Wybrane pieczęcie ze zbiorów Archiwum Państwowego w Poznaniu

Pieczęcie dawniej były jednym z głównych instrumentów potwierdzających autentyczność dokumentu - stanowiły świadectwo wiarygodności. Toteż istotne było, aby pieczęć można było bez większego problemu przypisać dysponentowi. Zawierały również ważne informacje na temat emitenta danej pieczęci, a zarazem mogły być nośnikiem treści ideologicznych i propagandowych. Dlatego badania sfragistyczne są istotną częścią badań historycznych i pozwalają rozstrzygnąć wiele problematycznych zagadnień postawionych przez historiografię a dyskusyjnych w przekazach pisanych.

W tym artykule chce zająć się pieczęciami urzędniczymi - imiennymi, które znajdują się w Archiwum Państwowym w Poznaniu. W zbiorach Archiwum znajduje się kilka tysięcy tłoków pieczętnych, które nadal pozostają poza orbitą badań historycznych, dlatego w tym krótkim tekście spróbuje zaprezentować kilka wybranych artefaktów, które zostaną poddane analizie i które spróbuje przedstawić w sposób umożliwiający bardziej wnikliwe analizy przez innych badaczy. Pieczęcie pochodzą z końca XVIII i początku XIX wieku, czyli z okresu rozbiorów, a także zaboru pruskiego ziem wielkopolski1.

Tekst ten, zostanie podzielony wewnętrznie na podrozdziały żeby był czytelny dla odbiorcy. Jednocześnie ułatwi to narracje, a także pozwoli należycie wyeksponować przedmiot badań i dołączone zdjęcia. Pieczęcie zostaną przedstawione według rangi urzędników używających danej pieczęci. Zaczynając od najniższych kończąc na urzędach generalnych sprawowanych przez magnatów. Jednocześnie, zachowano podział chronologicznych w pracy. Takie przedstawienie wyników przeprowadzonych badań ułatwi czytelnikowi lekturę i krytykę tego tekstu.

Pieczęcie, które zostaną zaprezentowane należą - o czym wspomniano wyżej - do urzędników z ziem Wielkopolski, dlatego dobór literatury przedmiotu jest ograniczony. Jednak ogromnym ułatwieniem pracy badawczej jest Bibliografia historii Wielkopolski, której wersja internetowa została zaktualizowana do stanu badań na rok 20002. Dlatego odnalezienie dorobku starszej historiografii na temat poruszanych problemów nie stanowi żadnego problemu, ale nie jest to zestawienie wyczerpujące. Ustalenie chronologii sprawowania poszczególnych urzędów przez właścicieli pieczęci ułatwią Spisy urzędników powstałe przy Bibliotece Kórnickiej3.

I

Pierwsza pieczęć4, która mnie zainteresowała należy do notariusza króla pruskiego F. H. M. Finka, którego nie udało się bliżej zidentyfikować. Jest ona datowana na połowę XIX wieku, dzięki dobremu zachowaniu się w zbiorach archiwalnych. Pole pieczęci została podzielona w pas, jednak bez zachowania odpowiednich proporcji, z wyraźną przewagą części górnej nad dolną.

W polu górnym znajduje się orzeł pruski w pozycji profilowanej, który trzyma w prawym szponie berło królewskie, natomiast w lewym jabłko. Są to oczywiste atrybuty władzy królewskiej, które podkreślają pozycję właściciela pieczęci, który był przedstawicielem władzy państwowej. Na piersi orła znajduje się monogram, który został odczytany w przez pracowników Archiwum, jako litery w WF5. Uważam, że odczytanie takie jest błędne, ponieważ na piersi znajdują się w koronie królewskiej litery R, F i W6.

