Polityka wschodnia Willy’ego Brandta

Główne założenia polityki wschodniej i niemieckiej w Republice Federalnej Niemiec na przestrzeni lat 1962-1972 związane są bezpośrednią z postacią Willy’ego Brandta, gdyż to właśnie za czasów jego przewodnictwa w Socjaldemokratycznej Partii Niemiec oraz sprawowania przez niego funkcji kanclerza, zaszły istotne zmiany w prowadzonej przez RFN do tej pory polityce. W Polsce Willy Brant kojarzony jest przede wszystkim z jednym wydarzeniem. Chodzi mianowicie o jego wizytę w Warszawie w grudniu 1970 roku, kiedy to oddał hołd ofiarom getta klękając pod Pomnikiem Bohaterów Getta.

Willy Brandt

Willy Brandt (1913-1992), którego prawdziwe nazwisko brzmi Karl Herbert Frahm, był niemieckim działaczem socjaldemokratycznym. Działalnością polityczną zainteresował się wcześnie – do SPD wstąpił już w 1930 r. Po przejęciu władzy przez Adolfa Hitlera (1889-1945) w Niemczech w 1933 r. wyemigrował do Norwegii, by założyć tam filię Socjalistycznej Partii Robotniczej i prowadzić walkę przeciwko nazistom. Wtedy też został pozbawiony obywatelstwa niemieckiego. Po zajęciu Norwegii przez Niemców, Brandt uciekł w 1940 r. do Szwecji, gdzie kontynuował działalność polityczną. Po II wojnie światowej wrócił do okupowanych Niemiec jako oficer norweski. Później wystąpił o przywrócenie mu obywatelstwa niemieckiego i rozpoczął aktywną działalność w SPD na terenie Berlina Zachodniego1. Należał do ścisłego kierownictwa SPD, do skrzydła reformatorskiego. Jako burmistrz Berlina Zachodniego posiadał znakomite kontakty międzynarodowe, cieszył się niezwykłą sympatią prezydenta Stanów Zjednoczonych, Johna Fitzgeralda Kennedy’ego (1917-1963). Do SPD przyciągał nie tylko tradycyjnych wyborców, lecz również większość stanowisk intelektualnych oraz znaczną część warstw średnich2. Przewodniczącym partii został w 1963 r. i pozostał nim do roku 1987. 1 grudnia 1966 r. utworzono rząd Wielkiej Koalicji. Brandt został wtedy wicekanclerzem i ministrem spraw zagranicznych3. Urząd kanclerza RFN piastował w latach 1969-1974. W 1971 r. został laureatem pokojowej Nagrody Nobla, a magazyn Time ogłosił go Człowiekiem Roku 1970.

Z modyfikacją polityki wschodniej RFN mamy do czynienia w roku 1962. Jest ona określana jako „polityka małych kroków„ lub ”polityka ruchu”. Jej założeniem było odejście od priorytetowego traktowania stosunków z ZSRR ze względu na utrzymujące się różnice w podejściu do kwestii niemieckiej. Zakładano za to nawiązanie bliższych kontaktów z państwami sojuszniczymi Związku Radzieckiego z Europy Środkowo-Wschodniej i Południowej. Istota owej polityki sprowadzała się do tego, że RFN miała doprowadzić do długofalowego umocnienia w tych krajach swej pozycji poprzez rozbudowanie współpracy gospodarczej, kulturalnej i naukowo-techniczej. Pośrednio zakładano także znaczną aktywizację polityki wschodniej oraz osłabienie pozycji Niemieckiej Republiki Demokratycznej (dalej: NRD) w bloku wschodnim4.

Po przejęciu przez Brandta funkcji przewodniczącego SPD oraz odmłodzenia jej kierownictwa, partia wykazywała się od połowy lat 60. większą elastycznością w polityce niemieckiej i wschodniej. Proponowano dostosowanie jej do amerykańskiej koncepcji „rozmiękczania” bloku wschodniego. Wymuszanie na ZSRR i NRD zgody na zjednoczenie Niemiec okazało się bezcelowe, dlatego podjęto próbę osiągnięcia tego celu innym, subtelniejszym sposobem. Egon Bahr (ur. 1922), jeden z najbliższych współpracowników Brandta, podczas wykładu w Akademii Ewangelickiej w Tutzing 15 lipca 1963 r. zaproponował zaakceptowanie reżimu politycznego NRD oraz status quo w Niemczech, co miało przysłużyć się ożywieniu kontaktów5. Długofalowym zamierzeniem było przekształcenie lub nawet zmiana funkcjonującego tam systemu politycznego. Koncepcję tę nazwano „zmianą przez zbliżenie” (Wandel durch Annäherung). Początkowo spotkała się ona z ostrą krytyką, jednak później stopniowo zaczęto zastanawiać się nad propozycjami Bahra, które zakładały możliwość przywrócenia jedności niemieckiej oraz postęp rozbrojenia, odprężenia i współpracy ogólnoeuropejskiej. Osiągnięte miało to zostać w czterech etapach, które stanowiły:

• uznanie NRD przez RFN na podstawie formuły modus vivendi, a więc uznanie prawnopaństwowe, a nie prawnomiędzynarodowe,
• porozumienie o rezygnacji z użycia siły lub groźby jej użycia i nawiązanie przez RFN stosunków z krajami Układu Warszawskiego,
• redukcja sił zbrojnych na obszarze NRD i RFN,
• utworzenie systemu bezpieczeństwa zbiorowego w Europie6.

