Kozacy w służbie Wehrmachtu. Poznaj historię Kozackiego Stanu

Podczas II wojny światowej po stronie Niemców walczyło wiele kozackich formacji i oddziałów wojskowych. Jedną z nich był Kozacki Stan stanowiący faktycznie rodzaj taboru z ludnością cywilną ochranianego przez uzbrojonych mężczyzn. Kozaccy uchodźcy zgodnie z postanowieniami aliantów w Jałcie zostali tuż po wojnie wydani Sowietom.

Siergiej Pawłow

Kozacy byli jedną z niewielu grup narodowościowych zamieszkujących terytorium ZSRR, którą Niemcy traktowali na równi ze swoimi wojskami. Ten szczególny stosunek do kozackich oddziałów wojskowych znalazł swój wyraz w dyrektywach Oberkommando der Wehrmacht (OKW) i rozkazach dowódców poszczególnych związków taktycznych i operacyjnych1. Po wkroczeniu wojsk niemieckich na etniczne tereny Kozaków dońskich latem 1942 r. zaczęły samorzutnie powstawać ochotnicze oddziały samoobrony kozackiej, które Niemcy wsparli uzbrojeniem i wyposażeniem wojskowym. Jednym z nich był oddział płastuński (pieszy), sformowany przez Siergieja Wasyliewicza Pawłowa2, przekształcony pod koniec listopada 1942 r. w 1. Pułk Piechoty Kozaków dońskich. Jego liczebność jest oceniana na od 400 do 900 dobrze uzbrojonych ludzi3. Pawłow na zjeździe przedstawicieli Kozaków dońskich w okupowanym Nowoczerkasku został wybrany atamanem marszowym i mianowany pułkownikiem, stając jednocześnie na czele Sztabu Wojsk Dońskich4, który pełnił rolę centralnego przedstawicielstwa kozackiego w stosunku do niemieckich władz okupacyjnych5. Na początku lutego 1943 r. Armia Czerwona wkroczyła na ziemie Kozaków dońskich. Do walki z Sowietami stanęli ramię w ramię z Niemcami Kozacy, dla których stanowiła ona obronę swojej ojczyzny. Oddział płk. Pawłowa został rozbity w II połowie lutego podczas ciężkich bojów w rejonie Matwiejew Kurganu. Wcześniej zasłużył się w obronie Nowoczerkaska, odpierając za cenę dużych strat sowiecki atak w rejonie zakładów Lokomotiw6.

Niemieccy jeńcy wojenni maszerujący do obozów jenieckich w Stalingradzie na początku 1943 r.

Zimą 1943 r., w wyniku ofensywy Armii Czerwonej po wygranej pod Stalingradem, wojska niemieckie były zmuszone wycofać się z ziem kozackich. W celu ewakuacji kozackich i kaukaskich uchodźców cywilnych w okupowanym Piatigorsku został utworzony Kaukaski Sztab Ewakuacyjny (Fluchtlingsstab Kaukasus). Ponad 300 tys. Kozaków trafiło ostatecznie w rejon Chersonia na południu Ukrainy. Dotarły tam również kozackie oddziały wojskowe, w tym resztki oddziału płk. Pawłowa7. Większość Kozaków została odprawiona przez Niemców do Generalnego Gubernatorstwa, gdzie wiosną 1943 r. rozpoczęto formowanie w okupowanej Mławie 1. Kozackiej Dywizji Kawalerii. Natomiast w ukraińskim Kirowohradzie zgrupowano część uchodźców cywilnych, tworząc z nich tzw. Kozacki Stan (Kosakenlager) na czele z płk. Pawłowem. Do jesieni 1943 r. pod jego zwierzchnictwem znalazło się ok. 18 tys. Kozaków, w tym kilka tysięcy kobiet, dzieci i starców z dobytkiem8. W grudniu 1943 r. w okupowanym Mikołajewie doszło do zebrania oficerów kozackich, na którym Niemcy rozkazali rozformować wszystkie kozackie struktury organizacyjne (sztaby) i podporządkować się wojskowym płk. Pawłowowi. Wywołało to protest atamanów płk. Płatona Michajłowicza Duchopielnikowa9 i płk. Iwana I. Biełego, stojących na czele jednego z alternatywnych kozackich sztabów wojskowych, którzy wraz ze swoimi zwolennikami przenieśli się na okupowanie ziemie polskie. Polityczne zwierzchnictwo nad Kozackim Stanem, tworzącym Grupę Atamana Marszowego Pawłowa, objął Kozacki Zarząd Donu, Kubania i Tereku (Kosaken-Leitstelle), istniejący od grudnia 1942 r. przy Ministerstwie Rzeszy do Spraw Okupowanych Terytoriów Wschodnich. W styczniu 1944 r. Kozacki Stan skoncentrował się w rejonie Płoskirowa, gdzie otrzymał rozkaz przejścia w rejon Lwowa10.

