Rosyjska Narodowa Armia Ludowa – nieudany eksperyment propagandowy Abwehry

Jednym ze „wschodnich„ oddziałów wojskowych w służbie niemieckiej podczas II wojny światowej była Rosyjska Narodowa Armia Ludowa. Stanowiła ona wytwór ”białych” emigrantów rosyjskich i tych kręgów niemieckich sił zbrojnych, które były nakierowane na współpracę z Rosjanami. Rzeczywistość polityczno-wojenna III Rzeszy udowodniła jednak nierealność takiego rozwiązania.

Gieorgij Żylenkow w 1943 r.

Rosyjska Narodowa Armia Ludowa (RNNA) była jednym z pierwszych rosyjskich oddziałów wojskowych po stronie niemieckiej na froncie wschodnim. Jej formowanie rozpoczęło się bowiem już w marcu 1942 r. Inicjatorami utworzenia RNNA byli emigranci rosyjscy: Siergiej Iwanow1 – przywódca Wszechrosyjskiej Organizacji Faszystowskiej2 w Niemczech, Igor Sacharow3 – ochotnik w szeregach wojsk frankistowskich podczas wojny domowej w Hiszpanii oraz Konstantyn Kromiadi4 – były pułkownik wojsk „białych” z okresu wojny domowej w Rosji. Wszyscy oni współpracowali z niemieckim wywiadem wojskowym –Abwehrą. Wykorzystując prorosyjskie sympatie części niemieckiej wyższej kadry oficerskiej, udało im się po ataku wojsk niemieckich na ZSRR 22 czerwca 1941 r. przeforsować pomysł sformowania na froncie wschodnim ochotniczego oddziału wojskowego złożonego z Rosjan5. Warunki jego utworzenia były następujące:

• oddział miał nosić rosyjski charakter narodowy i być wykorzystywany wyłącznie do walki antybolszewickiej,
• żołnierzami i oficerami mogli zostać wyłącznie Rosjanie,
• w oddziale miała obowiązywać komenda w języku rosyjskim,
• mundury i wyposażenie wojskowe miały być rosyjskie, zaś wszyscy czerwonoarmiści, wzięci do niewoli przez RNNA mieli zostać włączeni w jej szeregi,
• zakaz umieszczania pojmanych Rosjan w niemieckich obozach jenieckich.

Oddział miał być w przyszłości rozwinięty w większy rosyjski związek taktyczny, a na jego czele miał stanąć przyszły przywódca rosyjskiego rządu antysowieckiego (najlepiej z grona przebywających w niewoli generałów Armii Czerwonej)6. Celem emigrantów było doprowadzenie do masowej dezercji czerwonoarmistów po wprowadzeniu RNNA na front, po czym utworzenie z nich armii rosyjskiej sprzymierzonej z Niemcami i obalenie reżimu stalinowskiego7.

Dowódcy utworzonej jednostki

Sformowanie oddziału zostało zaakceptowane przez dowódcę Grupy Armii „Środek”, feldmarsz. Günthera von Kluge, aczkolwiek nie ma pewności czy zaakceptował on warunki postawione przez emigrantów8. Rosjan podporządkowano Abwehrkommando-203. Stacjonowali w miejscowości Osintorf koło Orszy, która była znana jako ośrodek zakładów torfowych9. W nomenklaturze niemieckiej oddział nosił nazwę Abwehr Abteilung 203, Versuchverband „Graukopf” (od pseudonimu Iwanowa) lub Russische Bataillon z.b.V. Natomiast dowództwo oddziału przyjęło propagandową nazwę Rosyjska Narodowa Armia Ludowa. Potocznie nazywano ją także Brygadą Osintorfską10. Iwanow sprowadził z Niemiec i okupowanej Francji innych „białych” emigrantów: Grigorija Lamsdorfa11, Siergieja von der Pahlena12, Aleksandra Woroncowa-Daszkowa13, Igora Junga14 oraz Wiktora Resslera15. Dwaj ostatni byli działaczami Narodowego Związku Pracujących (NTS) – emigracyjnej partii rosyjskiej, która dążyła do stania się „trzecią siłą” polityczną na okupowanych terenach ZSRR, obok Niemców i Sowietów16. Ciekawą postacią był kapelan polowy RNNA, ojciec Hermogen (Kiwaczuk)17, który nosił mundur kapitana Wehrmachtu z naramiennikami armii carskiej i czapkę z kokardą w kolorach przedwojennego Imperium Rosyjskiego, a za pasem w kaburze pistolet Walther. Zasłużył się szczególnie organizowaniem pomocy charytatywnej dla okolicznej ludności cywilnej18. Dowództwo wojskowe Rosyjskiej Narodowej Armii Ludowej objął Sacharow pod pseudonimem „Graukopf„, zaś kierownictwo polityczne pełnił Kromiadi pod pseudonimem „Sanin„. Iwanow przyjął pseudonim ”Lewin”, sprawując ogólny nadzór nad jednostką19. Przy dowództwie RNNA istniał niemiecki sztab łącznikowy liczący 20 żołnierzy z por. Burchadtem na czele20.