Po 1961 r. w RFN, a głównie w Berlinie Zachodnim, coraz częściej rozważano podjęcie bezpośrednich kontaktów z władzami NRD, aby rozwiązać wiele problemów praktycznych. W tym celu należało jednak porzucić zwyczaj całkowitego bojkotu wszelkich kontaktów, jaki istniał od 1949 r. Po roku 1964 doszło więc do systematycznej rozbudowy stosunków wewnątrzniemieckich, które obejmowały:

• handel wewnątrzniemiecki, niekomercyjny obrót płatniczy oraz telekomunikację,
• komunikację i ruch osobowy,
• problemy humanitarne,
• wymianę kulturalno-naukową, młodzieżową oraz sportową7.

Willy Brandt pod Pomnikiem Bohaterów Getta

W okresie do 1969 r. współpraca w tych dziedzinach rozwijała się z mozolnie, głównie z powodu braku porozumienia między NRD a RFN na temat statusu Berlina Zachodniego – RFN demonstracyjnie podkreślało swoją obecność w tym mieście, z kolei władze NRD stosowały cały system szykan i represji, aby skłonić RFN do koncesji, w tym także finansowych.

Nadrzędną sprawą dla Brandta było ustanowienie „europejskiego ładu pokojowego” (europäische Friendensordnung), dla którego głównym celem powinno być zjednoczenie Niemiec. Natomiast środkiem, za pomocą którego można by ów ład osiągnąć było „wyrzeczenie się siły lub groźby jej użycia” (Gewaltverzicht)8. Celem RFN powinno być zawarcie takich układów z ZSRR oraz jego sojusznikami, które przyczynią się do stabilizacji w Europie, nie wykluczając w dalszej perspektywie zjednoczenia Niemiec. Wymiana poglądów między RFN a ZSRR na temat praktycznych aspektów realizacji zasady wyrzeczenia się siły lub groźby jej użycia odbyła się w latach 1967-1968, niestety została przerwana. 5 lipca 1968 r. Pewnym sukcesem polityki wschodniej było natomiast nawiązanie stosunków dyplomatycznych RFN z Rumunią w styczniu 1967 r. oraz ich ponowne nawiązanie z Jugosławią w 1968 r.9

W latach 70. i 80. doszło do znacznych przewartościowań w polityce zagranicznej i niemieckiej RFN. Był to wynik dążenia do poszerzenia swobody działania międzynarodowego, co wymagało modyfikacji polityki wschodniej i niemieckiej jako warunku aktywnego włączenia się w proces odprężenia między Wschodem a Zachodem. Jako iż pojawiły się nowe przesłanki zmierzające do osłabienia napięcia w stosunkach Wschód-Zachód, RFN nie mogła pozostać na uboczu ze względu na swe położenie geopolityczne, potencjał gospodarczy i militarny oraz znaczenie w sojuszu zachodnim. Mocarstwa zachodnie były zainteresowane uregulowaniem przez RFN stosunków z krajami bloku wschodniego, aby nie blokowano zarysowującego się odprężenia. Świadomość tego mieli czołowi politycy w kraju i dlatego zdecydowano się na złożenie oferty rozmów ZSRR i jego sojusznikom z Układu Warszawskiego. Dla potwierdzenia szczerości intencji doszło do podpisania 28 listopada 1969 r. układu o nieproliferacji10 broni nuklearnej.

W deklaracji rządowej z 28 października 1969 r. Brandt, już jako kanclerz, wyraził gotowość do rozpoczęcia rozmów z ZSRR, Polską, Czechosłowacką Republiką Socjalistyczną i NRD na temat wyrzeczenia się siły lub groźby jej użycia oraz normalizacji stosunków wzajemnych11. Strategia i taktyka tych rozmów, opracowana przez Bahra, uwzględniała zastosowanie zasady dyplomatycznej „daj i bierz”, zdawano sobie bowiem sprawę, że trzeba uwzględnić postulaty ZSRR, aby utrzymać status quo w Europie. Z drugiej strony RFN musiała działać na swoją korzyść.

