„Atomowy szpieg. Ryszard Kukliński i wojna wywiadów” – S. Cenckiewicz – recenzja

Płk Ryszard Kukliński to postać, której zachowanie do dnia dzisiejszego budzi kontrowersje, a głosy w dyskusji „bohater czy zdrajca?„ nie milkną. W minionym roku, kiedy to mijało dziesięć lat od śmierci Kuklińskiego, polityczna debata rozgorzała na nowo, a to za sprawą filmu „Jack Strong. Szpieg, który pokonał imperium„ w reżyserii Władysława Pasikowskiego. I choć celem filmu było przybliżenie postaci pułkownika Ludowego Wojska Polskiego i próba ukazania problemu, z jakim zmuszony był się zmagać, nie ulega wątpliwości, iż Pasikowski przedstawił Kuklińskiego jako bohatera, któremu zawsze i wszędzie sprzyjały szczęśliwe zbiegi okoliczności. ”Jack Strong” to przede wszystkim thriller szpiegowski, który zdecydowanie więcej czerpie z założeń gatunku, niż faktów historycznych dotyczących pierwowzoru głównego bohatera. Nic zatem dziwnego, że w kilka miesięcy po premierze kinowej filmu Pasikowskiego, na polskim rynku wydawniczym pojawiła się, napisana w oparciu o dogłębną kwerendę archiwalną, publikacja obrazująca współpracę Kuklińskiego z CIA.

Autorem wydanej nakładem Wydawnictwa Zysk i S-ka monografii „Atomowy szpieg. Ryszard Kukliński i wojna wywiadów„ jest Sławomir Cenckiewicz – specjalista od tematów trudnych, niejednoznacznych i zawsze wywołujących burzliwe dyskusje. Wystarczy wspomnieć chociażby inne publikacje tego historyka, takie jak: „Oczami bezpieki. Szkice i materiały z dziejów aparatu bezpieczeństwa PRL„, „Sprawa Lecha Wałęsy„, „Anna Solidarność. Życie i działalność Anny Walentynowicz na tle epoki (1929–2010) czy szeroko komentowaną w ostatnim czasie pracę ”Lech Wałęsa. Człowiek z teczki”. Także i tym razem  Sławomir Cenkiewicz podjął się zabrania głosu w uciążliwym dyskursie. Wbrew temu, co autor zaznaczył we wstępie, sugerując, iż ”Atomowy szpieg zdecydowanie nie jest kolejną odsłoną jałowej i trwającej bez końca dyskusji pod hasłem: ‚bohater czy zdrajca‚”1, „Atomowy szpieg„ nie tylko bierze udział w tej dyskusji, ale i burzy wiele mitów wykreowanych przez ”Jacka Stronga”, choć to właśnie ten film skłonił Cenckiewicza do zajęcia się postacią Ryszarda Kuklińskiego.

Ryszard Kukliński jest chyba najbardziej znanym pułkownikiem Wojska Polskiego z czasu Polski Ludowej. Sławy tej nie zawdzięcza ani sumienności i pracowitości, tak cenionej w nim przez przełożonych, ani też byciu w kręgu najbliższych towarzyszy Wojciecha Jaruzelskiego czy Czesława Kiszczaka. Narosła wokół płk Kuklińskiego legenda wynika bowiem z jego chęci zapobieżenia wybuchowi III wojny światowej i podjętej przez niego w tym celu współpracy z CIA. Przez prawie dziesięć lat Jack Strong, bo taki pseudonim operacyjny nadały mu amerykańskie służby wywiadowcze, przekazywał tajne materiały LWP rządowi Stanów Zjednoczonych. Przez prawie dziesięć lat płk Ryszard Kukliński żył w ciągłym strachu i stresie, przedkładając jednocześnie dobro ojczyzny ponad szczęście osobiste. Kim właściwie był Ryszard Kukliński? Czy rzeczywiście zasługuje na miano najcenniejszego współpracownika CIA tamtego okresu? Co wiedział i jakie dokumenty przekazał Amerykanom? Jak przez te wszystkie lata udało mu się zachować w tajemnicy współpracę z CIA? I wreszcie – jakie były jego losy po ewakuacji z kraju? Odpowiedzi na te właśnie pytania znajdują się w recenzowanej pracy autorstwa Sławomira Cenckiewicza.

Publikacja została podzielona na czternaście rozdziałów ułożonych w porządku chronologiczno-problemowym. Autor rozpoczyna wywód od przywołania postaci Olega Pieńkowskiego – współpracownika CIA, szybko zdekonspirowanego i zamordowanego przez KGB (wrzucono go do hutniczego pieca), chcąc w ten sposób wprowadzić czytelnika w problematykę podjętego tematu oraz uzmysłowić rangę zagrożenia, z jakim musiał się liczyć Kukliński. W kolejnej części opisano plany sowieckiej ekspansji, konsekwencje związane z odwetem nuklearnym NATO oraz scenariusz kataklizmu, jaki groził Europie, gdyby cele przeobrażono w działanie (ich ofiarą miała stać się przede wszystkim Polska). Począwszy od rozdziału trzeciego autor przechodzi do charakterystyki swojego bohatera przybliżając czytelnikowi lata młodości przyszłego pułkownika, a także jego karierę wojskową i meandry życia osobistego. Cenckiewicz umiejętnie wskazuje etapy przełomowe w życiu Kuklińskiego, np. moment podjęcia decyzji o współpracy z CIA, a także przesłanki, jakie nim wtedy kierowały. Należy także zwrócić uwagę na to, iż z każdym kolejnym rozdziałem czytelnik coraz bardziej uzmysławia sobie niestabilność sytuacji, która powoduje, że pętla na szyi pułkownika zaciska się coraz bardziej, aż w końcu uwarunkowania zmuszają go do podjęcia kroków w kierunku szybkiej ewakuacji. Końcowe rozdziały pracy przedstawiają obraz skazanego na śmierć w Polsce Kuklińskiego, który będąc w Stanach Zjednoczonych rozpaczliwie poszukuje rozwiązania prowadzącego do rehabilitacji. Godna pochwały jest baza źródłowa, w oparciu o którą powstała omawiana publikacja (materiały dostępne w polskich archiwach, przede wszystkim IPN, publikowane relacje, w tym samego pułkownika, a także informacje ujawnione przez Amerykanów na stronie internetowej CIA), a także niezwykle bogaty materiał ilustracyjny wpleciony w „opowieść” o Kuklińskim (książka zawiera nie tylko różnego rodzaju zdjęcia pułkownika, lecz także kopię listu napisanego przez Kuklińskiego w 1972 roku do CIA, czy fotografie z domu Kuklińskich wykonane w trakcie przeszukania ich mieszkania przez Wojskową Służbę Wewnętrzną).