Andriej A. Własow w 1942 r.

Werbunek ochotników

Kolejnym krokiem emigrantów było rozpoczęcie werbunku ochotników spośród żołnierzy Armii Czerwonej przebywających w ogromnej liczbie w niemieckich obozach jenieckich w Wiaźmie, Smoleńsku, Rosławlu, Borysowie, Orszy i Witebsku. Jednakże ilość zgłaszających się czerwonoarmistów była tak duża, że część z nich, zwłaszcza chorych lub w złej kondycji fizycznej, trzeba było pozostawić na miejscu. Po przybyciu do Osintorfu rekruci otrzymywali zdobyczne uzbrojenie sowieckie21. Umundurowanie pochodziło z przejętych magazynów Armii Czerwonej. Zachowano sowieckie oznaczenia stopni wojskowych, przenosząc je z patek na naramienniki. Na czapkach wprowadzono trójkolorową kokardę w barwach rosyjskiej flagi narodowej22. Spośród oficerów Armii Czerwonej, zwerbowanych w szeregi Rosyjskiej Narodowej Armii Ludowej, można wymienić byłego członka Rady Wojennej 32 Armii w stopniu komisarza politycznego brygady, Gieorgija Żylenkowa23, który stanął na czele oddziału organizacyjno-propagandowego RNNA; płk. Władymira Bajerskiego (Bojarskiego)24, byłego dowódcę 41 Dywizji Strzeleckiej; mjr. Aleksieja Boczarowa25, byłego dowódcę 462 Samodzielnego Batalionu Saperów, który objął funkcję szefa wywiadu i kontrwywiadu RNNA; mjr. Iwana Graczowa26, byłego wywiadowcę sztabu Frontu Leningradzkiego, który został dowódcą jednego z batalionów RNNA i mjr, Rudolfa Rila27, byłego szefa oddziału operacyjnego sztabu 22 Armii, którego mianowano szefem sztabu RNNA28.

Liczebność i uzbrojenie

Liczebność Rosyjskiej Narodowej Armii Ludowej szybko wzrastała. W maju 1942 r. liczyła około 400 żołnierzy, dochodząc do liczby ponad 1,5 tys. w sierpniu. Byli oni rozmieszczeni w trzech obozach w Osintorfie, które przyjęły nazwy: „Moskwa„, „Ural„, „Kijów”. Sformowano sztab jednostki, trzy bataliony, dywizjon artylerii, kompanie rozpoznawczą, kompanię karabinów maszynowych i gospodarczą oraz plutony: samochodowy, saperów, sztabowy i łączności. Ponadto funkcjonowały kursy oficerskie. W pobliskim Szkłowie rozpoczęto formowanie czwartego batalionu (obóz ”Wołga”)29. Ciekawostką jest fakt, że w jednym z batalionów RNNA działała lotnicza grupa szkoleniowa złożona z 22 byłych pilotów, nawigatorów i członków personelu naziemnego (m.in. mjr Fiłatow, kpt. Ripuszyński, ppor. Pliuszczew). Uczestniczyli oni w zajęciach z zakresu teorii lotnictwa, nawigacji, lotów bojowych i walki szturmowej. Jednakże nigdy nie doszło do rozpoczęcia szkoleń na samolotach30. RNNA miała na uzbrojeniu 180 ręcznych karabinów maszynowych i 45 ciężkich karabinów maszynowych, 24 moździerze, 8 działek przeciwpancernych 45 mm, 8 dział polowych 76 mm oraz 2 samochody pancerne typu BA-10 i BA-2031. Szkolenie rekrutów odbywało się po rosyjsku na podstawie regulaminów wojskowych Armii Czerwonej. Było ono uzupełnione licznymi zajęciami o charakterze propagandowym, podczas których emigranci wpajali byłym czerwonoarmistom idee „walki wyzwoleńczej„ przeciwko bolszewizmowi, żydostwu i władzy sowieckiej, o ”nowe państwo rosyjskie” w sojuszu z III Rzeszą32. W tym celu od października 1942 r. Żylenkow wydawał gazetę „Rodina„ (”Ojczyzna”), a także założył bibliotekę z antysowieckimi publikacjami i czasopismami emigracyjnymi33.