Grupa Kozacka „Savoia”

Fakt ten stanowił punkt zwrotny w dziejach Kozackiego Stanu. Od tej pory Kozacy po opuszczeniu swoich rodzinnych ziem znajdowali się w ciągłej ucieczce przed Sowietami, jednocześnie będąc zmuszonymi do walki z wrogą partyzantką. Kozacki Stan w postaci kilku grup marszowych udał się najpierw na Wołyń, następnie przeszedł w rejon Kamieńca Podolskiego, skąd w połowie kwietnia 1944 r. trafił do Sandomierza, aby nieco na dłużej zagrzać miejsca na okupowanej Nowogródczyźnie na Białorusi. Na mocy decyzji władz III Rzeszy Kozacy otrzymali w rejonie Baranowicze – Słonim – Nowogródek – Nowojelnia ok. 180 tys. ha ziemi, tworząc specjalną strefę ochronną. Było to ze strony Niemców przebiegłe, aczkolwiek bardzo niebezpieczne dla Kozaków zagranie, gdyż powyższe tereny leżały w centrum tzw. partyzanckiego kraju. Kozacy zamieszkiwali osiedla (stanice) obronne tworzące wyższe struktury organizacyjne: oddziały i okręgi, wzorowane na tradycyjnych formach kozackiego bytowania. Stanowiły one zaporę dla sowieckich partyzantów. Jednocześnie Kozacy mieli czynnie występować przeciwko partyzantce, odpychając ją od większych miejscowości i linii komunikacyjnych11. W celu efektywnego zwalczania partyzantki Kozacki Stan został zreorganizowany w jedenaście (według części źródeł dziesięć) pułków liczących po 1,2 tys. ludzi. Utworzono 1. Doński Pułk Kozacki płk. W. A. Łobysewicza, 2. Doński Pułk Kozacki starszyny wojskowego Rusakowa, 3. Doński Pułk Kozacki starszyny wojskowego Żurawliowa, 4. Mieszany Pułk Kozacki starszyny wojskowego Owsiannikowa, 5. Kubański Pułk Kozacki starszyny wojskowego Bondarenki, 6. Kubański Pułk Kozacki płk. Nowikowa, 7. Terski Pułk Kozacki mjr. G. P. Nazykowa, 8. Doński Pułk Kozacki płk. Małowika, 9. Kubański Pułk Kozacki płk. Skomorochowa, 10. Tersko-Stawropolski Pułk Kozacki płk. Masłowa i 11. Mieszany Pułk Kozacki płk. Markiewicza. Każdy pułk składał się z trzech batalionów płastuńskich, baterii moździerzy i baterii artylerii ppanc. 1. i 2. Pułki utworzyły 1. Brygadę płk. Dmitrija Aleksiejewicza Siłkina12, 3., 4., 5., 6. i 7. Pułki – 2. Brygadę płk. Wiertepowa, zaś 8., 9., 10. i 11. Pułki – 3. Brygadę płk. Aleksandra Iwanowicza Miedynskiego13 (skład poszczególnych brygad stale się zmieniał). Niemcy przekazali Kozakom zdobyczne uzbrojenie sowieckie, a także ok. 20 tys. sortów mundurowych. Ciekawostką jest fakt, że według części źródeł do Kozackiego Stanu dołączono także niektórych żołnierzy Samodzielnej Grupy Kozackiej Savoia, istniejącej od jesieni 1942 r. przy Włoskim Korpusie Ekspedycyjnym w Rosji14.

