„Wobec króla i Rzeczpospolitej. Magnateria w XVI-XVIII wieku” – E. Dubas-Urwanowicz, J. Urwanowicz (red.) – recenzja

Wydawnictwo Avalon opublikowało niedawno bardzo ciekawą antologię tekstów naukowych zatytułowaną  Wobec króla i Rzeczpospolitej. Magnateria w XVI-XVIII wieku. Praca ta jest pokłosiem czwartej konferencji historyków nowożytnych poświęconej dziejom magnaterii, zorganizowanej przez Zakład Historii Nowożytnej w Instytucie Historii Uniwersytetu w Białymstoku.   

Trzydzieści pięć prac autorstwa trzydziestu sześciu naukowców umieszczono w czterech dużych działach, które prezentują stosunek szlachty i senatorów do Rzeczpospolitej i króla, kwestie związane z kryzysem politycznym, problem rodu i rodziny w aspekcie mechanizmów funkcjonowania państwa i relacji z królem oraz rolę magnaterii w wojsku i na urzędach hetmańskich. 

Pierwszy raz znalazłem prace prawie wszystkich działających obecnie na polu naukowym uznanych badaczy XVI- i XVIII-wiecznej Rzeczpospolitej w obrębie jednej antologii. Niektóre teksty zawarte w pracy dotyczą niezmiernie rzadko poruszanych w obiegu naukowym zagadnień, co dodatkowo podnosi wartość tego zbioru. Przy recenzowaniu każdej antologii tekstów natrafiamy na dylemat– czy omawiać książkę jako całość, czy też każdy tekst z osobna? W tym drugim przypadku należałoby do każdego studium stworzyć kilkunastostronicową recenzję, postanowiłem więc wyszczególnić tylko te prace, które moim zdaniem są najciekawsze. Warto podkreślić, że wszystkie artykuły trzymają wysoki poziom merytoryczny, co nie zawsze się zdarza w tego typu zbiorach.

Najciekawsze teksty najwybitniejszych historyków 

Jednym z najbardziej fascynujących artykułów zamieszczonych w tym zbiorze jest niewątpliwie praca Dariusza Rolnika poświęcona życiu i działalności kasztelana krakowskiego Antoniego Jabłonowskiego. Działalność polityczna słynnego magnata nie doczekała się jak dotąd dogłębnej analizy. Tekst ten stanowi zatem punkt wyjścia dla osoby zainteresowanej losami magnaterii w czasach Stanisława Augusta Poniatowskiego. Kariera kasztelana krakowskiego jest dla badacza jedynie przykładem w rozważaniach nad przyczynami upadku znaczenia magnaterii polsko-litewskiej po pierwszym rozbiorze Rzeczypospolitej. Prócz dużych walorów poznawczych artykuł ten cechuje bardzo przystępny styl autora, który sprawia, że lektura sprawia prawdziwą przyjemność. Innym wartym szczególnej uwagi tekstem jest szkic autorstwa Marka Wagnera na temat działalności publicznej Michała Jerzego Czartoryskiego w latach 1649–1691. Wagner przypomina nam postać tego w gruncie rzeczy zapomnianego magnata, znanego głownie ze swej moskiewskiej misji dyplomatycznej.