Feldmarszałek Günther von Kluge

Rozbieżności w celach między niemieckim kierwonictwem a dowództwem RNNA

W początkowym okresie formowania Rosyjskiej Narodowej Armii Ludowej emigranci próbowali zrealizować swoje plany utworzenia sojuszniczej armii rosyjskiej. Dlatego w połowie maja odwiedzili – przebywającego w niemieckiej niewoli w obozie jenieckim Oflag XIII-A w Luckenwalde pod Berlinem – gen. lejt. Michaiła Łukina34, aby go skłonić do objęcia dowództwa nad RNNA. Ten jednak zdecydowanie odmówił35. Tego typu działania były coraz mniej akceptowane przez Niemców, którzy mieli własne plany w stosunku do RNNA. Zamierzali oni bowiem wykorzystać formowaną jednostkę jako bazę dla tworzenia oddziałów rozpoznawczo-dywersyjnych, mających działać na tyłach Armii Czerwonej, a także angażować rosyjskich kolaborantów w coraz liczniejszych operacjach i akcjach antypartyzanckich. Kolidowało to z „polityką„ dowództwa Rosyjskiej Narodowej Armii Ludowej, starającego się raczej nie atakować partyzantów, których w większości oceniano jako ”mężczyzn, ukrywających się w lasach, aby uniknąć zamknięcia za drutem kolczastym lub pracy przymusowej”. Dochodziło wręcz do takich sytuacji, że w okresie sianokosów okolicznej ludności – w większości kobietom, dzieciom i starcom – pomagali w pracach polowych zarówno żołnierze RNNA, jak i partyzanci, a następnie wspólnie ochraniano zebrane zbiory przed Niemcami36.

W czerwcu 1942 r. Niemcy wprowadzili w życie swoje koncepcje dotyczące Rosyjskiej Narodowej Armii Ludowej. Dowódca wojsk ochronnych i komendant rejonu tyłowego Grupy Armii „Środek”, gen. Maximilian von Schenckendorff37 (zresztą gorący zwolennik współpracy z Rosjanami i innymi narodami ZSRR), zaniepokojony narastającym wzrostem aktywności partyzantki sowieckiej, skłonił feldmarsz. von Kluge do przekazania RNNA pod jego zwierzchność operacyjną. Przekierowanie myślenia nastąpiło również po stronie Abwehry. Zmiana znalazła swoje odbicie nawet w nomenklaturze, gdyż Niemcy wprowadzili nową nazwę jednostki – Versuchverband „Mitte„ (Oddział Eksperymentalny ”Środek”). Oddziałem typowo antypartyzanckim, w odróżnieniu od pozostałych oddziałów, był samodzielny batalion RNNA w Szkłowie, podporządkowany bezpośrednio dowództwu 286 Dywizji Ochronnej. W listopadzie taka sama decyzja została podjęta w stosunku do całości jednostki, co oznaczało jednocześnie ostateczną utratę wpływu Abwehry na nią. Niemcy postanowili zwiększyć liczebność RNNA do 5 tys. żołnierzy38. W tym celu dowództwo jednostki zostało przeformowane w sztab pułkowy, który miał pełnić rolę sztabu szkoleniowego do spraw wyszkolenia bojowego. Rozpoczęto formowanie 4 i 5 Batalionu. Rosyjski dowódca RNNA został podporządkowany dowódcy wojsk ochronnych Grupy Armii „Środek”, chociaż formalnie nadal dowodził poszczególnymi oddziałami. Bataliony RNNA przekształcono według niemieckich wzorów Wehrmachtu. Każdy z nich miał trzy kompanie strzeleckie oraz plutony: łączności, rozpoznawczy, saperów, przeciwpancerny39.

Chrzest bojowy

Chrzest bojowy żołnierze RNNA przeszli jednak podczas walk nie przeciwko partyzantom, a kawalerzystom I Gwardyjskiego Korpusu Kawalerii gen. Pawła Biełowa40, którego oddziały – w wyniku klęski wojsk Frontu Zachodniego podczas operacji rżewsko-wiaziemskiej zimą 1942 r. – znalazły się na głębokich tyłach frontu niemieckiego. Oprócz nich działali tam spadochroniarze IV Korpusu Powietrzno-Desantowego Armii Czerwonej. W maju Niemcy postanowili zlikwidować okrążony korpus (operacja pod krypt. „Hanower”). W tym celu dowództwo RNNA wydzieliło 300-350 specjalnie dobranych żołnierzy (dywersantów), którzy mieli za zadanie przedostać się do sztabu gen. Biełowa i go zabić. Na ich czele stanęli Iwanow i Sacharow. Źródła sowieckie i niemieckie przedstawiają odmienny rozwój wydarzeń (według jednych oddział RNNA został rozbity, a większość jego żołnierzy zginęła, według drugich zadał duże straty sowieckim kawalerzystom i spadochroniarzom). Historykom rosyjskim udało się zrekonstruować akcję RNNA, która trwała od 23 do 26 maja. Grupa dywersyjna, podzielona na kilka mniejszych oddziałów, nie zdołała wykonać głównego zadania, ale do jej zneutralizowania Sowieci musieli wydzielić znaczne siły wojskowe, osłabiając swoje pozycje obronne. Dzięki temu Niemcy mogli przerwać obronę i zaatakować tereny zajmowane przez czerwonoarmistów od środka. Do Osintorfu powróciło około 100 dywersantów, drugie tyle przeszło na stronę sowiecką, około 70 zginęło, a pozostali zaginęli. Z kolei do żołnierzy RNNA przyłączyła się sowiecka kompania rozpoznawcza pod dowództwem por. Kniaziewa, Bohatera Związku Sowieckiego. Mianowano go dowódcą wywiadu w Osintorfie, ale po 4 miesiącach służby zbiegł do partyzantów41.