Narastające zagrożenie sowieckie zmusiło naczelne dowództwo niemieckie do poszukiwania nowego miejsca osiedlenia Kozackiego Stanu. Rozważano okolice Białegostoku, dokąd Kozacy trafili w lipcu 1944 r.15Odbyło się to jednak już bez atamana płk. Pawłowa, który zginął jeszcze 17 czerwca podczas jednej z akcji antypartyzanckich. Jego śmierć była tajemnicza, gdyż doszło do niej w niewyjaśnionych okolicznościach. Niemieckie SD oskarżyło o zabicie atamana pochodnego jego adiutanta, sotnika Bogaczewa. Kozacy, będący świadkami tego zdarzenia, opowiadali, że w pewnym momencie z lasu został wystrzelony pocisk, który trafił śmiertelnie płk. Pawłowa. Po stronie kozackiej pojawiła się hipoteza, że to Niemcy faktycznie zabili dowódcę Kozackiego Stanu16. Jego następcą został starszyna wojskowy, mianowany pułkownikiem, Timofiej Iwanowicz Domanow17, który pełnił dotychczas funkcję szefa sztabu formacji. Dowodził on ewakuacją Kozackiego Stanu z zachodniej Białorusi, podczas której doszło do ciężkich walk części oddziałów kozackich z czołówkami Armii Czerwonej. W rejonie Lubcza nad Niemnem po drugiej stronie rzeki został odcięty 5. Kubański Pułk Kozacki, ale przebiły się do niego oddziały Waffen-SS i za cenę dużych strat Kozakom udało się powrócić do reszty formacji. Kozacki Stan osiadł tym razem w rejonie Modlina i Płocka. W pierwszych dniach sierpnia 1944 r. trzy sotnie płastuńskie tegoż pułku pod osobistym dowództwem starszyny wojskowego Bondarenki zostały skierowane do pacyfikacji niedawno wywołanego przez Armię Krajową Powstania Warszawskiego. Kozacy wzięli udział w bezpośrednich walkach z polskimi powstańcami, za co wielu z nich zostało odznaczonych przez Niemców. 31 sierpnia ataman gen. Piotr Nikołajewicz Krasnow18, legendarny wódz kozacki, od 1920 r. przebywający na emigracji w Niemczech, wydał uroczysty rozkaz, w których chwalił Kozaków „za okazane męstwo, za bohaterstwo i kozacką umiejętność wygrywania i bez dostatecznego uzbrojenia i przeszkolenia wojskowego”19.

Piotr Krasnow

W tym czasie pozostałe oddziały Kozackiego Stanu zostały koleją przetransportowane do północnych Włoch, gdzie dotarły ostatecznie do połowy listopada 1944 r. Kozacy mieli zasiedlić górskie tereny Alp Karnijskich. Podobnie jak na Białorusi były to obszary z silną partyzantką, którą Kozacki Stan miał zwalczać. Liczebność formacji w momencie wyjeżdżania z terenów Generalnego Gubernatorstwa wynosiła ok. 6,8 tys. ludzi w oddziałach wojskowych, zgrupowanych w ramach czterech dwupułkowych brygad i ok. 8,5 tys. cywili podzielonych według rodzajów wojsk kozackich na okręg stanic dońskich (ataman okręgowy ppłk Michaił Michajłowicz Rotow20), oddział stanic kubańskich (ataman oddziałowy płk W. I. Łukianienko) i oddział stanic tersko-stawropolskich (ataman oddziałowy płk M. I. Zimin). We Włoszech kozackie oddziały wojskowe przeorganizowano w dwie dywizje płastuńskie: 1. Dywizję Pieszą pod dowództwem mianowanego generałem majorem D. A. Siłkina (1. Dońska i 2. Mieszana Brygady Piesze po dwa pułki płastuńskie i dwie baterie artylerii oraz pododdziały broni i służb, w tym oddział pancerny 2 ex-sowieckich lekkich samochodów pancernych „Kozak Doński„ i ”Ataman Jermak”, składające się z Kozaków w wieku od 19 do 40 lat, którzy czynnie uczestniczyli w walkach z włoskimi partyzantami) i 2. Dywizję Pieszą pod dowództwem gen. mjr. G. P. Tarasenki (3. i 4. Mieszane Brygady Piesze w składzie dwóch pułków pieszych, pułku zapasowego, dwóch baterii artylerii, samodzielnej baterii artylerii konnej i trzech batalionów samoobrony stanic, składające się z Kozaków starszych wiekiem). Poza strukturami dywizyjnymi znajdowały się ponadto: 1. Kozacki Pułk Konny (sześć szwadronów), Atamański Konwojowy Pułk Konny (pięć szwadronów), Samodzielne Dywizjony: Oficerski, Żandarmerii i Pieszy Komendancki, 1. Kozacka Szkoła Junkrów21, a także Specjalna Kozacka Szkoła Spadochroniarsko-Snajperska (Grupa Specjalna „Ataman”) działająca pod przykrywką szkoły samochodowej22. Całość tworzyła związek taktyczny pod nazwą Grupa (Korpus) Atamana Marszowego. Uzbrojenie składało się z ok. 900 ciężkich i ręcznych karabinów maszynowych różnego pochodzenia, 95 ciężkich i średnich moździerzy głównie pochodzenia sowieckiego i niemieckiego, ponad 30 ex-sowieckich działek ppanc. 45 mm, 4 ex-sowieckich lekkich dział polowych 76,2 mm oraz pewnej liczby niemieckich panzerfaustów i brytyjskich granatników23.