W polu dolnym, tuż pod linią podziału, znajdują się inicjały właściciela pieczęci. Odczytać można je następująco F. H. M. FINK. Pod napisem znajdują się dwie tarcze. Na prawej znajdują się trzy źdźbła zboża, wyrastające z ziemi7. W klejnocie ramie zbrojne z trzema źbłami zboża w dłoni. Z kolei na lewej tarczy znajduje się roślina, która stylizowana jest na drzewo liściaste wyrastające z ziemi. W klejnocie można zauważyć trzy liście. W górnym półotoku napis KON: PR: NOTARIATS. SIEG:.

Pieczęć nr 1. Pieczęć pruskiego notariusza królewskiego

II

Kolejna pieczęć8 należała do kapitana ubiorczego wojska Księstwa Warszawskiego Bogusława Rożnowskiego9. Niestety jest to pieczęć bardzo uboga w elementy zdobnicze, raczej wykonana do celów użytkowych w pośpiechu i bez należytego kunsztu. Najprawdopodobniej została stworzona po 1807 roku.

W polu tłoka pieczętnego, bez wątpienia znajduję się ukoronowany orzeł skierowany głową w lewo10, który siedzi na elemencie zdobniczym przypominającym fasci, czyli rodzaj wiązanki. Napis w otoku brzmi KAPITAN UBIORCZY ROZNOWSKI. Z kolei w dolnej części tłoka można zauważyć słowa, dzięki którym można zidentyfikować właściciela pieczęci, a jest to PUŁK TRZECI co potwierdza Bronisław Gembarzewski w swoim wnikliwym studium11.

Pieczęć nr 2. Należąca do kapitana wojska Księstwa Warszawskiego

III

Właścicielem kolejnej pieczęci12 był Fryderyk Labuer, który zajmował stanowisko urzędnicze notariusza powiatowego w Rawiczu. Na matrycy tłoka pieczęci owalna tarcza (nad którą znajduje się korona13), ozdobiona dwiema zwisającymi szyszkami, połączonymi uroczystym łańcuchem14. Tarcza herbowa podzielona w słup na dwa pola. W polu pierwszym został umieszczony herb saski. Składa się on z pięciu złotych i pięciu czarnych poziomych pasów położonych w tle ukośnie w prawo skierowanym paskiem (korona), który symbolizuje gałązkę ruty15. Natomiast w polu drugim umieszczono orła16. Jednakże Fryderyk Lauber nie wzorował się na Saksonii, a na herbie Księstwa Warszawskiego, które przejęło to pole za pośrednictwem dynastii Wettynów17. Dzięki temu wywodowi heraldycznemu można datować te pieczęć na lata 1807-1815, czyli na okres Księstwa Warszawskiego. Najpóźniej na kilka lat po 1815, które potrzebowano na wyprodukowanie nowej pieczęci.

Pod herbem umieszczono napis FRYDERYK LAUBER W RAWICZU. Z kolei w otoku umieszczono napis, który można odczytać następująco: POWIAT: KROBSKIEGO W DEPAR: POZN: KROL: SASKI XIĘST: WARSZ: URZĄD: NOTAR:.

Pieczęć nr 3. Należąca do Fryderyka Laubera, notariusza powiatowego w Rawiczu

IV

Podobną pieczęcią posługiwał się S. B. Laude18, który był notariuszem powiatowym we Wschowie. Jednakże na tej pieczęci bardzo wyraźnie można dostrzec płaszcz lub namiot gronostajowy, który zwieńczony koroną. Jednak korona nie została ozdobiona jabłkiem, jak to było w przypadku pieczęci Fryderyka Laubera. Wykonanie elementów heraldycznych jest mniej dokładnie niż w pieczęci nr 3 co wskazywać może na słaby kunszt artysty.

W otoku pieczęci napis brzmi: NOTARYUSZ PUBL: POWIATU WSCHOWSKIEGO. S: B: LAUBE.

