Propaganda w podręcznikach szkolnych w latach 1944-1948

Omawiając problem indoktrynacji w powojennej Polsce należy przeanalizować zarówno jej negatywne jak i pozytywne aspekty. Przyjrzawszy się bliżej językom nowożytnym można zauważyć, że samo pojęcie nierozerwalnie jest i zawsze było łączone z edukacją. Propaganda w latach 1944-1948 pełniła funkcję nie tylko narzędzia politycznej manipulacji, ale była również zabiegiem, który w szerszej perspektywie, miał na celu zjednoczenie Polaków, poprzez kształtowanie wspólnej świadomości narodowej.

Dwie strony medalu – zjawisko propagandy

Analizować będę podręczniki przeznaczone dla uczniów szkół podstawowych wydane w latach 1944-48. Pozwoli mi to na ukazanie indoktrynacji w różnym świetle, z jednej strony jako element politycznej propagandy nakierowany na dyskredytację dotychczasowych klas rządzących i przenoszący środek ciężkości na klasę robotniczą jako podstawy funkcjonowania demokratycznego społeczeństwa1 oraz kreujący wizerunek Związku Radzieckiego jako narodu bratniego i wyzwoliciela Polski2. Z drugiej strony służy budowaniu obrazu narodu polskiego zjednoczonego we wspólnej pracy nad odbudową kraju, w walce ze wspólnym wrogiem3, połączonego jedną historią, tradycją i językiem.

 Propaganda jako narzędzie politycznej indoktrynacji

Bolesław Bierut

W pierwszej kolejności przeanalizujmy indoktrynację w jej pejoratywnym znaczeniu. Jest tu ona narzędziem politycznej manipulacji i forsowania pożądanych przez władzę przekonań. W uczniach budowany jest szacunek dla osób rządzących, przełożonych. Początkowo tych najbliższych dziecku, czyli rodziców i nauczycieli4. W starszych klasach skupiano się natomiast na prominentnych postaciach sceny społeczno-politycznej w latach 1944-19485. Przywódcy państw, tacy jak Bierut lub Lenin6 wypierali z podręczników dotychczasowe ikoniczne postaci takie, jak np. marszałek Józef Piłsudski. Ta stopniowo budowana w uczniach wiara w nieomylność instytucji państwowych, tworzenie w umysłach Polaków wizji państwa opiekuńczego nastawionego jedynie na wspieranie jego obywateli7, stworzonego przez nich i dla nich, służyło jako czynnik eliminujący wszelkie przejawy buntu i kwestionowania podejmowanych przez władze decyzji. W omówieniu biografii tych nowych wzorów osobowych znaczny nacisk położono na chłopskie lub robotnicze korzenie8.

„(...) Twarda była droga, która z chłopskiej chaty zawiodła Prezydenta Bieruta na najwyższe stanowisko w Polsce. Praca, ciężka praca dla Polski towarzyszyła mu przez całe życie. Nie bał się jej nigdy (...)”9.

Nawiązywano tym samym do wszechobecnego motywu klasy robotniczej, chłopskiej, jak podwaliny na której budowany jest ustrój demokratyczny. Polityka, która umniejszałaby znaczenie ciężkiej pracy, piętnowana jest jako krótkowzroczna, a państwa, które nie wspierają rozwoju tej klasy, przedstawiane są niczym kolos na glinianych nogach, chylące się ku upadkowi.

Pokazana jest historyczna droga chłopów10, robotników do niezależności. Walka o wyzwolenie się spod władzy szlachty, która nie tylko nie dominuje nad nią intelektualnie, ale jest raczej uosobieniem najgorszych, najbardziej niepożądanych z punktu widzenia społeczeństwa cech.

„Nierządem Polska stoi” – tym wymownym stwierdzeniem Dłuska podkreśla w swoim podręczniku zasadniczą rolę jaką arystokracja odegrała w upadku państwa polskiego i wydarzeniach 1772 roku11. Przekonana, że słaba pozycja państwa na arenie międzynarodowej oznacza, że Polska nie jest postrzegana jako zagrożenie i tym samym jest bezpieczna od najazdów, zlekceważyła niepokojące sygnały, swoją chciwością doprowadziła do zubożenia wsi i spadku wydajności pracy chłopów i w efekcie była bezpośrednio odpowiedzialna za pierwszy rozbiór Polski12.