Piotr Krasnow

Pod względem operacyjnym Kozacki Stan został podporządkowany Wyższemu Dowódcy SS i Policji w Strefie Operacyjnej Regionu Wybrzeża Adriatyku, SS-Obergruppenführerowi Odilo Globocnikowi24, zaś pod względem administracyjnym podlegał Kosaken-Leitstelle i powstałemu 30 marca 1944 r. w Berlinie Głównemu Zarządowi Wojsk Kozackich (Hauptverwaltung der Kosakenheere), na czele którego stał ataman gen. P. N. Krasnow. Członkowie Zarządu przybyli do północnych Włoch, dołączając do Kozackiego Stanu. Kozacy zabezpieczali bardzo strategiczny dla Niemców rejon zapewniający połączenie między wojskami niemieckimi działającymi w Europie Środkowo-Wschodniej przeciwko Armii Czerwonej a oddziałami wojskowymi Wehrmachtu i Waffen-SS walczącymi na froncie włoskim z aliantami zachodnimi25. Oddziały Kozackiego Stanu ochraniały teren Przełęczy Passo Monte (Kreuzbergpass), która odgrywała szczególną rolę na granicy włosko-austriackiej26. Podkomendni atamana gen. T. I. Domanowa utworzyli na zajmowanych terenach swego rodzaju „republikę kozacką„ ze stolicą w miasteczku Tolmezzo. Funkcjonował tam Kozacki Instytut Żeński, Muzeum Kozackie i Teatr Wojskowy, w którym występował kozacki chór wojskowy i inne zespoły muzyczne, a także drukarnia Sztabu Atamana Pochodnego wypuszczająca literaturę religijną, publikacje o tematyce kozackiej czy prasę, jak gazeta ”Kazaczia Ziemlia”27. W Gemona del Friuli rozmieścił się Sztab Grupy Atamana Marszowego. Dońskie stanice powstały w miasteczku Alesso (przemianowanym na Nowoczerkask) i okolicznych wsiach, kubańskie stanice – pomiędzy Alesso i Tolmezzo, zaś terskie – na zachód od Tolmezzo. Mniejsze grupy Kozaków mieszkały w miejscowościach Casarsa della Delizia, Buja, Majano, San Daniele del Friuli i Cividale del Friuli. Natomiast na północ od tych terenów z centrum w miejscowości Paluzza rozmieściło się kilka tysięcy uchodźców z północnego Kaukazu, którzy dołączyli do Kozaków. Ze wszystkich miejscowości została wysiedlona ludność włoska. Do Kozackiego Stanu dochodziły cały czas uzupełnienia przysyłane regularnie przez Rezerwę Wojsk Kozackich (Kosaken-Reserve) pod wodzą gen. Andrieja Grigoriewicza Szkury28. Ze względu na ciągłe zagrożenie ze strony włoskich partyzantów Kozacy byli zorganizowani na wzór wojskowy, utrzymując wysoką dyscyplinę bojową29.

