„Polskie uczelnie w latach osiemdziesiątych. Studia” – red. T. Gąsowski – recenzja

Polskich uczelni, szczególnie tych o najdłuższych tradycjach akademickich, nie udało się komunistycznym władzom w Polsce nigdy całkowicie opanować. Niejednokrotnie to właśnie z nich wychodził opór przeciwko naporowi reżimu. Stało się to szczególnie widoczne w latach osiemdziesiątych, gdy na wielu uczelniach w wyniku „Karnawału Solidarności” doszło do daleko idących zmian.

Problematyka funkcjonowania ośrodków akademickich w ramach Polski „ludowej” nie doczekała się jeszcze całościowej monografii. Krokiem w dobrym kierunku jeśli chodzi o opisanie tego zagadnienia w latach osiemdziesiątych jest praca zbiorowa Polskie uczelnie w latach osiemdziesiątych. Studia przygotowana pod redakcją Tomasza Gąsowskiego. Krakowski historyk zebrał syntetyczne artykuły o funkcjonowaniu kilku uczelni w latach osiemdziesiątych. Warto podkreślić, że jego rola, jak wynika z wprowadzenia, nie ograniczyła się tylko do uporządkowania i zredagowania nadesłanych przez autorów materiałów. Gąsowski wytyczył również kierunek i priorytety tekstów mających znaleźć się w tomie. Miały one spełniać konkretne wymogi, zarówno co do treści analiz, jak i sposobu ujęcia tematu. Redaktor tomu zasugerował zarówno podział chronologiczny jak i tematykę jaką powinien poruszać każdy tekst.

Większość autorów w swoich tekstach uwzględniła wytyczne redaktora, dzięki czemu otrzymujemy analizy poruszające tytułową problematykę w podobny sposób. Należy to uznać za atut książki, gdyż pozwala na porównywanie sposobu funkcjonowania poszczególnych ośrodków akademickich, oraz wyciągniecie wniosków na temat różnic pomiędzy nimi. Najlepsze w moim przekonaniu artykuły to teksty poświęcone środowisku akademickiemu Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu (autorstwa Magdaleny Heruday- Kiełczowskiej), Akademii Górniczo - Hutniczej (przygotowanego przez Juliana Kwieka), czy analiza poświęcona rektorom Politechniki Warszawskiej w latach 1980-1989 (autorstwa Doroty Gałaszewskiej - Chilczuk). Wskazane teksty omawiają analizowaną problematykę w sposób interesujący i w miarę możliwości całościowy. Szczególnej uwagi warty jest artykuł Doroty Gałaszewskiej - Chilczuk, gdyż pokazuje jak wielkie znaczenie dla uczelni ma osobowość jej rektorów i ich postawa, szczególnie w czasach komunistycznej dyktatury. Do tekstów Zbigniewa Bereszyńskiego i Krzysztofa Popińskiego nie zgłaszam większych uwag, zostały kompetentnie przygotowane. Niemniej jednak należy podkreślić, iż tytuł pierwszego z nich nie jest do końca precyzyjny, gdyż rewolucja solidarnościowa nie trwała w latach 1980- 1989, tylko 1980- 1981.

Najwięcej zastrzeżeń budzi tekst Jacka Chrobaczyńskiego poświęcony Krakowskiej Wyższej Szkole Pedagogicznej im Komisji Narodowej w Krakowie (dzisiejszy Uniwersytet Pedagogiczny) w latach 1980- 1981. Artykuł krakowskiego historyka budzi opór zarówno z punktu widzenia przyjętych w nim tez, jak i kwestii metodologicznych. Ta druga sprawa jest szczególnie ważna z punktu widzenia historyka dziejów PRL. Autor traktuje źródła proweniencji esbeckiej, jako jakościowo gorsze od innych źródeł archiwalnych i oddziela je od wspomnień świadków i dokumentacji pochodzącej z innych archiwów i pisze o nich osobno. Zupełnie niezrozumiałe jest zamieszczanie w artykule na temat działalności WSP długiego wywodu na temat tego, dlaczego w przekonaniu autora materiały wytworzone przez aparat represji są czymś zupełnie jakościowo innym niż dokumenty innej proweniencji. Jako kuriozalne należy przyjąć stwierdzenie Chrobaczyńskiego, iż rozumie postawę niektórych swoich kolegów badaczy, którzy wykluczają korzystanie z dokumentacji esbeckiej. Pozostaje zapytać jak profesor historii może nie traktować, jako znaczącego błędu metodologicznego, wykluczania z powodu swoich przekonań istotnych źródeł historycznych. Warto podkreślić, iż konstrukcja jego artykułu, dzieląca analizę na część opartą o relacje i dokumentację archiwalną ze źródeł pozaesbeckich i część opartą o materiały wytworzone przez aparat represji budzi pytanie czy autor nie podziela jednak stanowiska swoich kolegów w tej kwestii.

Innym mankamentem analizy Chrobaczyńskiego jest powoływanie się w przypisach na Relacje gromadzone w okresie 1980-1995 - zbiory własne. Autor nie pisze bowiem ani z kim rozmawiał, ani kiedy powstała dana relacja, co ma przecież kluczowe znaczenie dla wartości tego typu materiałów. Truizmem będzie stwierdzenie, iż zupełnie inny charakter mają relacje udzielane na bieżąco lub niedługo po zachodzących wydarzeniach, a czym innym są wywiady przeprowadzone wiele lat po opisywanych wydarzeniach. Zastrzeżenia i zdumienie budzi też łagodność i wyrozumiałość, jaką autor znajdował dla działań Komitetu Uczelnianego PZPR przy WSP znanego w Krakowie z „betonowych”, komunistycznych przekonań.

Tom Polskie uczelnie w latach osiemdziesiątych. Studia jest pracą ciekawą i rzetelnie obrazującą funkcjonowanie kilku polskich uczelni w ostatniej dekadzie Polski „ludowej”. Teksty przygotowane przez autorów można traktować, jako krok w kierunku przygotowania całościowej syntezy poświęconej dziejom polskich ośrodków naukowych w ostatniej dekadzie PRL. Zastrzeżenia, jakie sformułowałem wobec tekstu Jacka Chrobaczyńskiego, nie podważają istotnej wartości całej publikacji, którą oceniam jako książkę przydatną, oraz prezentującą analizowaną problematykę w możliwie szeroki i kompetentny sposób. Atutem większości tekstów są również relacje świadków i uczestników wydarzeń, umiejętnie wplecione w narracje.

Plus/Minus

Na plus:

+ interesująca, nie podejmowana wcześniej szerzej tematyka

+ taka sama konstrukcja chronologiczna i problemowa artykułów

+ wstęp Tomasza Gąsowskiego

+ teksty Magdaleny Heruday - Kiełczowskiej, Juliana Kwieka, Doroty Gałaszewskiej – Chilczuk

Na minus:

- tekst Jacka Chrobaczyńskiego

Tytuł: Polskie uczelnie w latach osiemdziesiątych. Studia

Redakcja: Tomasz Gąsowski

Wydawca: IPN

Rok wydania: 2015

Strony: 341 ss.

Oprawa: twarda

Ocena recenzenta: 8,5/10