Żydowscy partyzanci na Białorusi w okresie II wojny światowej - wywiad z dr Leonidem Reinem (Jerozolima, Yad Vashem)

W specjalnym wywiadzie dla nas dr Leonid Rein opowiedział o mało znanym epizodzie wojny. Rozmówca jest pracownikiem naukowym Międzynarodowego Instytutu Badań nad Holokaustem Yad Vashem w Jerozolimie (od 2008 roku). Specjalizuje się w historii Żydów na Białorusi w okresie II wojny światowej (stosunki ludnościowe, okupacja niemiecka na Białorusi, działalność formacji Waffen SS, Holokaust).

Mateusz Pielka (MP): Proszę opowiedzieć o żydowskich mieszkańcach Białorusi przed 1939 rokiem.

Żydowscy partyzanci walczący na Białorusi w czasie II wojny światowej

dr Leonid Rein (LR): Żydzi mieszkali na terenie dzisiejszej Białorusi od XIV wieku, kiedy to terytorium było jeszcze częścią Wielkiego Księstwa Litewskiego. Tradycyjnie mieszkali w większych oraz mniejszych miastach tego regionu. Do pierwszych dekad XX wieku białoruscy Żydzi zachowali tradycyjny styl życia i swoje zwyczajowe zawody - głównie drobny handel i rzemiosło. I wojna światowa, rewolucja rosyjska i wojna domowa przyniosły zmiany w życiu Żydów na Białorusi. Podobnie jak w następstwie wojny polsko-sowieckiej mówimy o dwóch „Białorusiach„: zachodniej, polskiej i wschodniej, radzieckiej; w związku z tym możemy również mówić o dwóch żydowskich „Białorusiach„. W sowieckiej Żydzi, zwłaszcza młode pokolenia stawały się coraz bardziej zintegrowane w kontekście całego społeczeństwa, często odchodzili od tradycyjnego sposobu życia i zawodów, które zostały teraz zdefiniowane przez Sowietów jako należące do ”małej burżuazji”. Również na wschodniej Białorusi widać gwałtowny wzrost mieszanych małżeństw między Żydami i nie-Żydami. W zachodniej, polskiej część tego kraju miejscowi Żydzi nadal prowadzili tradycyjny sposób życia i angażowali się w zwyczajowe zawody.

M.P.: Jaki był stosunek Żydów do Polski i Związku Radzieckiego przed wybuchem II wojny światowej?

L.R.: W Polsce międzywojennej powinniśmy rozróżnić oficjalną politykę wobec mniejszości narodowych, w tym Żydów i popularne postawy społeczne. Oficjalna polityka wobec ludności zmieniała się od względnego liberalizmu z początku 1920 roku, kiedy Polska była związana Traktatem Mniejszościowym do polityki wręcz polonizacji wszystkich sfer życia Żydów, która osiągnęła swój szczyt w 1935 roku, po śmierci marszałka Piłsudskiego. Byli oni coraz bardziej wypierani z życia gospodarczego Polski. Dyskryminacja i przemoc antyżydowska w Polsce osiągnęła swój szczyt po podpisaniu traktatu o nieagresji z hitlerowskimi Niemcami w 1934 roku, kiedy polska polityka wobec Żydów zaczęła przypominać silnie antysemicką politykę zachodnich sąsiadów Polski. Władze w Warszawie oskarżały rutynowo Żydów o bycie obywatelami nielojalnymi, często określano ich jako „ośrodki bolszewickie”.
W tym samym czasie, relacje Żydów z ich sąsiadami, zarówno prawosławnymi jak i katolikami można określić jako dobre (na Białorusi). Fakt, że mniejszość ta też była przedmiotem polityki polonizacyjnej spowodował pewną formę solidarności między dyskryminowanymi mniejszościami. W ZSRR na stosunki między Białorusinami i Żydów miały wpływ bardzo głębokie zmiany społeczne towarzyszące procesowi sowietyzacji. Urbanizacja regionów rolniczych doprowadziła do masowej migracji Białorusinów i Żydów do miast. Podczas gdy wcześniej kontakty między Żydami i ich nie żydowskimi sąsiadami były raczej sporadyczne, teraz Żydzi i nie-Żydzi mieszkali, studiowali i pracowali razem. Ilość małżeństw mieszanych zaczęła wzrastać. Jednocześnie fakt, że Żydzi tradycyjnie zamieszkiwali miasta wpłynął na ich szybsze przystosowanie się do nowych realiów. Dalej trwał konflikt między wiejską ludnością białoruską i miejskimi Żydami. To również wpłynęło na wzrost oskarżeń Żydów o bycie głównymi beneficjentami władzy radzieckiej, a także do obwiniania ich za wszystkie niepopularne decyzje władz sowieckich. Należy uznać również fakt, że dla wielu nie-Żydów zdobycie stanowisk we władzach radzieckich przez kilku Żydów było podejrzane. Wcześniej w Rosji sowieckiej Żydzi byli najbardziej pogardzaną mniejszością narodową.

M.P.: Czy Żydzi byli gotowi do obrony ZSRR po operacji „Barbarossa”?

L.R.: Podobnie jak w każdym kraju, który walczył z Nazistami, Żydzi sowieccy byli gotowi walczyć przeciw Hitlerowi. Około 150 żołnierzy i oficerów radzieckich żydowskiego pochodzenia otrzymało tytuł Bohatera Związku Radzieckiego (było to najwyższe wojskowe odznaczenie w ZSRR. Żydzi byli ilościowo na trzecim miejscu po Rosjanach i Ukraińcach). Należy raczej zadać pytanie, czy Żydzi walczyli za abstrakcyjną ideę Związku Radzieckiego czy raczej o swoje rodziny, które zostały na tyłach frontu i groziło im unicestwienie przez nazistów.