Maximilian von Schenckendorff

Operacje przeciw partyzantce sowieckiej na terenie Białorusi

Wydzielone oddziały Rosyjskiej Narodowej Armia Ludowej od lata 1942 r. kilkakrotnie brały udział w niemieckich operacjach antypartyzanckich na okupowanej Białorusi. Taktyka działań bojowych polegała zarówno na typowych walkach przeciwko partyzantom –  ramię w ramię z Niemcami i innymi kolaborantami – jak i dywersyjnych akcjach polegających na infiltracji oddziałów partyzanckich. Były one dobrze oceniane przez niemieckich mocodawców42. Największy sukces odniesiono podczas ataku na wieś Kupować, do którego doszło w połowie listopada 1942 r., kiedy został zabity Konstantin Zasłonow, dowódca brygady partyzanckiej „Dziadzia Kostia”43. Działania antypartyzanckie, wymuszone w dużym stopniu przez Niemców, spotkały się w rezultacie z nasiloną dezercją żołnierzy RNNA na stronę partyzancką (m.in. zdezerterowały z bronią w ręku garnizony stacjonujące we wsiach Nowaja Ziemlia, Giczi, Rudnia i Pietryki). Było to również skutkiem sowieckiej propagandy, która ze sporym sukcesem nawoływała do zaprzestania walki bratobójczej po stronie niemieckich okupantów44.

Reorganizacja i zmiany personalne w RNNA

W tej sytuacji jesienią 1942 r. doszło do kolejnych znaczących kroków strony niemieckiej w stosunku do RNNA. Wcześniej z jednostki ubył Iwanow, który po rozchorowaniu się na tyfus był zmuszony powrócić do Berlina na leczenie. W ten sposób zabrakło osoby, która była najbardziej aktywnie zaangażowana w tworzenie jednostki i próby narodowego ukierunkowania jej działalności45. Kolejnym wyrzuconym emigrantem był von der Pahlen, mianowany komendantem w Szkłowie. Ten fakt wiąże się z rzekomym utworzeniem przez dowództwo RNNA tzw. Republiki Szkłowskiej na wzór Łokockiego Okręgu Autonomicznego. W rzeczywistości po zaledwie 10 dniach rządów von der Pahlena został on w trybie pilnym odesłany do okupowanej Francji, aby go uchronić przed rozstrzelaniem z powodu ciągłej krytyki niemieckich władz okupacyjnych zakończonej zrzuceniem ze ściany portretu Adolfa Hitlera. Generał von Schenckendorff natychmiast przywrócił tam komendanturę Wehrmachtu46. W rezultacie wszyscy emigranci zostali odesłani do Berlina, a ich miejsce 1 września 1942 r. zajęli byli oficerowie Armii Czerwonej, płk Bajerski i Żylenkow, których można było łatwiej kontrolować. Doprowadzili oni do rozrostu RNNA do liczby ok. 8 tys. żołnierzy. Bataliony zostały rozwinięte w pułki, a jednostka przyjęła strukturę brygady. Nieoczekiwanie dowódca RNNA otrzymał od Niemców rozkaz zmiany mundurów podkomendnych na niemieckie i rozformowania utworzonych już pułków w oddzielne bataliony. Pułkownik Bajerski odmówił wykonania rozkazu, w rezultacie czego stacjonująca niedaleko dywizja Waffen-SS miała rozbroić Rosjan. Incydent został wprawdzie wyjaśniony, po czym broń zwrócono, ale doprowadziło to do dezercji ponad 300 żołnierzy RNNA na stronę partyzantów47.

