„Świat Bizancjum. Cesarstwo wschodniorzymskie 330-641.” Tom I – C. Morrison (red.) – recenzja

Bizancjum – ponad tysiącletnie imperium, które zniknęło z mapy politycznej świata wciąż pasjonuje. Często nawet nie zdajemy sobie sprawy, że dotykamy rzeczywistości tamtego państwa, nie tyle wypełniając kolejne formularze w jakimś urzędzie, nie tyle nawet patrząc na ikony choćby św. Katarzyny na Synaju, spacerując wzdłuż niekiedy całkiem dobrze zachowanych murów Konstantynopola, czy innych budowli pamiętających imperium Romejów.

Czasem dotykamy owej rzeczywistości zupełnie bezwiednie, nawet o tym nie wiedząc, nigdzie nie wyjeżdżając, jedząc choćby obiad – trudno sobie wyobrazić karierę łyżki i widelca w Europie bez pewnego wzorca cywilizacji dla naszego kontynentu, właśnie Cesarstwa Romejów, które my nazywamy bizantyńskim.

Na polskim rynku wydawniczym przybywa tytułów z zakresu historii Bizancjum, a książka, o której tutaj piszę, stanowi pozycję i tak wyróżniającą się na tle ogólnej produkcji wydawniczej. Otóż chodzi mi o inicjatywę krakowskiego wydawnictwa WAM – w 2007 roku nakładem tej oficyny ukazał się pierwszy tom książki Świat Bizancjum – praca zbiorowa pod redakcją Cécile Morrison.

Interesująca nas pozycja stanowi przekład pierwszego tomu francuskiego podręcznika dziejów Bizancjum, którego komplet (3 tomy) wyszedł już w całości nakładem jednego z głównych francuskich wydawnictw naukowych, Les Presses universitaires de France (PUF), w ramach serii „Nouvelle Clio”. W jej zakresie od 1950 r. ukazują się podręczniki – kompendia historii różnych epok, krajów lub problemów, pisane przez czołowych francuskich, choć nie tylko, specjalistów, z uwzględnieniem nie tylko najnowszych, w danym momencie, wyników badań naukowych, ale także tendencji metodologicznych. Powoduje to, że wspomniana seria, prace w jej skład wchodzące, dostarczają aktualny stan wiedzy Czytelnikowi oraz pewne wzory metodologiczne dla pisania historii, dalszych badań w określonych dziedzinach historycznych1.

Przedstawiany tutaj tom został opracowany przez grupę wybitnych bizantynistów francuskich z Centre d’histoire et civilisation de Byzance CNRS-Collège de France pod kierunkiem Cécile Morrisson, uznanej badaczki na arenie międzynarodowej, szczególnie numizmatyki i historii ekonomicznej Bizancjum2. Poza nią autorami tekstów składających się na prezentowany tom są: Bernard Bavant, Denis Feissel, Bernard Flusin, Jean Gascou, Jean-Pierre Sodini, Jean-Michel Spieser, Georges Tate i Constantin Zuckerman. Polskiego przekładu dokonał Adam Graboń, natomiast nad redakcją naukową sprawował pieczę Dariusz Brodka – filolog klasyczny z Uniwersytetu Jagiellońskiego, specjalista w zakresie późnego antyku. Francuski podręcznik doczekał się poza polskim wydaniem również edycji włoskiej i greckiej.

Omawiany tom dotyczy pierwszych trzech wieków historii Wschodniego Cesarstwa Rzymskiego, począwszy od założenia Konstantynopola (330 rok), skończywszy na końcu panowania Herakliusza (641 rok), podboju Syrii, Palestyny, wreszcie Egiptu przez Arabów, który uważany jest za początek okresu średniobizantyńskiego, albo „bizantyńskiego średniowiecza”. Oddana do rąk polskich Czytelników praca stanowi podręczną syntezę historii politycznej, wojskowej, religijnej, kulturalnej i społecznej. Autorzy wykorzystują tradycyjne źródła informacji (literaturę pogańską i chrześcijańską epoki), jak również bazują na najnowszych badaniach archeologicznych, numizmatycznych i papirologicznych, a to te dziedziny notują ciągły postęp, ciągłe poszerzanie naszej perspektywy. W ramach zagadnień poruszanych w pracy, przedstawiona została także problematyka regionów cesarstwa w epoce wczesnobizantyńskiej – Illyrii, Azji Mniejszej, Syro-Palestyny, wreszcie Egiptu. Obok właściwego tekstu Czytelnik ma do dyspozycji dodatki poświęcone chronologii i słownik terminów wymagających wyjaśnienia, obszerny dodatek metodologiczny i bibliograficzny (zawierający ponad 1000 pozycji bizantynistycznych, wydanych właściwie we wszystkich językach, jakie stosuje się przy ogłaszaniu wyników studiów bizantynologicznych), wreszcie indeks osób, spis map i końcowy spis treści.