Pieczęć nr 4. Właścicielem tej pieczęci był S. B. Laube, notariusz powiatowy we Wschowie

V

Kolejną pieczęcią19, która znalazła się w zbiorach archiwalnych jest pieczęć okrągła starosty przedeckiego20 Jakuba Zygmunta Kretkowskiego (1740-1810)21 ze znanego rodu wielkopolskiego, którego rodowód jest uchwytny już od XV wieku22. Przed objęciem urzędu starosty przedeckiego Jakub Zygmunt Kretkowski w latach 1770-1774 sprawował urząd starosty bobrownickiego23. Urząd starosty przedeckiego sprawował od 31 X 1774 do 30 VI 1786 roku24. Na pieczęci umieszczono datę, dzięki czemu można z łatwości datować jej powstanie na rok po objęciu urzędu starosty(1775).

W centralnym miejscu pieczęci znajduję się barokowy kartusz z herbem Dołęga25, który ma wygląd podkowy skierowanej ocelami w dół. Na szczycie podkowy delikatnie uszkodzony u nasady krzyż maltański, a ze środka podkowy wychodzi strzała skierowana grotem ku dołowi26. Nad tarczą herbową bardzo dobrze widoczna korona z której wychodzi skrzydło przeszyte strzałą. Za tarczą jako trzymacze, atrybuty wojenne takie jak: armaty, bębny, buzdygan, szabla, sztandar, kołczan ze strzałami i kule armatnie27. W otoku napis IACOBUS: SIGIS: KRETKOWY: KRETKOWSKI: CAOUTANEUS: CASTRENSIS: PRAEDECENSIS28.

Pieczęć nr 5. Pieczęć starosty przedeckiego Jakuba Zygmunta Kretkowskiego

VI

W historiografii polskiej podkreślane są zasługi Edwarda Raczyńskiego dla Wielkopolski po rozbiorach, a głównie jego inicjatywy wydawnicze i założenie Biblioteki Raczyńskich w 1829 roku. Aczkolwiek bardzo sporadycznie w syntezach dziejów Polski wspomina się o Kazimierzu Raczyńskim29, dziadku Edwarda. Kazimierz zaczął gromadzić zbiory biblioteczne, które później rozrosły się w niebywałe rozmiary. W zbiorach archiwalnych zachowała się pieczęć Kazimierza Raczyńskiego w okresie sprawowania urzędu marszałka nadwornego koronnego i starosty generalnego Wielkopolski30. Przed objęciem tego prestiżowego urzędu, który był zwieńczeniem kariery Raczyńskiego, od 8 III 1768 sprawował urząd pisarza wielkiego (świeckiego) do 20 IV 1776.

W polu tłoka pieczęci31 znajduję się tarcza herbowa, na której widnieje herb Nałęcz. Nad tarczą korona, nad którą w klejnocie umieszczona została kobieta trzymająca rogi jelenie. Za tarczą umieszczono skrzyżowane miecz i laskę marszałkowską, symbolizujące sprawowany urząd. W dolnej części tłoka, tuż pod tarczą, umieszczono dwa odznaczenia, którymi został obdarzony Raczyński. Większy to Order Orła Białego32, a mniejszy to Order Świętego Stanisława33, które przywieszono pod dolną krawędzią tarczy ze wstążkami biegnącymi ku koronie, a zakończone za tarczą herbową. Na pierwszy rzut oka oba ordery zostały przedstawione w ten sam sposób, ale odróżnia je od siebie rozmiar34, a także napis w otoku. Dlatego z łatwością można zidentyfikować te odznaczenia.

Napis w otoku pieczęci jest bardzo obszerny i zaczyna się od dolnej części pola pieczętnego. Część zewnętrzna brzmi: :CAZIMIERUS∙NALECZ∙DE∙RACZYNO∙ET∙MAIOSZYN∙RACZYNSKI∙MARSCHALUS∙CURNE∙REGNI∙CAPITENEUS. Z kolei linia wewnętrzna brzmi następująco: GENERALIS∙MAIORIS∙POLONIE∙ORDINUM∙AQUILLA∙ALBA∙ET∙SANCTI∙
STANISLAI∙EQUES∙∙.