M.P.: Jak i gdzie działały żydowskie grupy partyzanckie?

L.R.: Żydowskie oddziały partyzanckie działały na całym terytorium Białorusi. Podobnie jak w przypadku innych grup partyzanckich, potrzebne były szczególne warunki geograficzne, aby skutecznie działać. W przypadku Białorusi główne ogniska działań partyzanckich obejmowały gęste lasy (np. Naliboki, zalesiony rejon północno – zachodniej Białorusi) oraz gęste bagna (np. bagna prypeckie na południu). Żydowscy partyzanci mieli dwa cele – walkę z Niemcami i ich wspólnikami oraz uratowanie jak największej liczby Żydów zagrożonych eksterminacją. Tak więc, oddziały partyzanckie nierzadko składały się z jednostek bojowych i tak zwanych „obozów rodzinnych”, gdzie skupione były żydowskie kobiety, dzieci i osoby zbiegłe z gett i obozów. Najbardziej znane są dwa odziały partyzanckie, które nastawione były na ratowanie ocalałych: grupa braci Bielskich, która działała w lasach nalibodzkich, a także oddział Shalom Zorinsa z okolic Mińska.

M.P.: Ilu Żydów było w sowieckich jednostkach partyzanckich?

L.R.: Nie ma dokładnych statystyk na ten temat. Izraelski historyk Jehuda Bauer oszacował, że w całej Europie Wschodniej walczyło od 20 do 30 tys. żydowskich partyzantów. Ogólnie szacuje się, że Żydzi stanowili ponad 10% wszystkich sowieckich partyzantów.

M.P.: Jak Sowieci traktowali swoich żydowskich „kolegów” z jednostek partyzanckich?

L.R.: Relacje między Żydami i nie-Żydami zależały od jednostek. Antysemityzm w sowieckich formacjach był powszechny. Żydzi od początku walk mieli trudności z rekrutacją do oddziałów partyzanckich, mimo tego, że często jedynym warunkiem było posiadanie broni. Z pewnością Żydzi, którzy dostali się do lasu prosto z getta mieli trudności z utrzymaniem jej w rękach. Działał także wiekowy stereotyp Żyda – biednego żołnierza, który również utrudniał dostanie się do formacji „leśnych„. Oczywiście partyzanci niechętnie przyjmowali do oddziałów żydowskich zbiegów – kobiety, dzieci oraz starców, którzy mogli utrudniać działania w terenie. Żydowskie kobiety często były oskarżane o bycie agentami gestapo, zamiar otrucia partyzantów lub po prostu szykowanie zamachu na życie bojowników. Stosunki między Żydami i nie-Żydami nie zawsze były koleżeńskie. Żydowscy partyzanci często spotykali się z wrogością dowódców oddziałów partyzanckich. W wielu przypadkach Żydzi ukrywali swoje pochodzenie i sam fakt, że są Żydami (bali się, że ich towarzysze strzelą im w plecy w czasie akcji). Antysemityzm sowieckich oddziałów partyzanckich wzrósł, gdy w ich szeregi wstępować zaczęli byli kolaboranci, którzy z różnych powodów postanowili uciec do ”lasu”. Właściwie tworzenie żydowskich oddziałów partyzanckich było wynikiem niechęci ze strony sowieckich grup partyzanckich, które nie chciały przyjmować Żydów. Drugą przyczyną był antysemityzm panujący w formacjach mieszanych.

M.P.: Jaki był status żydowskich partyzantów po wojnie?

L.R.: Po wojnie status żydowskich partyzantów w Związku Radzieckim nie był inny od nie żydowskich weteranów. Mimo, że wszyscy byli partyzanci otrzymywali medale, to władze sowieckie z podejrzeniem patrzyły na tych żydowskich bojowników, którzy przeżyli na terenach okupowanych. Co więcej sowieci źle patrzyli na byłych partyzantów, którzy w swoim życiu gardzili ścisłą dyscypliną oraz mieli nawyk zachowywania tajemnic.
W czasie wojny partyzanci, którzy doczekali wyzwolenia przez armię sowiecką, byli wcielani do regularnych oddziałów radzieckich. W okresie stalinowskim armia została oczyszczona z byłych partyzantów żydowskiego pochodzenia. Usuwano także byłych komunistów. Po wojnie usunięto byłego pierwszego sekretarza Komitetu Centralnego partii komunistycznej Ukrainy, Mojżesza Spivaka. Większość funkcjonariuszy komunistycznych o żydowskim pochodzeniu została usunięta w latach stalinizmu. Po wojnie wielu żydowskich partyzantów udawało się na emigrację np. słynni bracia Bielscy, którzy najpierw wyjechali do Izraela, a później do Stanów Zjednoczonych. W 1970 roku do Izraela wyjechał również były partyzant Shalom Zorin. Wyjechał także Hersz Smola, były przywódca podziemia w mińskim getcie, który po wojnie pełnił funkcję przewodniczącego Centralnego Komitetu Żydów Polskich.

Strona Yad Vashem: http://www.yadvashem.org/

Link do profilu naukowca na portalu Academia.edu: http://yadvashem.academia.edu/LeonidRein/Followers