Pomnik Brandta w parku jego imienia w Sztokholmie, w pobliżu miejsca, w którym mieszkał w czasie wojny

Priorytetowe znaczenie miały negocjacje z ZSRR jako mocarstwem hegemonicznym bloku wschodniego, bez którego zgody nie można było doprowadzić do normalizacji stosunków z pozostałymi krajami Układu Warszawskiego. 12 sierpnia 1970 r. nastąpiło podpisanie układu w Moskwie12 przez kancelrza Willy’ego Brandta oraz premiera Aleksieja Kosygina (1904-1980)13. Najważniejsze znaczenie miały postanowienia artykułu 2, w którym sprecyzowana została zasada wyrzeczenia się siły, zakładająca „rozstrzyganie wszelkich spraw spornych wyłącznie środkami pokojowymi„ oraz artykułu 3, potwierdzającego zasadę nienaruszalności granic i integralności terytorialnej państw w ich obecnych granicach, w tym „linię Odry-Nysy oraz granicy między NRD a RFN„ oraz niezgłaszania „roszczeń terytorialnych w stosunku do kogokolwiek obecnie i w przyszłości„. Natomiast w artykule 1 RFN zgodziła się na dążenie do ”normalizacji sytuacji w Europie i rozwoju pokojowych stosunków między wszystkimi krajami europejskimi”, biorąc przy tym za punkt wyjścia ”rzeczywistą sytuację istniejącą w tym regionie”. Oznaczało to de facto uznanie polityczno-terytorialnego status quo w Europie14. Pierwszoplanowy cel narodowy, czyli zjednoczenie Niemiec, został więc przesunięty w czasie jako cel długofalowy.

7 grudnia 1970 r. doszło do podpisania układu warszawskiego, czyli „Układu między PRL i RFN o podstawach normalizacji ich stosunków wzajemnych”, przez premiera Józefa Cyrankiewicza (1911-1989), ministra spraw zagranicznych Stefana Jędrychowskiego (1910-1996)15, kanclerza Brandta oraz ministra spraw zagranicznych Waltera Scheela (ur. 1919). Zasadniczym elementem było stwierdzenie nienaruszalności „teraz i w przyszłości” granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej16, która zgodnie z traktatem poczdamskim „stanowi zachodnią granicę państwową” Polski. Potwierdzono także zasadę powstrzymywania się od użycia siły oraz dążenia do wszechstronnego rozwoju stosunków gospodarczych i naukowo-technicznych.

3 września 1971 r. podpisane zostało porozumienie berlińskie między RFN a NRD, inaczej określane jako porozumienie w sprawie Berlina Zachodniego. Głównymi postanowieniami były: zakaz używania siły, poszanowanie praw i odpowiedzialności w Berlinie. Natomiast 21 grudnia 1972 r. zawarto „Układ o podstawach stosunków między NRD i RFN”, który wszedł w życie pół roku później, tj. 21 czerwca 1973 r.17

W podsumowaniu należy podkreślić, że podczas rządów Wielkiej Koalicji złamano sporo schematów i stereotypów w polityce wschodniej i niemieckiej RFN. Dotyczyło to głównie SPD, która już na zjeździe w Norymberdze w 1968 r. wypowiedziała się za uznaniem granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej, traktując to jako podstawę porozumienia z Polską. Natomiast w okresie rządu Brandta/Waltera Scheela (ur. 1919) RFN doprowadziła do stworzenia nowych podstaw prawnych w polityce wschodniej i niemieckiej. Uznając polityczno-terytorialne status quo zachowała własne pozycje prawne, szczególnie w kwestii zjednoczenia Niemiec, uzyskując także szereg korzystnych i praktycznych regulacji w stosunkach z NRD. Zasługą Brandta jest opracowanie i wprowadzenie w życie koncepcji ogólnoeuropejskiego ładu pokojowego, utworzenie nowych relacji miedzy NATO a Układem Warszawskim poprzez redukcję zbrojeń oraz współpraca gospodarcza i kulturalna.

Bibliografia

1. Cziomer Erhard, Zarys historii Niemiec powojennych 1945-1995, Warszawa-Kraków 1997.
2. Krasuski Jerzy, Historia Niemiec, Wrocław 2004.
3. Parzymies Stanisław, Stosunki międzynarodowe w Europie 1945-1999, Warszawa 1999.

1. E. Cziomer, Zarys historii Niemiec powojennych 1945-1995, 1997, s. 28. [↩]
2. Ibidem, s. 92-93. [↩]
3. J. Krasuski, Historia Niemiec, 2004, s. 563. [↩]
4. E. Cziomer, op.cit., s. 131. [↩]
5. Ibidem, s. 132. [↩]
6. Ibidem, s. 134. [↩]
7. Ibidem, s. 132. [↩]
8. Ibidem, s. 133. [↩]
9. Ibidem. [↩]
10. W omawianym okresie termin ten używany był w związku z rokowaniami na temat nierozprzestrzeniania broni jądrowej. [↩]
11. S. Parzymies, Stosunki międzynarodowe w Europie 1945-1999, 1999, s. 139. [↩]
12. J. Krasuski, op.cit., s. 576. [↩]
13. S. Parzymies, op.cit., s. 139. [↩]
14. Ibidem. [↩]
15. J. Krasuski, op.cit., s. 576. [↩]
16. S. Parzymies, op.cit., s. 140. [↩]
17. Ibidem. [↩]