Poprzez tak skrajne ukazanie upadku wartości szlacheckich, uwydatnione zostały walory i znaczenie jakie niesie za sobą wspieranie i polityczne kultywowanie przedstawicieli warstwy robotniczej. Dawało to również doskonały pretekst do przeprowadzenia „ofensywy ideologicznej„, która wśród wielu instytucji państwowych w 1947 roku objęła także szkolnictwo i pozwoliła na wyeliminowanie jednostek nieprzychylnych nowej władzy, czyli „wrogich Polsce Ludowej„.  Zgodnie z tym, co pisała Żanna Kormanowa (1900-1988), historyk ruchu robotniczego związana z Uniwersytetem Warszawskim i aktywna działaczka komunistyczna, ich miejsce miała zająć ”kadra nowych nauczycieli, młodych, wywodzących się z warstw ludowych, entuzjastów nowej Polski”13.

 Wspólny wróg – Niemcy

Polityczna indoktrynacja nie mogła pominąć tematu tak istotnego w odbudowywanej po wojnie Polsce jak stosunki zagraniczne. Okres wojny i okupacji przedstawiony jest w podręcznikach w latach 1944-48 ze szczególnym naciskiem na wynikłe z tamtej sytuacji relacje z sąsiadami Polski: Niemcami i Związkiem Radzieckim. Trudno byłoby doszukać się tu przekłamań, elementy indoktrynacji widoczne są tu raczej w sposobie ukazania przez podręczniki konsekwencji i w zawartym w tekstach wydźwięku emocjonalnym, który charakteryzuje opis wydarzeń historii nowożytnej.

Podkreślona została historyczna ciągłość konfliktu polsko-pruskiego14. Prusy poczynając od czasów saskich przedstawiane były jako „wiarołomny sąsiad”15, dwulicowy i niedotrzymujący obietnic. To władcy pruscy, na czele z Fryderykiem II, obarczani byli winą za zły stan polskiej gospodarki, opisywani jako władcy żywiący do Polaków jedynie nienawiść, siłą germanizujący ludność polską na swoich terenach. „(…) Polacy, nikt z sąsiadów, tylko ten dom brandenburski na waszą zgubę czatuje”16.

Kadr z filmu Krzyżacy

Brak tutaj analizy przyczyn konfliktu. Od bitwy pod Grunwaldem17 po II wojnę światową, konflikty polsko-niemieckie przedstawiane były w sposób bardzo emocjonalny, okraszony epitetami, które miały wywoływać silne uczucia, a naród niemiecki przedstawiać raczej, jako bezmyślną, pełną okrucieństwa masę, pozbawiając ją jakiegokolwiek ludzkiego aspektu18.Szczególnie wyraźny jest to obraz, gdy skontrastowany z wizerunkiem Polaka-patrioty, odważnego19, bezinteresownego20, miłosiernego21.

„Kiedy my byliśmy silni, potężni i bogaci, nie krzywdziliśmy Niemców. Ufaliśmy im i pomagali. A oni zawiedli nasze zaufanie, za dobre odpłacili złem”22.

Plakat Jana Bohusewicza Z mroków średniowiecza (1982)

Najczęstszym motywem historycznym w wypisach do nauki języka polskiego była bitwa pod Grunwaldem jako paralela historii najnowszej. Ponownie zwracano uwagę na przyczynowo-skutkową ciągłość konfliktu, a wojska nazistowskie ukazywane są jako bezpośredni spadkobiercy tradycji zakonu krzyżackiego23. „(…) Przez wszystkich znienawidzeni są ci rycerze krzyżowi, okrutni, chciwi, pełni zdrady i fałszu, całym swym niegodziwym życiem urągający świętemu znakowi krzyża, który splugawili, jak po sześciuset latach ten sam znak krzyża splugawią ich następcy i potomkowie, Niemcy-hitlerowcy (…)”24.