Negatywny wpływ na morale Rosyjskiej Narodowej Armii Ludowej miało także wykorzystywanie przez dowództwo Grupy Armii „Środek” tej jednostki na froncie, aczkolwiek bardziej w celach propagandowych, a nie stricte bojowych. Niemcy liczyli w ten sposób na demoralizujący wpływ obecności pobratymców na oddziały Armii Czerwonej, które miałyby w dużej liczbie przechodzić na stronę niemiecką. Inspekcja RNNA, dokonana osobiście przez feldmarsz. von Kluge, utwierdziła Niemców w ich planach. W odpowiedzi dowództwo RNNA ogłosiło memorandum, w którym przedstawiło konieczność zmiany polityki III Rzeszy na Wschodzie, co stanowiło kontynuację zamierzeń, podjętych od samego początku formowania jednostki jeszcze przez przedstawicieli emigracji rosyjskiej. W tym czasie Niemcy dokonali kolejnej reorganizacji RNNA, likwidując jej sztab i struktury pułkowe. Poszczególne bataliony (numeracja od 633 do 637) podporządkowano 700 Pułkowemu Sztabowi Specjalnego Przeznaczenia (Regimentstab z.b.V. 700) pod dowództwem płk. Juliusa Corettiego48. Wkrótce doszło do wydania rozkazu wysłania RNNA na front w celu likwidacji okrążonych w rejonie Wielkich Łuków oddziałów Armii Czerwonej, z kolei płk Bajerski i Żylenkow zostali zdymisjonowani i odesłani do specjalnego obozu w Lötzen (obecnie Giżycko).

Dalsze losy RNNA

1 stycznia 1943 r. nowym dowódcą RNNA został płk Ril, dotychczasowy szef sztabu, a jego miejsce zajął mjr Aleksiej Bezrodny49. Niemcy wprawdzie wycofali się z pomysłów użycia jednostki na froncie, ale nasilili działania poszczególnych batalionów przeciwko partyzantce. Łączyły się one z licznymi dezercjami, które osiągnęły łącznie ponad 1 tys. oficerów i żołnierzy począwszy od lipca 1942 r. W połowie lutego płk Ril odbył w Berlinie spotkanie z gen. Andriejem Własowem, co świadczyło prawdopodobnie o próbie podporządkowania się Rosyjskiej Armii Wyzwoleńczej (ROA). W odpowiedzi Niemcy aresztowali płk. Rila, po czym osadzili na krótko w obozie koncentracyjnym. Fakt ten zakończył niemiecki eksperyment pod nazwą Rosyjskiej Narodowej Armii Ludowej50. Większość wojskowych rozwiązanej RNNA, zarówno emigrantów, jak i byłych czerwonoarmistów, współtworzyło od wiosny 1943 r. inną kolaboracyjną jednostkę wojskową pod nazwą Brygada Gwardyjska ROA. Natomiast poszczególne bataliony RNNA jesienią 1943 r. zostały przeniesione do okupowanej Francji51.

BIBLIOGRAFIA

Publikacje:

1. Czujew, Spiecsłużby Tretjego Rejcha, t. 1, Moskwa 2003.
2. Hoffmann, Rosyjscy sojusznicy Hitlera. Własow i jego armia, Warszawa 2003.
3. Drobiazko, Pod znamionami wraga. Antisowietskije formirowanija v sostawie giermanskich woorużiennych sił 1941-1945, Moskwa 2004.
4. Drobiazko, Pod znamienami wraga. Antisowieckije formirowanija w sostawie giermanskich woorużiennych sił. 1941-1945, Moskwa 2004.
5. Jarosław Gdański, Zapomniani żołnierze Hitlera, Moskwa 2005.
6. Smysłow, Prokliatyje sołdaty. Izmienniki Rodiny na służbie Gitliera, Wydawnictwo Wecze, Moskwa 2007.
7. Curganow, Biełoemigranty i wtoraja mirowaja wojna. Popytka rewansza 1939-1945, Moskwa 2010.
8. Żukow, I. Kowtun, RNNA. Vrag w sowietskoj formie, Moskwa 2012.

Źródła internetowe:

1. http://www.istorya.ru/book/soldaty/05.php
2. http://kuzhist.narod.ru/Predateli/3Sila/3Sila_2/NaciaArms2.html
3. http://chekist.ru/article/3927
4. http://www.sb.by/obshchestvo/article/posledniy-boy-zaslonova.html
5. http://www.libma.ru/istorija/russkaja_osvoboditelnaja_armija/p9.php