Piszący te słowa musi jednak napisać o kilku kwestiach problematycznych, które wiążą się z omawianą polską edycją pierwszego tomu Świata Bizancjum. W porównaniu z francuskim oryginałem, na koniec tomu przeniesiono wykaz źródeł i literatury, co jednak było błędem, choćby przez to, że spis ten ma znaczenie dla treści podręcznika – nie dość, że jest traktowany jako wykaz instrumentarium badawczego, to jednocześnie pełni funkcję przewodnika po literaturze przedmiotu. Według tego spisu następują w poszczególnych rozdziałach przypisy do prac szczegółowych. A o tyle jest to ważne, że akurat polska redakcja powtórzyła sposób sporządzenia przypisów z francuskiego pierwowzoru, nie stosowany akurat z reguły w polskich publikacjach naukowych. Otóż przypisy (poza odredakcyjnymi) są podawane w ciągu tekstu głównego, są ujęte w nawiasy kwadratowe, a sam zapis bibliograficzny odpowiednich pozycji ogranicza się do nazwiska autora i numeru pozycji właśnie w obrębie owego wykazu źródeł i literatury. Za pewien mankament, także i francuskiego wydania, należy uznać brak fotografii zabytków sztuki i architektury Bizancjum przy okazji choćby rozdziału dotyczącego właśnie tej problematyki.

W pracy zbiorowej niestety nie do osiągnięcia jest jednolity styl, tym bardziej wtedy, gdy mamy do czynienia z tłumaczeniem. Mimo tego książka została napisana językiem przystępnym, trudniejsze terminy specjalistyczne, o ile nie zostały wytłumaczone w tekście, Czytelnik znajdzie w załączonym słowniczku trudniejszych terminów. Niewątpliwie wielką zaletą omawianej pozycji jest interdyscyplinarność – Czytelnik patrzy na Bizancjum jako fenomen nie wyłącznie historii politycznej, ale społecznej, gospodarczej, regionalnej, z szerokim uwzględnieniem badań archeologicznych, sfragistycznych, numizmatycznych, źródłoznawczych, literaturoznawczych, wreszcie z zakresu historii sztuki.  Polski Czytelnik otrzymuje w ten sposób jedną z najnowszych pozycji, sumującą stan badań z zakresu bizantynistyki. Książka została wydana starannie w twardej oprawie. Trzeba odnotować dobrą pracę tłumacza i polskiej redakcji, za wyjątkiem może przesunięcia bibliografii na tył tomu.

Prezentowana książka znajdzie z pewnością miejsce w dydaktyce uniwersyteckiej w ramach kierunków poruszających problematykę późnego antyku i Bizancjum, więc studentów studiów historycznych, archeologicznych, czy z zakresu filologii klasycznej i historii sztuki. Można ją polecić również po prostu miłośnikom historii, którzy interesują się wspomnianymi kwestiami.

Plus minus:
Na plus:
+ przystępny język;
+ interdyscyplinarność ujęcia;
+ najnowszy stan badań;
+ przyzwoity przekład;
+ twarda oprawa.
Na minus:
- umiejscowienie w obrębie tomu wykazu źródeł i literatury;
- brak ilustracji;
- nie stosowany w Polsce sposób konstrukcji przypisów.

Tytuł: Świat Bizancjum. Cesarstwo wschodniorzymskie 330-641. Tom I
Autor: praca zbiorowa pod red. C. Morrisson
Wydawca: Wydawnictwo WAM,
Data wydania: 2007
ISBN: 978-83-7318-746-7
Stron: 594
Oprawa: twarda
Cena: ok. 80 zł
Ocena recenzenta: 9.5/10

1. O serii „Nouvelle Clio”, zob. http://www.puf.com/Collections/Nouvelle_Clio (dostęp: 15.04. 2012); międzynarodowe oddziaływanie książek z tej serii tak naprawdę jest nie do przecenienia, choć w jakiejś mierze uzależnione było i jest od pozycji nauki francuskiej w świecie. Czytelnik polski, który nie ma dostępu do wydawnictw francuskojęzycznych, do tej pory miał okazję do przeczytania kilku prac ze wspomnianej serii, m.in. wydanymi przez Wydawnictwo WAM, poza teraz przedstawianą książką – M. Balard, Łaciński Wschód XI-XV wiek, przeł. W. Ceran, Kraków 2010; Świat Bizancjum, Cesarstwo wschodniorzymskie 641-1204. Tom II, pod red. J.-C. Cheyneta, przeł. A. Graboń, Kraków 2011. [↩]
2. Dorobek naukowy francuskiej badaczki, zob. http://www.cfeb.org/curiculum/mb_morrisson.pdf. [↩]