Próżno szukać w podręcznikach powojennych emocjonalnych odcieni szarości, świat przedstawiany był w bardzo klarowny biało-czarny sposób. Najlepiej obrazuje ten stan rzeczy fakt, że w jednej z czytanek słowa „Niemiec” polskie dzieci używają między sobą niczym najgorszej obelgi, a nauczycielka udzielając im reprymendy potwierdza dodatkowo pejoratywny wydźwięk takiego określenia25.

 Państwa bratnie – stosunki z ZSRR

 Po drugiej stronie, w kontraście do Niemców, przedstawiony został drugi z naszych sąsiadów. Biorąc pod uwagę historię licznych konfliktów na linii polsko‑rosyjskiej, przedstawienie jednolitego, pozytywnego obrazu Rosji zgodnego z oczekiwaniami władz nie było wcale prostym przedsięwzięciem. Zestawienie z Niemcem-agresorem, na pewno ułatwiało sprawę, ale nie pozwalało na całkowite wybielenie drażliwych kwestii. W tym celu autorzy podręczników do nauki języka polskiego przede wszystkim skupiali się na historii najnowszej. Wojska radzieckie przedstawiane były jako oswobodziciele i sprzymierzeńcy dzięki którym Polacy odparli niemiecką okupację26. Rosjanie opisywani są nie tylko jako sojusznik w okresie wojennym, ale również jako naród bratni złączony z Polską wspólnymi, słowiańskimi korzeniami, wspólną bazą językową27 i w przeciwieństwie do narodu germańskiego, unikający zbrojnych konfliktów28).

Pozytywna strona propagandy

Indoktrynacja jest zdecydowanie bardzo niebezpiecznym narzędziem, głownie ze względu na swoje szerokie zastosowanie i łatwość użycia. Są jednak również pozytywne aspekty indoktrynacji, jakiej poddani byli czytelnicy powojennych podręczników.

Rozdarty rozbiorami kraj ledwo co rozpoczął proces odbudowy i reformy, gdy we wrześniu 1939 roku wojska niemieckie przekroczyły granicę. Ponownie kraj znalazł się pod okupacją, ludność była wysiedlana, a proces odnowy zatrzymany. Po wycofaniu się armii niemieckiej z terenów Polski, priorytetem stała się odbudowa państwa, nie tylko w kontekście infrastruktury, ale przede wszystkim rekonstrukcja wspólnej świadomości państwowej Polaków.

Wielokrotnie przedstawiany był patriotyzm jako miłość do ojczyzny wyrażona dokładną znajomością geografii, historii i języka ojczystego. Geografia zarówno całej Polski jak i najbliższej dziecku okolicy nie powinna stanowić przed nim tajemnic29. W celu podkreślenia jak ważna dla każdego obywatela jest znajomość historii własnego kraju, autorzy przedstawiali swoiste „kamienie milowe”, takie jak bitwa pod Grunwaldem w 1410 roku30, uchwalenie Konstytucji 3 maja 1791 r.31, powstanie warszawskie32.

Podobnie jak w przypadku negatywnego obrazu Niemców, tak tutaj by podkreślić wartość, jaką niesie za sobą przynależność do grona obywateli polskich, używano tekstów i czytanek niosących ze sobą silny przekaz emocjonalny33.

Podkreślane było także znaczenie wspólnej pracy, zjednoczenia dla osiągnięcia wspólnego celu. W młodszych klasach wpajano ideę pracy na rzecz klasy, szkoły czy chociażby wspólnej pomocy w obowiązkach domowych34. W klasach VII-VIII rozszerzono ten wątek o wspólną pracę nad poprawieniem sytuacji we własnej wsi, mieście i kraju35.

Podsumowując, trudno nie zauważyć, że w omawianym przeze mnie okresie zdecydowanie przeważa indoktrynacja w jej negatywnym znaczeniu. Manipulacja świadomością uczniów, narzucanie jednej właściwej interpretacji wydarzeń, pomijanie kluczowych informacji, nigdy nie będzie działaniem akceptowalnym i pozytywnym. Indoktrynacja jest narzędziem i jak każde narzędzie może być wykorzystywana w różnych celach. Nie należy jednak zapominać o efektach, które dla dalszego funkcjonowania państwa okazać się mogły nieodzowne, mimo że droga do ich osiągnięcia może być z etycznego punktu widzenia postrzegana jako naganna.