1. Siergiej Iwanow (1900-????) – rosyjski działacz Partii Socjalistów-Rewolucjonistów (tzw. eserów), ochotnik walczący w wojskach „białych” na Syberii podczas wojny domowej w Rosji. Emigrant, inżynier radiotechniki. Od połowy lat 30. XX w. przywódca niemieckiego oddziału Rosyjskiej Partii Faszystowskiej, współpracownik Abwehry. Od wiosny 1942 r. dowódca Rosyjskiej Narodowej Armii Ludowej. [↩]
2. Wszechrosyjska Organizacja Faszystowska – emigracyjna rosyjska partia polityczna o charakterze faszystowskim. Założona w 1933 r. w USA przez emigranta Anastazego A. Wonsiackiego, miała struktury terenowe w kilku państwach Europy i świata. [↩]
3. Igor Sacharow (1912-1977) – w latach 30. XX w. wojskowy sił zbrojnych Argentyny, Urugwaju i Chin, od 1936 r. ochotnik w szeregach wojsk frankistowskich podczas hiszpańskiej wojny domowej. Od wiosny 1942 r. zastępca dowódcy Rosyjskiej Narodowej Armii Ludowej, zaś od wiosny 1943 r. Batalionu Gwardyjskiego ROA, adiutant gen. Andrieja Własowa. Od stycznia 1945 r. dowódca oddziału przeciwpancernego, 1604 Pułku Grenadierów 699 Brygady Grenadierów, a następnie 4 Pułku Piechoty 1 Dywizji Sił Zbrojnych Komitetu Wyzwolenia Narodów Rosji. Po wojnie działacz antykomunistyczny. [↩]
4. Konstantyn Kromiadi (1893-1991) – uczestnik I wojny światowej, a następnie rosyjskiej wojny domowej, w której walczył po stronie wojsk „białych”. Emigrant, od wiosny 1942 r. szef sztabu Rosyjskiej Narodowej Armii Ludowej, zaś od wiosny 1943 r. Batalionu Gwardyjskiego ROA, następnie komendant Kwatery Głównej gen. Andrieja Własowa. Od końca 1944 r. członek Komitetu Wyzwolenia Narodów Rosji, po wojnie działacz antykomunistyczny. [↩]
5. D. Żukow, I. Kowtun, RNNA. Vrag w sowietskoj formie, Moskwa 2012, s. 37-47. [↩]
6. Russkaja Nacionalnaja Narodnaja Armija, http://www.istorya.ru/book/soldaty/05.php (dostęp: 25.04.2015). [↩]
7. S. Drobiazko, Pod znamienami wraga. Antisowieckije formirowanija w sostawie giermanskich woorużiennych sił. 1941-1945, Moskwa 2004, s. 97. [↩]
8. Günther von Kluge (1882-1944) – niemiecki feldmarszałek, uczestnik I wojny światowej. Od 1939 r. dowódca 4 Armii, od grudnia 1941 r. Grupy Armii „Środek„. Od lata 1944 r. w Grupie Armii „D„, a następnie naczelny dowódca sił niemieckich na froncie zachodnim. Po zamachu na Adolfa Hilera dowódca Grupy Armii ”B”, wkrótce zdymisjonowany i aresztowany. [↩]
9. J. Curganow, Biełoemigranty i wtoraja mirowaja wojna. Popytka rewansza 1939-1945, Moskwa 2010, s. 111. [↩]
10. S. Czujew, Spiecsłużby Tretjego Rejcha, t. 1, Moskwa 2003, s. 275. [↩]
11. Grigorij Lamsdorf (1910-????) – emigrant, od 1936 r. ochotnik w wojskach frankistowskich podczas hiszpańskiej wojny domowej. Od 1941 r. tłumacz w sztabie Grupy Armii „Środek”, od 1942 r. oficer Rosyjskiej Narodowej Armii Ludowej. W 1943 r. został dowódcą Brygady Gwardyjskiej ROA, a w 1945 r. szefem sztabu 714 Pułku 599 Brygady Piechoty. [↩]
12. Siergiej von der Pahlen (1915-1991) – emigrant, od 1942 r. oficer Rosyjskiej Narodowej Armii Ludowej, powojenny działacz szlachecki. [↩]
13. Aleksandr Woroncow-Daszkow (1922-1952) – emigrant, od 1942 r. oficer Rosyjskiej Narodowej Armii Ludowej, po wojnie działacz ruchu skautingowego, a następnie oficer francuskiej Legii Cudzoziemskiej. [↩]
14. Igor Jung (1914-1971) – emigrant, działacz Narodowego Związku Pracujących (NTS), od 1942 r. oficer Rosyjskiej Narodowej Armii Ludowej. W 1943 r. został współpracownikiem Sicherheitsdienst (SD) i Unternehmen „Zeppelin”. Od 1944 r. komendant szkoły wywiadowczej w Sankt Johann am Walde. [↩]