W Inwentarzu archiwalnym datuję się tę pieczęć na „ostatnie dwudziestolecie XVIII w.”35 jednak można zawęzić ten przedział do lat 1783-179336. Ze względu na tytulaturę zawartą w napisie otokowym, a także przywieszenie Orderów, ten przedział czasowy jest uzasadniony i potwierdzony w tym materiale źródłowym.

Pieczęć została wykonana bardzo starannie i przez wprawionego grawera, dzięki czemu można od razu poznać, że należy do osoby zamożnej i wpływowej. Przywieszenie Orderu Orła Białego i Świętego Stanisława jest ozdobieniem pieczęci i nobilitacją jej posiadacza, który chciał to podkreślić.

Pieczęć nr 6. Należała do Kazimierza Raczyńskiego

W powyższym tekście przedstawiono sześć pieczęci, w porządku przyjętym przez Archiwum Państwowe w Poznaniu. Należy zauważyć, że pieczęci urzędników niżej sytuowanych zostały wykonane z mniejszą starannością i bez zbędnych detali i ozdób. Te pieczęcie miały reprezentować urząd, a nie osobę tę urząd sprawującą, a zarazem miały być nośnikiem łatwych do odbioru treści i wartości. Aczkolwiek w zaprezentowanym materiale znalazły się pieczęcie, które należą do osób sprawujących podobne urzędy, ale ich pieczęcie zostały wykonane staranniej i z drobnymi elementami zdobniczymi. Do ostatniej grupy, czyli trzeciej, należy zaliczyć pieczęcie osób zamożnych. Artefakty te zostały wykonane bardzo starannie, z wieloma elementami zdobniczymi, a zarazem z rozbudowaną tytulaturą, która ma podkreślać status społeczny właściciela pieczęci, czyli urzędnika.

Bibliografia:

1. Archiwum Państwowe w Poznaniu nr 53-983-T-III-1-1, nr 53-983-T-III-2-1, nr 53-983-T-III-3-1, nr 53-983-T-III-4-1, nr 53-983-T-III-6-1, nr 53-983-T-III-7-1.
2. Bibliografia historii Wielkopolski, red. R. Marciniak [w:] http://www.ptpn.poznan.pl/BHW/BHW_main.htm
3. Chojecki R., Patriotyczna opozycja na sejmie 1773 r., „Kwartalnik Historyczny”, t. 79(1972), s. 545-562.
4. Czaja A., Między tronem, buławą i dworem petersburskim, Warszawa 1988.
5. Dzieje wielkopolski, t. 1 (do roku 1793), pod red. J. Topolskiego, Poznań 1969.
6. Dunin-Wilczyński Z., Order Świętego Stanisława, Warszawa 2006.
7. Gembarzewski B., Wojsko polskie. Księstwo Warszawskie. 1807-1814, Wrocław 1905.
8. Guldon Z., Rozmieszczenie własności ziemskiej na Kujawach w 2 połowie XVI w., Toruń 1964.
9. Iwańska J., Rezler M., Dawni Wielkopolanie. Na co dzień i od święta, Poznań 1997.
10. Opaliński E., Rodziny wielkosenatorskie w Wielkopolsce, na Kujawach i na Mazowszu za Zygmunta III. Podstawy karier, Warszawa 2007.
11. Sławiński T., Człowiek istotą rodzinną - genealogia Kretkowskich w XV-XVIII wieku., „Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego”, t. 3 (1997) s. 53-74.
12. Urzędnicy kujawscy i dobrzyńscy. Spisy, red. A. Gąsiorowski, Kórnik 1990.
13. Urzędnicy centralni i nadworni Polski XIV- XVIII wieku. Spisy, red. A. Gąsiorowski, Kórnik 1992.