1. S. Dobraniecki, M. Kotarbiński, G. Brzezińska, Czytanka dla klasy IV szkół powszechnych, Warszawa 1946, s. 45. [↩]
2. J. Rytlowa, Wspólnymi siłami, Warszawa 1947. [↩]
3. J. Kreczmar, J. Saloni, Na przełomie. Wypisy polskie dla klasy VI szkoły podstawowej, Warszawa 1947, s. 143-145, 146-148. [↩]
4. S. Baczyńska, A. Kowalczewska, H. Woyciechowska, Wśród dzieci. Czytanki dla kl. II szkół powszechnych na wsi i w mieście, Warszawa 1947, s. 30, 41-42, 46-48. [↩]
5. K. Lausz, Droga do jutra. Wypisy dla klasy 8 szkoły podstawowej, Warszawa 1947, s. 192-195. [↩]
6. Ibidem, s. 40-44,117, 128-130, 192‑195. [↩]
7. F. Bielak, Czytanki polskie dla VI kl. szkoły podstawowej, Warszawa 1947, s. 20-23. [↩]
8. Ibidem, s. 96-97. [↩]
9. J. Rytlowa, Wspólnymi siłami, s. 97. [↩]
10. F. Bielak, W. Szyszkowski, A. Bardach, Czytanki polskie dla VIII kl. szkół powszechnych. Zeszyt I-II, Warszawa 1947, s. 45: „(...) P. A rolnicy to, co są? O. Rolnicy, czyli wieśniacy, uprawiają rolę, zażyźniają ją, bez czego rodziłaby tylko krzaki i chwasty. Oni to bronią państw, żywią i odziewają wszystkich innych mieszkańców. A tak są źródłem wszystkiego dobra i szczęśliwości narodu i stanowią potęgę każdego kraju (...)”. [↩]
11. M. Dłuska, Z naszych dziejów: podręcznik historii dla szkoły powszechnej, Warszawa 1947, s. 200. [↩]
12. Ibidem. [↩]
13. F. Mielczarek, Ideologiczno-polityczna indoktrynacja nauczycieli w Polsce w latach 1945-1956, Opole 1997. [↩]
14. J. Kreczmar, J. Saloni, Na przełomie. Wypisy, s. 73-77; K. Lausz, Droga do jutra. Wypisy, s. 143-145, 146-148 [↩]
15. M. Dłuska, Z naszych dziejów..., s. 197. [↩]
16. Ibidem. [↩]
17. K. Lausz, Droga do jutra. Wypisy, s. 113-116, 146-148; S. Dobraniecki, M. Kotarbiński, G. Brzezińska, Czytanka dla klasy IV szkół powszechnych, Warszawa 1946, s. 82-83; J. Broniewska, W nowej szkole. Czytanka na klasę czwartą szkoły powszechnej, Warszawa 1947, s. 209‑212. [↩]
18. J. Broniewska, W nowej szkole, s. 40-44, 216-218. [↩]
19. J. Rytlowa, Wspólnymi siłami, s. 47-48; S. Baczyńska, A. Kowalczewska, H. Woyciechowska, Wśród dzieci. Czytanki dla kl. II szkół powszechnych na wsi i w mieście, Warszawa 1947, s. 23-24; S. Dobraniecki, M. Kotarbiński, G. Brzezińska, Czytanka dla klasy IV…, s. 6-8, 95, 126-129, 201-204. [↩]
20. S. Baczyńska, A. Kowalczewska, H. Woyciechowska, Wśród dzieci., s. 10‑11, 64-65, 89, 97-99. J. Rytlowa, Wspólnymi siłami, s. 17-20; S. Dobraniecki, M. Kotarbiński, G. Brzezińska, Czytanka dla klasy IV…, s.10-11, 41-43, 81-85. [↩]
21. F. Bielak, W. Szyszkowski, A. Bardach, Czytanki polskie dla VIII,  s.13-18, 18‑20, 74. [↩]
22. J. Broniewska, W nowej szkole. Czytanka na klasę czwartą, s.212-214. [↩]
23. K. Lausz, Droga do jutra. Wypisy,  s. 146-148. [↩]
24. Ibidem. [↩]
25. F. Bielak, Czytanki polskie dla VI, s.78. [↩]
26. F. Bielak, W. Szyszkowski, A. Bardach, Czytanki polskie dla VIII, s. 17-19, 20-23; J. Rytlowa, Wspólnymi siłami, s. 44-46, 84-86; S. Dobraniecki, M. Kotarbiński, G. Brzezińska, Czytanka dla klasy IV…, s. 6-8, 49-51, 59, 82-83; J. Broniewska, W nowej szkole. Czytanka na klasę czwartą, s. 127: „(...) środkiem jezdni dudniły czołgi, wielkie ciągniki wlokące armaty, stukały buty żołnierskie. Szło nieprzerwanie wojsko na zachód.  Polskie wojsko, zza tej jakiejś dalekiej, rosyjskiej rzeki Oki.

