania. Dlaczego poświęcili znaczną część swojego życia na badanie jednego z najmroczniejszych rozdziałów historii ludzkości? Raul Hilberg, jeden z najważniejszych badaczy Zagłady, w swojej autobiografii udziela odpowiedzi na te pytania i odsłania kulisy swojej pracy.

Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów jest konsultantem naukowym obszernego i  przełomowego studium Zagłada Żydów europejskich, które uważane jest za kamień milowy w badaniach nad Holokaustem. Od jego  światowej premiery minęło już ponad pół wieku. Polski przekład ma się ukazać wiosną 2013. Dlaczego zatem wydawnictwo zdecydowało się najpierw na  publikację autobiografii autora? Czy ta lektura wzbudzi zainteresowanie polskiego czytelnika, który może zaznajomić się jedynie z monografią Hilberga pt Sprawcy, ofiary, świadkowie. Zagłada Żydów 1933-1945? Moim zdaniem zdecydowanie korzystniej byłoby gdyby autobiografia Raula Hilberga ukazała się po polskiej premierze jego najważniejszego dzieła.

Plusem książki jest ukazanie drogi historyka Zagłady. Interesujące są jej początki, pierwsze fascynacje wykładami Salo Barona, dojrzewanie autora do napisania niestandardowej rozprawy doktorskiej. Franz Neumann, promotor Hilberga, gdy usłyszał tytuł przygotowywanego doktoratu nie krył swojego sceptycznego nastawienia do pomysłu młodego, ambitnego studenta, powiedział tylko: „To będzie twój pogrzeb”.1 Opis zbierania i analizy dokumentów odsłania kulisy żmudnej pracy historyka. Hilberg przygotowując swój doktorat przeanalizował czterdzieści tysięcy dokumentów oskarżenia i pogrążył się w samotności. Dokumenty były podstawą jego pracy:

„Zbierając źródła, zawsze działałem bezwzględnie. Moim hasłem była kompleksowość i ilość. Im więcej agend, których materiały zdołam zbadać, tym lepiej”.2

Autor interesująco opisuje proces przygotowywania materiałów, staranność zbierania dokumentów, ich wielokrotne analizy i błędy, które popełniał.

Plusem jest to, że Hilberg otwarcie pisze o problemach finansowych, z którymi borykał się jako doktorant. Możliwości zarobkowania było niewiele, a znalezienie pracy, która nie kolidowała by z doktoratem nie było łatwym zadaniem. Autor imponuje czytelnikowi swoim uporem w dążeniu do celu i podporządkowaniu wszystkich innych aktywności jednemu zadaniu. Zaskakująca jest jego determinacja, kolejne odmowy publikacji nie zniechęcały go, wciąż szukał wydawcy. Najboleśniejsza była odmowa od Yad Vashem.

Hilberg interesująco opisuje problemy wynikające z przyjęcia nowatorskiej optyki. Jego oryginalność polegała na koncentracji na wykonawcach, a nie ofiarach. Historyk został skrytykowany m.in. za pełen krajobraz żydowskich postaw. Miał odwagę opisać przypadki współpracy z Niemcami i odejść od jednostronnego spostrzegania Żydów jako bohaterów stawiających czynny opór.

Minusem książki jest przede wszystkim to, że Hilberg nie jest polskiemu czytelnikowi dobrze znany. Lektura książki, która w znacznej mierze koncentruje się na pisaniu i publikacji Zagłady Żydów europejskich niedostępnych jeszcze po polsku sprawia, że autobiografia ta jest trochę zawieszona w próżni. Do wad należy również suchy sposób prowadzenia opowieści. Książka nie wciąga czytelnika, kolejne zdania nie układają się w płynną całość i mimo niewielkiej objętości jej lektura zajmuje sporo czasu.

Pod względem edytorskim nie można mieć żadnych zastrzeżeń. Książka w poręcznym formacie, duża czcionka niemęcząca wzroku, okładka lekko usztywniona, indeks ułatwiający poruszanie się po książce.

Podsumowując uważam, że książkę można polecić osobom, które czytały już najważniejszą publikację Hilberga lub studentom historii, dla których szczególnie wartościowa może być część dotycząca gromadzenia  i analizy dokumentów. Pamięć i polityka. Droga historyka Zagłady jest zdecydowanie niszową publikacją. Na mnie osobiście książka nie wywarła dobrego wrażenia, być może byłoby one inne gdybym była już po lekturze Zagłady Żydów europejskich.

Plus Minus:
Na plus:
+ ukazanie procesu zbierania materiałów historycznych (szczególnie interesujące dla studentów historii)
+ opis determinacji w dążeniu do celu
+ wyjaśnienie przyczyn innowacyjnej optyki w badaniu Holokaustu
+ poręczne wydanie
Na minus:
- autobiografia zawieszona nieco w próżni (polski czytelnik nie ma dostępu do najważniejszej pracy autora, która jest głównym bohaterem książki)
- brak płynności w prowadzeniu narracji

Tytuł: Pamięć i polityka. Droga historyka Zagłady
Autor: Raul Hilberg
Wydanie: 2012
Wydawca: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów
ISBN: 978-83-63444-18-1
Stron: 189
Oprawa: miękka
Cena: ok 35 zł
Ocena recenzenta: 5.5 /10

1. Raul Hilberg, Pamięć i polityka. Droga historyka Zagłady, Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, Warszawa 2012, s. 59. [↩]
2. Ibidem, s. 68. [↩]