15. Wiktor Ressler (1906-1974?) – obywatel ZSRR, po 1939 r. emigrant w Niemczech. Od 1942 r. funkcjonariusz Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy (RSHA), jednocześnie oficer Rosyjskiej Narodowej Armii Ludowej. W 1944 r. został osobistym tłumaczem gen. Andrieja Własowa. W 1945 r. schwytany i przewieziony do ZSRR, skazany na karę wieloletnich łagrów. W 1955 r. powrócił do RFN. [↩]
16. J. Curganow, dz. cyt., s. 112. [↩]
17. Hermogen (Kiwaczuk) (????-1988) – duchowny Polskiej Autokefalicznej Cerkwi Prawosławnej, zaś od 1940 r. Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej poza Granicami Rosji. Od 1942 r. kapelan polowy Rosyjskiej Narodowej Armii Ludowej, zaś od 1943 r. Gwardyjskiego Batalionu ROA. Od 1955 r. archimandryta. W 1959 r. został duchownym Polskiej Eparchii Patriarchatu Konstantynopolitańskiego. [↩]
18. A. Kuzniecow, Tretja Siła. Mieżdu Stalinym i Gitlierom. Sowietskije kollaboracjonisty. Czast’ II. Popytki russkoj białoemigracji sozdat’ „Tretju Siłu”, http://kuzhist.narod.ru/Predateli/3Sila/3Sila_2/NaciaArms2.html (dostęp: 25.04.2015). [↩]
19. J. Gdański, Zapomniani żołnierze Hitlera, Moskwa 2005, s. 99. [↩]
20. O. Smysłow, Prokliatyje sołdaty. Izmienniki Rodiny na służbie Gitliera, Moskwa 2007, s. 137. [↩]
21. J. Curganow, dz. cyt., s. 112-113. [↩]
22. J. Gdański, dz. cyt., s. 72. [↩]
23. Gieorgij Żylenkow (1910-1946) – bolszewicki działacz partyjny, od 1941 r. członek Rady Wojennej 32 Armii w stopniu komisarza politycznego brygady. Od 1942 r. oficer Rosyjskiej Narodowej Armii Ludowej, od 1943 r. oficer Brygady Gwardyjskiej ROA. W 1944 r. został członkiem Prezydium Komitetu Wyzwolenia Narodów Rosji i jednocześnie szefem Głównego Zarządu Propagandy KONR. W 1946 r. deportowany do ZSRR i stracony. [↩]
24. Władymir Bajerski (Bojarski) (1901-1945) – pułkownik Armii Czerwonej, od 1941 r. szef sztabu XXXI Korpusu Armijnego, a następnie dowódca 41 Dywizji Strzeleckiej. Od 1942 r. oficer sztabu, a następnie dowódca Rosyjskiej Narodowej Armii Ludowej. W 1945 r. został zastępcą szefa sztabu Sił Zbrojnych Komitetu Wyzwolenia Narodów Rosji, zabity przez komunistycznych partyzantów czechosłowackich. [↩]
25. Aleksiej Boczarow (1907-1988) – w latach 30. XX wieku inżynier, w 1941 r. zmobilizowany do Armii Czerwonej w stopniu wojeninżyniera 3 rangi. Dowódca 462 Samodzielnego Batalionu Saperów, od 1942 r. szef oddziału wywiadu i kontrwywiadu sztabu Rosyjskiej Narodowej Armii Ludowej. Od 1945 r. w stopniu pułkownika przedstawiciel gen. Andrieja Własowa w sztabie Kozackiego Stanu, po wojnie emigrant. [↩]
26. Iwan Graczow (1912-????) – major Armii Czerwonej, od 1942 r. dowódca batalionu Rosyjskiej Narodowej Armii Ludowej. W 1943 r. został wykładowcą szkół wywiadowczych Abwehry. Od 1944 r. szef oddziału wywiadowczego sztabu Sił Zbrojnych Komitetu Wyzwolenia Narodów Rosji, po wojnie emigrant, działacz Narodowego Związku Pracujących, współpracownik wywiadu USA. [↩]
27. Rudolf Ril (1907-1946) – major Armii Czerwonej, od 1942 r. szef sztabu, a następnie dowódca Rosyjskiej Narodowej Armii Ludowej. Od 1943 r. współpracownik Sicherheinstdienst (SD), oficer Gwardyjskiej Brygady ROA, następnie komendant grupy propagandystów ROA we Włoszech. W 1944 r. został zastępcą szefa oddziału operacyjnego sztabu Sił Zbrojnych Komitetu Wyzwolenia Narodów Rosji. W 1946 r. wydany Sowietom i rozstrzelany. [↩]