Szczególnie ważne znaczenie dla Kozaków odgrywało życie religijne. W północnych Włoszech, podobnie jak wcześniej w Białorusi, w ramach Kozackiego Stanu działali duchowni prawosławni. Każda stanica i każdy okręg miał swojego kapelana. W oddziałach wojskowych funkcjonowali kapelani polowi. Początkowo msze święte odbywały się pod gołym niebem. W krótkim czasie Kozacy pobudowali jednak drewniane tzw. cerkwie pochodne. Ponadto zostały skonfiskowane miejscowe świątynie chrześcijańskie, gdzie kozaccy popi odprawiali msze prawosławne. Takie msze odbywały się także w prywatnych domach, w których umieszczano ikonostas. Ataman gen. Krasnow, wykorzystując swoje kontakty wśród władz Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej poza granicami Rosji, jeszcze we wrześniu 1944 r. podjął próby powołania odrębnej kozackiej eparchii na czele z arcybiskupem lub nawet metropolitą. Wysunięto jednak fatalną kandydaturę Nikołaja Pietrowicza Awtonomowa, byłego biskupa tzw. żywej cerkwi w okresie międzywojennym, który faktycznie był awanturnikiem z podejrzeniem współpracy z sowieckimi tajnymi służbami. W maju 1944 r., przebywając w okupowanej Warszawie, ogłosił się „prawosławnym przywódcą legionistów i wojskowych oddziałów Wehrmachtu i wojsk ochronnych w Generalnym Gubernatorstwie”. Jednocześnie wystąpił do Synodu Biskupów Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej poza granicami Rosji o przyjęcie go do stanu duchownego. Nie otrzymał odpowiedzi, ale metropolita berliński i niemiecki Serafin (Lade) pod koniec czerwca przyjął go do Cerkwi Zagranicznej. Wkrótce Awtonomow przybył do Berlina, gdzie spotkał się z atamanem gen. Krasnowem. Na pocz. sierpnia za zgodą Niemców zaczął tytułować się biskupem przy Głównym Zarządzie Wojsk Kozackich. W poł. listopada Synod Cerkwi Zagranicznej nie uznał jednak tego statusu i ogłosił go samozwańcem. Po przybyciu do północnych Włoch został pomówiony o współpracę z Sowietami, po czym szybko powrócił do Berlina. Funkcję tymczasowego zwierzchnika kozackiej eparchii pełnił w tej sytuacji protojerej Wasilij Grigoriew, który w czasach ZSRR był wielokrotnie aresztowany i więziony, wykazując się dużymi zdolnościami organizacyjnymi30.

Timofiej Iwanowicz Domanow

Kozacy prowadzili ciągłe walki z włoskimi i jugosłowiańskimi partyzantami komunistycznymi, które nasiliły się na początku 1945 r. Ponosili także straty liczebne z powodu nalotów alianckich i sowieckich. Wyniosły one ponad 1,2 tys. zabitych, w większości były to kobiet i dzieci31. Rejony rozmieszczenia Kozackiego Stanu próbował ponadto infiltrować sowiecki wywiad, nasyłając w charakterze agentów i dywersantów m.in. młode i ładne kobiety. W okolicy działały także formacje partyzanckie składające się z uciekinierów i dezerterów ze „wschodnich„ oddziałów kolaboracyjnych i byłych robotników przymusowych. Wiadomo, że jesienią 1944 r. zbiegli Kozacy utworzyli batalion „Stalin„ w składzie partyzanckiej Brygady ”Guido Picelli”, przeniesiony następnie do 9. Korpusu Słoweńskiego Narodowej Armii Wyzwolenia Jugosławii (NOVJ)32. Kozacki Stan reprezentował tendencje separatystyczne wśród działaczy emigracyjnych, czego wyrazem było głoszenie przez gen. Krasnowa hasła utworzenia suwerennego państwa kozackiego (tzw. Kazakii). Pomimo tego zarówno Niemcy, jak też „własowcy” dążyli do podporządkowania formacji Rosyjskiemu Ruchowi Wyzwoleńczemu gen. Andrieja Andriejewicza Własowa33. Głównodowodzący Siłami Zbrojnymi Komitetu Wyzwolenia Narodów Rosji miał poparcie ze strony atamana Kozaków kubańskich gen. Wiaczesława Grigoriewicza Naumienko34 i atamana Kozaków dońskich gen. Grigorija Wasiliewicza Tatarkina35, którzy zasiadali w Radzie Wojsk Kozackich przy KONR. Doprowadziło to do rozłamu w Kozackim Stanie. Kiedy do Kozaków pod koniec marca 1945 r. przybył wysłannik gen. Własowa, płk A. M. Boczarow, udało mu się na zjeździe Kozaków kubańskich przekonać dużą część z nich do poparcia idei „własowskich”. Przeciwdziałanie atamana gen. Krasnowa i dowódcy Kozackiego Stanu, gen. Domanowa, wprawdzie zapobiegło otwartemu buntowi, ale ok. 200 Kozaków kubańskich z rodzinami udało się przez Alpy w kierunku Niemiec, aby dołączyć do Sił Zbrojnych KONR36.