płk Ryszard Kukliński

Jak wspomniano na początku – Sławomir Cenckiewicz dzięki publikacji „Atomowy szpieg„ objaśnia wiele niepoprawnie przedstawionych w filmie „Jack Strong„ sytuacji, poprzez które Kukliński mógł być postrzegany jako heros bez plamy na honorze. Po pierwsze – autor podważa dotychczasową teorię, jakoby na decyzję o współpracy Kuklińskiego z CIA, miał wpływ jego udział w wojnie w Wietnamie. Nie jest prawdziwą także scena filmowa, kiedy to pułkownik pisze do Amerykanów list posiłkując się słownikiem polsko-angielskim. Jak bowiem dowodzi Cenckiewicz, Kukliński bardzo dobrze mówił po angielsku, a poczynione przez niego w liście błędy, miały mu zapewnić bezpieczeństwo w przypadku chęci dekonspiracji nadawcy. Najbardziej atrakcyjna, finałowa scena filmu, kiedy to napięcie w odbiorcy wywołuje pościg samochodowy za zdekonspirowanym agentem obcego wywiadu, jest tylko i wyłącznie wymysłem twórców filmu, stworzonym zapewne po to, by nadać tej produkcji pikanterii. I wreszcie kwestia, która nieco „wybiela„ pułkownika w oczach odbiorcy, a mianowicie nieporuszona w filmie problematyka jego kontaktów z innymi kobietami. Maja Ostaszewska, która wcieliła się w rolę Joanny Kuklińskiej, niepokojąc się zachowaniem męża do znudzenia wręcz zadaje mu pytanie ”Czy masz kochankę?”, na co ten, oczywiście bez mrugnięcia okiem, zaprzecza. Tymczasem jak się okazuje, płk Ryszard Kukliński nie stronił od kobiet, a nawet wręcz przeciwnie – w okresie współpracy z CIA wykorzystywał swoje bliskie relacje z wieloma z nich, aby mieć pretekst np. do udania się za miasto i skorzystania z martwej skrzynki kontaktowej. Poza tym relacje z zajmującymi wysokie stanowiska kobietami, były także sposobem na pozyskiwanie przez niego informacji. Sławomir Cenckiewicz nie tylko opisał tę pominiętą w filmie kwestię, lecz także poparł ją obszernymi zeznaniami samych kochanek Kuklińskiego. Widać zatem wyraźnie, że produkcja ”Jack Strong”, choć bez wątpienia winna być uważana za jeden z lepszych polskich filmów historycznych, nie jest wolna od błędów w fabule.

„Atomowy szpieg” Sławomira Cenckiewicza to opowieść o człowieku, który poświęcił własne dobro w imię idei. Należy jednak nadmienić, iż autor nie idealizuje swego bohatera, ale ukazuje go z wszelkimi wadami i zaletami. Minusem publikacji są powtarzające się treści czy sformułowania, a także – istotne dla każdego historyka, którego ciekawi poparcie stawianych tez w źródłach – umieszczenie przypisów na końcu każdego rozdziału. Choć książka porusza poważny problem dotyczący historii najnowszej, to napisana jest językiem lekkim i przystępnym, co bez wątpienia ułatwi lekturę osobom, które historią się nie interesują. Polecam wszystkim lubiącym kontrowersyjne zagadnienia.

Plusy:

+ interesujący i kontrowersyjny temat

+ praca oparta na bogatym materiale źródłowym

+ częste cytaty mające potwierdzić lub zobrazować opisywane zjawisko

+ autor przekazuje bardziej precyzyjne informacje na temat płk Ryszarda Kuklińskiego niż film „Jack Strong”

+ bardzo duża ilość cennych fotografii, zdjęć dokumentów, czy map

+ piękne wydanie książki, zapewniające komfort czytelniczy

+ najistotniejsze fragmenty cytowanych źródeł wyróżnione zostały kolorem czerwonym

Minusy:

- kilkakrotne powtarzanie tych samych informacji

- styl publicystyczny

- przypisy na końcu każdego rozdziału

Tytuł : Atomowy szpieg. Ryszard Kukliński i wojna wywiadów

Autor: Sławomir Cenckiewicz

Wydanie: 2014

Wydawca: Wydawnictwo ZYSK i S-KA

ISBN: 978-83-7785-477-8

Stron: 582

Oprawa: miękka

Cena: 39,90 zł

Ocena recenzenta: 8/10

1. S. Cenckiewicz, Atomowy szpieg. Ryszard Kukliński i wojna wywiadów, Poznań 2014, s. 15. [↩]