    -  Babuszka, nie płacz! Odomstim! - krzyknął ku babce żołnierz z czerwona gwiazdą na futrzanej czapie, idący z całym oddziałem czerwonoarmistów (...)” [↩]

27. S. Dobraniecki, M. Kotarbiński, G.. Brzezińska, Czytanka dla klasy IV,  s.45, 48‑49. [↩]
28. K. Lausz, Droga do jutra. Wypisy, s. 143-145: „(…) – Przecież ze wszystkich narodów naszych pono najwięcej – odezwał się stary… - my, Polanie rozmówić się możemy i z tymi, co u Odry i co nad Łabą siedzą, i z Pomorcami, i z Runami na Ostrowiu i z Serby i z Chorbaty i Morawiany, i aż do Dunaju… i dalej. A któż to policzy… (…) Dzieje się tak u was – przerwał stary – my wojny nie pragniemy ani w niej nie smakujemy. Nasi bogowie pokój miłują, jako my.(… [↩]
29. J. Kreczmar, J. Saloni, Na przełomie. Wypisy, s. 17-27, 28-33; M. Falski, Elementarz. Dla I klasy szkól powszechnych miejskich, Warszawa 1947; S. Dobraniecki, M. Kotarbiński, G. Brzezińska, Czytanka dla klasy IV, s. 145, 147, 165-169, 179-180; K. Lausz, Droga do jutra. Wypisy,  s. 106, 113-116, 143-145, 154-157, 195-197. [↩]
30. J. Broniewska, W nowej szkole. Czytanka, s. 209-212; S. Dobraniecki, M. Kotarbiński, G. Brzezińska, Czytanka dla klasy IV, s. 82-83; K. Lausz Karol, Droga do jutra. Wypisy, s. 146-148, 154-157. [↩]
31. K. Lausz, Droga do jutra. Wypisy, s. 154-157, 162-166; S. Dobraniecki, M. Kotarbiński, S. Aleksandrzak, Nasza gromada, s. 184-185. [↩]
32. K. Lausz, Droga do jutra. Wypisy, s. 214-216; J. Broniewska, W nowej szkole. Czytanka, s.163-169. [↩]

33. F. Bielak, Czytanki polskie dla VI, s. 80: „(...) Przy lekkim szmerze poruszanych łagodnym wietrzykiem liści dzikiego wina Antoś zapytywał braciszka poważnie:

    -              Kto ty jesteś?

    -              Polak mały! - drobne usta wymawiały odpowiedź.

    -              Jaki znak twój?

    -              Orzeł biały!

    I wtedy dopiero w pełni zrozumiałem całą przepotężną wymowę faktu, żeśmy odzyskali nie tylko ziemię, ale także i ludzi” [↩]

34. K. Lausz, Droga do jutra. Wypisy, s. 20-21, 47-49, 54-55, 84-85. [↩]
35. F. Bielak, W. Szyszkowski, A. Bardach, Czytanki polskie dla VIII, s. 72-74; K. Lausz, Droga do jutra. Wypisy, s.139: „(...) Historia uczy nas, że wielkość Ojczyzny ma swe jedyne źródło w czynach twórczych, w oddaniu i poświęceniu wszystkich na rzecz ogólnej sprawy. Tą wspólną i wielką sprawą jest dziś Polska Demokratyczna, Polska jednocząca cały naród w pracy ofiarnej na rzecz szybkiej odbudowy kraju, na rzecz ogólnego postępu i dobrobytu”. [↩]