1. Przedmiotem badań będą pieczęcie oznaczone następującymi sygnaturami Archiwum Państwowe w Poznaniu 53-983-T-III-1-1, 53-983-T-III-2-1, 53-983-T-III-3-1, 53-983-T-III-4-1, 53-983-T-III-6-1, 53-983-T-III-7-1 (dalej w tekście: APPń). W tym miejscu należy złożyć serdeczne podziękowania Panu dr. P. Pokorze z Zakładu Historii Średniowiecznej UAM w Poznaniu, który udostępnił Autorowi tekstu zdjęcia artefaktów archiwalnych. [↩]
2. Bibliografia historii Wielkopolski, red. R. Marciniak, [w:] http://www.ptpn.poznan.pl/BHW/BHW_main.htm (dost. 7.02.2013). [↩]
3. Urzędnicy kujawscy i dobrzyńscy. Spisy, red. A. Gąsiorowski, Kórnik 1990; Urzędnicy centralni i nadworni Polski XIV- XVIII wieku. Spisy, red. A. Gąsiorowski, Kórnik 1992. [↩]
4. APPń 53-983-T-III-1-1. [↩]
5. Ibidem. [↩]
6. S. K. Kuczyński (Herby urzędowe na ziemiach polskich w okresie porozbiorowym, [w:] Herby miast polskich w okresie zaborów(1772- 1918), red. S. K. Kuczyński, Włocławek 1999, s. 14) odczytał litery FR jako Fridericus Rex. Następnie stwierdził „przedstawiał on w polu srebrnym orła czarnego w koronie, ze złotą przepaską na skrzydłach i takimiż łapami, trzymającego w szponach berło i jabłko, z inicjałami króla pruskiego na piersi. Był to jedyny symbol dopuszczony do oficjalnego użytku na ziemiach zaboru pruskiego, występujący na pieczęciach urzędów wszystkich szczebli administracji”. Dlatego można przypuszczać, że królem tym był Fryderyk Wilhelm III/ [↩]
7. Błędnie zostało odczytane to zestawienie w Inwentarzu, w którym czytamy „Na prawej z nich donica z trzema łodygami zakończonymi kwiatami w kształcie kłosów. Nad tarczą ramię trzymające w ręce wiązankę podobnych kwiatów”. [↩]
8. APPń, 53-983-T-III-7-1. [↩]
9. Według spisu żołnierzy znajdującego się B. Gembarzewski, Wojsko polskie. Księstwo Warszawskie. 1807-1814, Wrocław 1905. [↩]
10. Można przypuszczać, że to orzeł Księstwa Warszawskiego. [↩]
11. Ibidem, s. 88 i nast. [↩]
12. APPń, 53-983-T-III-3-1. [↩]
13. Korona królewska z pewnością odnosi się do władcy, który był królem Saksonii. [↩]
14. W Inwentarzu archiwalnym „owalna tarcza pod koroną królewską i baldachimem”. Naprawdę trudno na tłoku pieczęci dostrzec, jakikolwiek zarys baldachimu. Trudno za baldachim uznać pas łączący ozdobne szyszki, który przypomina ozdobny pasek. Sądzimy, że może być to wymysł lub pomyłka autora. [↩]
15. Jest to „Herb Ruciany” (Rautenkranzwappen). [↩]
16. Prawdopodobnie jest to orzeł Księstwa Warszawskiego. [↩]
17. Mowa tutaj o Fryderyku Auguście, który był księciem warszawskim w latach 1807-1815. [↩]
18. APPń, 53-983-T-III-4-1. [↩]
19. APPń, 53-983-T-III-2-1. [↩]
20. Na oficjalnej stronie popełniono błąd uznając, iż J. Z. Kretkowski był starostą przedeckim w latach 1774-1793. http://www.przedecz.konin.lm.pl/zabytki.html (dostępne 6.02.2013r.). Według ustaleń Urzędnicy kujawscy i dobrzyńscy. Spisy, s. 154, nr 1277 był starostą do 30 VI 1786 roku. [↩]