Pod koniec kwietnia 1945 r. rozpoczął się ostatni okres istnienia Kozackiego Stanu. 30 kwietnia dowodzący wojskami niemieckimi na froncie południowo-zachodnim wydał rozkaz o zawieszeniu broni. Ze względu na fakt, że dowództwo miejscowych sił partyzanckich zgodziło się wprawdzie na odejście Kozaków na północ, ale pod warunkiem zdania całej broni, dowództwo Kozackiego Stanu podjęło decyzję o przebiciu się przez przełęcze alpejskie na teren austriackiego Wschodniego Tyrolu. Liczono na skapitulowanie przed Brytyjczykami, co miało uchronić przed wydaniem Kozaków stronie sowieckiej37. Liczebność Kozackiego Stanu wynosiła wówczas ok. 31,5 tys. Kozaków, w tym 1575 oficerów, ok. 16,5 tys. podoficerów i szeregowych, prawie 600 urzędników oraz ponad 6 tys. nieuzbrojonych mężczyzn, ponad 4 tys. kobiet i prawie 3 tys. dzieci w wieku do 14 lat. Spośród tej liczby Kozaków ponad 1,4 tys. osób pochodziło z emigracji porewolucyjnej, pozostali zaś byli obywatelami Związku Sowieckiego38. Tak wielka masa ludzka w nocy z 2 na 3 maja ruszyła w ciężkich zimowych warunkach w Alpy. Na przedzie posuwały się oddziały wojskowe Kozaków dońskich, za nimi Kozaków kubańskich, w środku kolumny znajdowały się osoby cywilne, zaś pochód zamykały oddziały wojskowe Kozaków tersko-stawropolskich. W rejonie Ovaro partyzanci włoscy przegrodzili drogę ewakuacji, żądając oddania uzbrojenia i środków transportu. Kozakom po krótkotrwałym boju udało się jednak przebić w kierunku północnym. W odwecie partyzanci zabili ok. 20 chorych Kozaków, którzy leczyli się w miejscowym szpitalu39. Podczas pochodu od reszty sił odłączył się 3. Kozacki Pułk Zapasowy płk. Łobysewicza, który wpadł w okrążenie sił partyzanckich i był zmuszony skapitulować. Włosi po zakończeniu działań wojennych przekazali jego żołnierzy Brytyjczykom40. Wieczorem 7 maja, po przekroczeniu granicy włosko-austriackiej, Kozacy rozłożyli się w dolinie rzeki Drawa pomiędzy miastami Lienz i Oberdrauburg. Dowództwo Kozackiego Stanu wysłało parlamentarzystów naprzeciw nadciągającym wojskom brytyjskim. Kapitulację formacji przyjął dowódca 36. Brygady Piechoty Zmotoryzowanej. W pobliżu rozmieściły się ponadto oddziały XV Kozackiego Korpusu Kawalerii SS, które przybyły z Chorwacji, ok. 1,5 tys. Kozaków Rezerwy wojsk kozackich, a także kilkutysięczne zgrupowanie północnokaukaskie41. 18 maja, kiedy wojska brytyjskie wkroczyły do Doliny Drawy, wszystkie te formacje ogłosiły formalnie kapitulację. Brytyjczycy zażądali zdania całości uzbrojenia, ale Kozakom udało się wynegocjować pozostawieni przy oficerach broni białej, a także po 1 karabinie na 10 osób42.

