Noc św. Bartłomieja 23/24 sierpnia 1572 roku

443 lata temu w nocy z 23 na 24 sierpnia 1572 r. doszło do rzezi  hugenotów w Paryżu. Wydarzenie to określone zostało imieniem jednego z apostołów - Bartłomieja, którego wspomnienie przypada na 24 sierpnia, stąd pogrom hugenotów znany jest również pod nazwą noc św. Bartłomieja. Pomysłodawczynią i inicjatorką okrutnego mordu wykonanego na wyznawcach kalwinizmu we Francji była zaś Katarzyna Medycejska.

„Pewnego ranka przed bramą w Luwrze”, fragment obrazu Edouard’a Debat’a-Ponsan’a przedstawiającego Katarzynę Medycejską i wymordowanych hugenotów.

Hugenoci rosną w siłę

W połowie XVI stulecia na obszarach południowo – zachodniej Francji istniało ponad 2 tys. dobrze zorganizowanych gmin hugenockich, do których należało około 400 tys. wiernych, a wyznawana przez nich doktryna religijna Jana Kalwina w owym czasie zyskiwała coraz większą rzeszę zwolenników. Wśród hugenotów znajdowali się nie tylko sami kupcy, rzemieślnicy, rybacy czy żaglarze, ale także intelektualiści, drobna urzędnicza szlachta oraz zamożne mieszczaństwo. Z czasem hugenoci zyskiwali sprzymierzeńców także w środowisku bogatych klanów i rodzin magnackich (np. wśród Burbonów). Francuscy protestanci niezadowoleni z warunków panujących w ich ojczyźnie pragnęli jej naprawy. Proponowali w tym celu reformy społeczne oraz nietolerancyjny model życia społecznego. Zorganizowali oni synod w 1559 r., na którym ogłoszono zbiór zasad wiary (tzw. Confessio Gallicana). Z kolei w efekcie zakończenia trwających wojen religijnych we Francji w latach 1562-1563, uzyskali hugenoci częściową swobodę religijną. Protektorką hugenotów była katolicka księżniczka i późniejsza królowa Nawarry Małgorzata de Valois – córka Katarzyny Medycejskiej. Małgorzata de Valois zorganizowała cały obóz protestantów francuskich, na czele którego stał m.in. Ludwik Burbon I Condé. Hugenotom sprzyjała również rodzina Coligny. Dążenie hugonotów do poprawy warunków życia zagrażało sytuacji politycznej we Francji (istniały bowiem przesłanki o spisku hugenotów mającym na celu chociażby uprowadzenie francuskiego króla). Nie mogło się to spodobać Katarzynie oraz jej poplecznikom.

„Le massacre de la Saint-Barthélemy”. Francois Dubois

Sytuacja polityczna we Francji

Przeciwwagą dla grupy uformowanej dzięki staraniom Małgorzaty de Valois było stronnictwo dworu paryskiego skupionego wokół Katarzyny Medycejskiej. W 1560 roku zmarł król Francji Franciszek II de Valois (mąż Marii I Stuart). Rządy w państwie objął wtedy małoletni wówczas syn Katarzyny i młodszy brat Franciszka II - Karol IX de Valois. Ponieważ monarcha ten był w omawianym czasie niepełnoletni, faktyczną władzę we Francji sprawowała - jako regentka - jego matka oraz jej sojusznicy. Katarzyna była ultrakatolicką władczynią pochodzącą z Italii. To ona stworzyła we Francji atmosferę, w której hugenoci funkcjonować nie mogli. Monarchini, zdając sobie sprawę z tego, że kolejne wojny religijne prowadzone z kalwinistami nie przechylają szali zwycięstwa na stronę katolicką, 8 sierpnia 1570 r. zawarła pokój w Saint Germain. Postanowienia układu brzmiały następująco: protestantom przyznano wolność religijną w całej Francji (poza Paryżem), amnestię oraz dostęp do urzędów państwowych. Ponadto gwarantem pokoju było oddanie we władanie hugenotom 4 twierdz. Wyrazem pojednania katolików z protestantami miało być natomiast małżeństwo zwolennika hugenotów Henryka Burbona (protestant i król Nawarry) z siostrą Karola IX, księżniczką Małgorzatą de Valois.