21. Podstawowe informacje na temat tego rodu można znaleźć T. Sławiński, Człowiek istotą rodzinną - genealogia Kretkowskich w XV-XVIII wieku., „Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego”, t. 3 (1997), s. 53-74; E. Opaliński, Rodziny wielkosenatorskie w Wielkopolsce, na Kujawach i na Mazowszu za Zygmunta III. Podstawy karier, Warszawa 2007, passim. [↩]
22. Zob. Z. Guldon, Rozmieszczenie własności ziemskiej na Kujawach w 2 połowie XVI w., Toruń 1964 s. 69. [↩]
23. Urzędnicy kujawscy i dobrzyńscy. Spisy, s. 166, nr 1374. [↩]
24. Ibidem, s. 154, nr 1277. [↩]
25. „W polu błękitnem krzyż kawalerski złoty na barku srebrnej podkowy. Ze środka podkowy wychodzi strzała srebrna żeleźcem na dół. W klejnocie skrzydło czarne przeszyte strzałą srebrną. Ma być podkowa biała, do góry barkiem, ni brama wystawiona, krzyż złoty u niej na wierzchu i środku, w pośrodku podkowy strzała biała albo bełt żeleźcem na dół, w polu błękitnym. W hełmie skrzydło sępie, a przez nie strzała z żeleźcem w prawą obrócona”. K. Niesiecki, Herbarz, III, s. 362-363. Szerzej o herbie Wł. Semkowicz, O litewskich rodach bojarskich zbratanych ze szlachtą polską w Horodle r. 1413, „Rocznik Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie”, t. VIII(1926-1927), s. 141. [↩]
26. W Inwentarzu „a między ocelami strzała ostrzem w górę skierowana”. Co jest błędnym odczytaniem tego przedstawienia herbu, ponieważ grot skierowany jest w dół, a na górze widoczne są lotki. [↩]
27. Trudno doszukać się na pieczęci grotów włóczni, jak sugeruje autor inwentarza archiwalnego. [↩]
28. Litera „E” bardzo niewyraźna, zauważalny jedynie zarys górnej linii poziomej, a także środkowej. [↩]
29. Może powodem tej niechęci był udział Kazimierza w konfederacji targowickiej i otrzymywanie żołdu ze strony ambasady rosyjskiej. A. Czaja, Między tronem, buławą i dworem petersburskim, Warszawa 1988, s. 80; R. Chojecki, Patriotyczna opozycja na sejmie 1773 r., „Kwartalnik Historyczny”, t. 79(1972), s. 545-562; J. Iwańska, M. Rezler, Dawni Wielkopolanie. Na co dzień i od święta, Poznań 1997, s. 93. [↩]
30. Starosta generalny Wielkopolski w latach 1778-1793. Marszałek nadworny koronny w latach 1783-1793. Dzieje wielkopolski, t. 1 (do roku 1793), red. J. Topolski, Poznań 1969, s. 865-866; Urzędnicy centralni i nadworni Polski XIV- XVIII wieku. Spisy, s. 89, nr 477. [↩]
31. APPń, 53-983-T-III-6-1. [↩]
32. Który otrzymał 13 marca 1774 r. [↩]
33. Statut Królewskiego Orderu Świętego Stanisława z dnia 7 maja 1765 roku (tekst dostępny online: http://www.swstanislaw.eu/html/statut.html); Kazimierz Raczyński został odznaczony Orderem w 1765 roku
    Z. Dunin-Wilczyński, Order Świętego Stanisława, Warszawa 2006, s. 177; Nawet w napisie otokowym podkreślono, że Kazimierz był Kawalerem Orderu Świętego Stanisława. [↩]
34. Order ważniejszy został przedstawiony jako większy. [↩]
35. APPń, 53-983-T-III-6-1. [↩]
36. W roku 1783 objął urząd marszałka, który na pieczęci jest przedstawiony w postaci laski i napisu otokowego. Z kolei data końcowa to wycofanie się z życia politycznego przez Kazimierz Raczyńskiego po sejmie grodzieńskim. Zob. przypis 29. [↩]