Wiktorowicz Tarusski-Ryszkow

Początkowo nic nie wskazywało, że Brytyjczycy zamierzają wydać Kozaków Sowietom. Północna część Lienzu i okolica była zajmowana przez Kozacki Stan, w hotelu miejskim „Złota Ryba„ urzędował sztab formacji, który przeszedł reorganizację, zaś w mieście służbę ochronną pełniły mieszane patrole brytyjsko-kozackie. Po pewnym czasie brytyjska komendantura wojskowa poinformowała Kozaków, że ”biali” emigranci porewolucyjni mogą zalegalizować swoje położenie, ale skorzystał z tego jedynie starzec gen. I. A. Poliakow43. Pod koniec maja nastąpił ostatni akt tragedii Kozackiego Stanu. 27 maja brytyjski oficer łącznikowy zawiadomił dowództwo formacji, że następnego dnia dojdzie do „konferencji” oficerów kozackich z dowództwem brytyjskiej 8. Armii i marszałkiem polnym Haroldem Alexandrem44, głównodowodzącym wojskami brytyjskimi w regionie. Specjalne zaproszenie wystosowano dla gen. Krasnowa. W rzeczywistości oficerowie kozaccy zostali pod strażą przewiezieni do obozu jenieckiego w miejscowości Spittal an der Drau, gdzie przebywali już inni Kozacy wyżsi stopniem, a także wojskowi pochodzący z Północnego Kaukazu. Po drodze 16 Kozaków próbowało zbiec, ale zostali zastrzeleni przez brytyjskich wartowników. W obozie Kozacy dowiedzieli się od pozostałych uwięzionych, że mają być wydani Sowietom. W tej sytuacji w nocy 4 z nich popełniło samobójstwo, w tym emigracyjny dziennikarz i publicysta pochodzenia rosyjskiego Jewgiennij Wiktorowicz Tarusski-Ryszkow45, który od 1944 r. przebywał przy dowództwie Kozackiego Stanu. 29 maja wszyscy więźniowie obozu zostali przekazani przez Brytyjczyków w Judenburgu funkcjonariuszom SMIERSZ-a 3. Frontu Ukraińskiego Armii Czerwonej. W momencie wydania kolejnych 5 osób skończyło ze sobą, skacząc z mostu na kamienie wystające z płynącej dołem rzeki Mura. Sowietom zostali przekazani także emigranci porewolucyjni, jak gen. Krasnow, w liczbie ok. 300 osób, którzy zgodnie z postanowieniami konferencji jałtańskiej nigdy nie powinni temu podlegać.

Kozacy oddający się w ręce Brytyjczyków

Przekazanie oficerów i dostojników kozackich i północnokaukaskich stanowiło preludium dalszych działań strony brytyjskiej. 1 czerwca rozpoczęła się akcja wydania Sowietom pozostałej części Kozaków, w tym kobiet i dzieci, która stanowiła element tajnej operacji alianckiej pod kryptonimem „Keelhaul”. Akcję prowadzili żołnierze brytyjskiej 36. Brygady Piechoty. Rankiem na centralnym placu obozu w Peggetz pod Lienzem Brytyjczycy rozkazali zgromadzić się wszystkim Kozakom. Wiedząc, w jakim celu to wszystko się odbywa, ponad 20 duchownych kozackich rozpoczęło nabożeństwo liturgiczne. Śpiewali członkowie 2 chórów kozackich. Wśród modlących się pojawiały się plakaty z napisami nawołującymi do zaprzestania wydawania Kozaków stronie sowieckiej. W pewnym momencie tłum został otoczony przez żołnierzy brytyjskich z czołgami i transporterami opancerzonymi, którzy zamierzali zagnać Kozaków do podstawionych ciężarówek. Młodzi Kozacy i junkrzy w tym momencie złapali się za ręce, próbując nie dopuścić do rozerwania tak utworzonej linii na mniejsze grupki. Pozostali za ich plecami wymachiwali ikonami, chorągwiami i innymi świętymi obrazkami. Brytyjczycy uzbrojeni z karabiny z bagnetami kłuli opierających się Kozaków, od czasu do czasu dochodziło też do strzałów. W tak dramatycznej sytuacji popi próbowali kontynuować nabożeństwo. Żołnierzom udało się ostatecznie załadować Kozaków na ciężarówki, choć padli zabici i ranni. Drewniany pomost, na którym ustawiono ołtarz, został rozjechany przez jeden z czołgów. Podczas przeszukiwania baraków odnaleziono matki, które dokonały samobójstwa wraz ze swoimi dziećmi, a także innych samobójców. Historyk Kiryłł M. Aleksandrow pisze, że pochowano ponad 100 zabitych Kozaków. Część duchownych pozostała w oddzielnym baraku, próbując przekonać Brytyjczyków, że są starymi emigrantami nie podlegającymi repatriacji. Dopiero po 7 czerwca Brytyjczycy przekazali ich stronie sowieckiej. Do 17 czerwca oddziały brytyjskie przeprowadziły przeszukanie okolicznych terenów w celu wyłapania zbiegów z obozu w Peggetz, których liczebność oceniano na ok. 4 tys. osób. Niektórym spośród nich udało się ostatecznie uniknąć przymusowego wydania46. Zgodnie z danymi raportu dowódcy wojsk NKWD 3. Frontu Ukraińskiego z 15 czerwca 1945 r. w okresie od 28 maja do 7 czerwca Brytyjczycy przekazali z terenów Wschodniego Tyrolu 42913 osób (38496 mężczyzn oraz 4417 kobiet i dzieci), w tym 16 generałów, 1410 oficerów i 7 duchownych. W dokumencie tym – oprócz samobójstw – wymieniono również 59 osób zabitych na miejscu jako „zdrajcy Ojczyzny”47.