Katarzyna Medycejska

Ślub i rzeź

Ceremonia zaślubin Henryka i Małgorzaty miała miejsce 18 sierpnia 1572 roku. Warto wskazać, że ślub odbył się w 2 częściach: katolickiej (w katedrze Notre-Dame) później zaś protestanckiej. Katarzyna Medycejska nie byłaby sobą, gdyby nie wykorzystała tej sytuacji do własnych wyrachowanych celów (!), bowiem na uroczystość zaślubin do Paryża przybyło wielu hugenotów. Władczyni z pomocą swoich zaufanych doradców przygotowała perfidny projekt ich pogromu. W taki sposób 6 dni po ceremonii ślubnej doszło w noc św. Bartłomieja do krwawej rzezi na kalwinistach. Z 23 na 24 sierpnia około godziny 3 w nocy oddziały pogromców - uformowane wiele dni wcześniej – rozpoczęły krwawą masakrę hugenotów. Krwią spłynęła francuska ulica Saint Laurent, gdzie przybysze z daleka zatrzymali się w przydrożnych karczmach. Zaskoczeni we śnie i przerażeni pozwalali się mordować bez oporu. Nawet pewna część uzbrojonych hugenotów, zamiast stawić opór mordercom, próbowała szukać ratunku w ucieczce. Z zakwaterowanych protestantów na prawym brzegu Sekwany nieliczni tylko zdołali uciec bądź ukryć się w zaprzyjaźnionych domach katolickich. Rzeź przeprowadzono bez krzty litości. Mordowano dzieci, starców, kobiety. Jednocześnie usprawniono proceder mordu, albowiem schwytanych hugenotów prowadzono nad Sekwanę i zabijano, trupy wrzucając do rzeki. Niemowlęta z kolei topiono w workach. A chęć dokonania mordu na hugenotach rychło przeniosła się z Paryża na prowincję. Ogółem w krwawym pogromie śmierć poniosło kilkanaście tysięcy ludzi. Wśród nich była szlachta, magnaci bądź spokojni rzemieślnicy. Nadmienić można, że sam Henryk Burbon – przywódca hugenotów przeżył krwawy mord dzięki pomocy swej małżonki Małgorzaty de Valois.

Skutki i konsekwencje

W konsekwencji tego strasznego wydarzenia  rozgorzały kolejne walki religijne protestantów i katolików, które toczono w latach 1572-1577.  Ponadto noc św. Bartłomieja odbiła się echem w całej Europie. W efekcie konfliktów na gruncie politycznym i religijnym z biegiem lat doszło we Francji do zmiany dynastii panującej z Walezjuszów na Burbonów.  U schyłku XVI stulecia Henryk IV Burbon, który uszedł cało z rzezi hugenotów, objął francuski tron i zakończył wojny religijne we francuskim królestwie sławnym edyktem nantejskim (kwiecień 1598 r.). Na mocy tego aktu prawnego religia katolicka została uznana za religią państwową we Francji. Hugenoci otrzymali natomiast w całej Francji wolność religijną oraz wolność kultu (z wyjątkiem Paryża). Hugenoci mogli również korzystać z pełni praw obywatelskich i politycznych. Mieli dostęp do wszystkich urzędów państwowych oraz otrzymali prawo do organizowania własnych synodów religijnych. Nadano im także możliwość zakładania własnych szkół i uniwersytetów. Edykt nantejski rozpoczynał we Francji krótkotrwały okres pokoju.

Więcej o historii Francji przeczytasz klikając na poniższą grafikę:

^{Korekta: Klaudia Orłowska}