28. D. Żukow, I. Kowtun, dz. cyt., s. 76-85. [↩]
29. S. Drobiazko, Pod znamionami wraga. Antisowietskije formirowanija v sostawie giermanskich woorużiennych sił 1941-1945, Moskwa 2004, s. 133-134. [↩]
30. J. Hoffmann, Rosyjscy sojusznicy Hitlera. Własow i jego armia, Warszawa 2003, s. 89. [↩]
31. S. Drobiazko, dz. cyt., s. 134. [↩]
32. Russkaja Nacionalnaja Narodnaja Armija (RNNA), http://www.libma.ru/istorija/russkaja_osvoboditelnaja_armija/p9.php (dostęp: 30.04.2015). [↩]
33. A. Kuzniecow, Tretja Siła. Mieżdu Stalinym i Gitlierom. Sowietskije kollaboracjonisty. Czast’ II. Popytki russkoj białoemigracji sozdat’ „Tretju Siłu”, http://kuzhist.narod.ru/Predateli/3Sila/3Sila_2/NaciaArms2.html (dostęp: 30.04.2015). [↩]
34. Michaił Łukin (1892-1970) – generał lejtnant Armii Czerwonej. W drugiej połowie lat 30. XX wieku komendant wojskowy Moskwy, od 1939 r. zastępca dowódcy Syberyjskiego Okręgu Wojskowego. W 1940 r. został dowódcą 16 Armii, a w 1941 r. dowódcą 20, następnie 19 Armii. Do 1945 r. w niewoli niemieckiej, w 1946 r. odszedł do rezerwy. [↩]
35. O. Smysłow, dz. cyt., s. 137. [↩]
36. J. Curganow, dz. cyt., s. 167-168. [↩]
37. Maximilian von Schenckendorff (1875-1943) – generał piechoty Wehrmachtu, uczestnik I wojny światowej, od 1926 r. dowódca 8 Pułku Piechoty, od 1929 r. dowódca 6 Dywizji Piechoty, w 1930 r. przeniesiony do rezerwy. Od 1939 r. komendant okupowanego Poznania, od 1941 r. dowódca wojsk ochronnych i komendant rejonu tyłowego Grupy Armii „Środek”. [↩]
38. D. Żukow, I. Kowtun, dz. cyt., s. 86-94. [↩]
39. Ibidem, s. 98-100. [↩]
40. Paweł Biełow (1897-1962) – generał pułkownik Armii Czerwonej, uczestnik I wojny światowej, w połowie lat 30. dowódca 7 Dywizji Kawalerii, od 1937 r. szef sztabu Korpusu Kawalerii, od 1940 r. dowódca Dywizji Strzelców Górskich, od 1941 r. dowódca II Korpusu Kawalerii, przemianowanego na I Gwardyjski Korpus Kawalerii, od 1942 r. dowódca 61 Armii, po wojnie dowódca wojskami różnych okręgów wojskowych, a następnie przewodniczący Dobrowolnego Stowarzyszenia Wsparcia Armii, Lotnictwa i Floty. [↩]
41. J. Curganow, dz. cyt., s. 115-116. [↩]
42. D. Żukow, I. Kowtun, dz. cyt., s. 182-204. [↩]
43. Posliednij boj Zasłonowa, http://www.sb.by/obshchestvo/article/posledniy-boy-zaslonova.html (dostęp: 30.04.2015). [↩]
44. A. Okorokow, http://chekist.ru/article/3927 (dostęp: 30.04.2015). [↩]
45. O. Smysłow, dz. cyt., s. 137. [↩]
46. D. Żukow, I. Kowtun, dz. cyt., s. 93-98. [↩]
47. J. Curganow, dz. cyt., s. 117-118. [↩]
48. Julius Coretti (1892-1970) – generał major Wehrmachtu, uczestnik I wojny światowej w składzie armii austro-węgierskiej, od 1941 r. dowódca 4 Pułku Ochronnego. W 1942 r. został dowódcą 336 Pułku Piechoty. Od 1943 r. dowódca 700 Pułkowego Sztabu Specjalnego Przeznaczenia, w latach 1945-1946 przebywał w niewoli. [↩]
49. Aleksiej Bezrodny (1904-????) – major Armii Czerwonej, od 1941 r. inżynier brygadowy 214 Brygady Powietrzno-Desantowej. Od 1942 r. oficer Rosyjskiej Narodowej Armii Ludowej, w 1943 r. został szefem sztabu RNNA, następnie oficerem 1 Wschodniego Pułku Zapasowego „Środek”. Od 1945 r. szef sztabu i zastępca dowódcy, a następnie dowódca 9 Batalionu Spadochronowo-Desantowej Sił Zbrojnych Komitetu Wyzwolenia Narodów Rosji. [↩]
50. D. Żukow, I. Kowtun, dz. cyt., s. 134-143. [↩]
51. Ibidem, s. 262-273. [↩]