Lektura wielu tekstów zawartych w antologii, uzmysławia nam, jak bardzo zaniedbaną w Polsce dziedziną jest biografistyka. Cała masa fascynujących, kontrowersyjnych, w swym czasie bardzo znaczących polityków doby I Rzeczpospolitej nie została jeszcze opisana w kompleksowych biografiach. Nawet postaci zdawałoby się dobrze znane z książek naukowych, jak np. kanclerz wielki litewski Krzysztof Pac, tak ciekawie opisany w tym zbiorze przez Konrada Bobiatyńskiego (monografistę jego krewnego, hetmana wielkiego) ­ czekają na pełną biografię. Jednak biografistyka nie jest jedynym powodem, dla którego każdy miłośnik dziejów dawnej Rzeczpospolitej powinien sięgnąć po ten zbiór. Znajdują się tutaj bowiem naprawdę fascynujące artykuły z innych dziedzin, np. historii militarnej. Na tym polu palma pierwszeństwa należy się Grzegorzowi Przepiórce, autorowi artykułu na temat skomplikowanych relacji, które wytworzyły się między hetmanem wielkim litewskim Janem Karolem Chodkiewiczem a królem Zygmuntem III Wazą w czasie wojny moskiewskiej. To naprawdę nieprzeciętna analiza osobowości i poglądów dwóch wybitnych siedemnastowiecznych mężów stanu. Miłośnicy wojskowości doby saskiej z ogromną przyjemnością przeczytają artykuł Tomasza Ciesielskiego na temat potencjału militarnego milicji magnackich w połowie XVIII stulecia.

Nie tylko Radziwiłłowie, Sapiehowie i Lubomirscy

W potocznym mniemaniu magnateria polsko-litewska, to kilka najpotężniejszych rodów, które zdołały utrzymać swoją pozycję społeczno-polityczną, przez większość istnienia I Rzeczpospolitej. Dużą zaletą omawianej pracy jest zaprezentowanie dziejów mniej znanych rodzin magnackich. Tych bardzo potężnych, a mimo to nieobecnych w szerszej świadomości społecznej, jak Ostrogscy czy Zbarascy, o których historycy pisują niewiele, jak i tych uboższych. Wśród magnaterii wielu rodom udało się utrzymać w elicie kraju tylko przez okres jednego czy też 2-3 pokoleń, po czym schodziły do szeregów zwykłej szlachty. Rody Baranowskich, Bykowskich czy książąt Massalskich zostały w niniejszej publikacji szeroko omówione.

Osobne zagadnienie stanowi sposób, w jaki dany ród zdołał osiągnąć pozycję magnacką. Zajmuje się tym redaktor zbiorów w świetnej rozprawie omawiającej wpływ tradycyjnego regalizmu wobec władców Rzeczpospolitej na pozycję magnacką rodu Branickich herbu Gryf. Omówiono na przykładzie kilku rodzin (np. Potockich) wpływ służby wojskowej jej członków na awans społeczny całego rodu.

Różnorodność tematyki poruszanej w antologii Wobec króla i Rzeczpospolitej. Magnateria w XVI-XVIII wieku sprawia, iż każdy miłośnik dawnej Rzeczpospolitej znajdzie w niej coś dla siebie. Jednocześnie tradycyjnie wysoki w wydawnictwie Avalon poziom wydawanych prac gwarantuje, że książka stanie się ozdobą każdej biblioteczki. Przystępny styl autorów powoduje, że po omawianą pozycję mogą śmiało sięgnąć również czytelnicy nietolerujący suchego języka  rozpraw naukowych. Wszystkie te czynniki sprawiają, że praca ta jest jedną z najciekawszych antologii o dziejach I Rzeczpospolitej, jakie ostatnimi czasy ukazały się na Polskim rynku księgarskim.

Plus minus:
Na plus:
+ teksty najwybitniejszych znawców dziejów I RP
+ bardzo ładne wydanie
+ duża różnorodność tematyczna
+ przystępny styl
+mało znana tematyka
+ teksty o zapomnianych rodach magnackich
+ ukazanie dróg awansu szlachty w szeregi magnaterii
Na minus:
- wysoka cena

Tytuł: Wobec króla i Rzeczpospolitej. Magnateria w XVI-XVIII wieku
Autor: Ewa Dubas-Urwanowicz, Jerzy  Urwanowicza (red.)
Wydanie:2012
Wydawca: Avalon
ISBN: 978-83-77300-56-5
Stron: 850
Oprawa: twarda
Cena:  99 zł
Ocena recenzenta: 9.5/10