Prawie wszyscy wydani Kozacy, w tym kobiety, zostali w ZSRR skazani na kary wieloletniego pobytu w łagrach, które przeżyła tylko mniejszość z nich. Natomiast jesienią 1946 r. w Moskwie doszło do pokazowego procesu sądowego przywódców kozackich skazanych na karę śmierci, którą wykonano przez powieszenie w styczniu 1947 r.

Bibliografia:

Publikacje:

1. Siergiej I. Drobiazko, Andriej Karaszczuk, Восточные легионы и казачьи части в Вермахте, Moskwa 2000.
2. Wiaczesław G. Naumienko, Wielikoje priedatielstwo: Kazaczestwo wo wtoroj mirowoj wojnie, Moskwa 2003.
3. Jarosław W. Gdański, Zapomniani żołnierze Hitlera, Warszawa 2005.
4. Samuel J. Newland, Kozacy w Wehrmachcie 1941–1945, Warszawa 2010.
5. Jurij S. Curganow, Biełoemigranty i wtoraja mirowaja wojna. Popytka rewansza 1939–1945, Moskwa 2010.

Artykuły:

1. Siergiej I. Drobiazko, Kazaki w Wiermachtie 1941–1945, „Na Kazacziem Postu”, nr 5-6, 2004-2005.
2. Kiryłł M. Aleksandrow, Posliednieje priedatielstwo Wtoroj Mirowoj, „Cierkownyj Wiestnik”, nr 13-14 (314-315), 2005.
3. Michaił W. Szkarowski, O pastyrskom okormlienii Kazacziego Stana w Siewiernoj Italii w gody II mirowoj wojny, „Wiestnik cierkownoj istorii”, nr 2, 2006.
4. Kiryłł M. Aleksandrow, Kazaki-junkiera w Siewiernoj Italii w 1944–1945 gg., „Gramota”, nr 11 (49), 2014.

Strony internetowe:

1. http://www.istorya.ru/book/soldaty/13.php
2. http://magazines.russ.ru/nj/2006/242/sh16.html
3. http://www.whiterussia1.narod.ru/CITIZII/COSSTAN.htm
4. http://www.whiterussia1.narod.ru/CITIZII/DON.htm
5. http://www.apn.ru/publications/article24129.htm
6. http://cossac-awards.narod.ru/Kazak_Wermacht1.html
7. http://nativregion.narod.ru/simple_8.html

1. Samuel J. Newland, Kozacy w Wehrmachcie 1941 – 1945, Warszawa 2010, s. 83-85. [↩]
2. Siergiej Wasyliewicz Pawłow (1896-1944) – pułkownik armii rosyjskiej, dowódca pociągu pancernego „Kazak” podczas rosyjskiej wojny domowej, inżynier-konstruktor w zakładach w Nowoczerkasku w okresie międzywojennym, od 1942 r. dowódca 1. Pułku Piechoty Kozaków dońskich, od 1943 r. ataman marszowy Kozackiego Stanu, w 1944 r. członek Głównego Zarządu Wojsk Kozackich. [↩]
3. Wiaczesław G. Naumienko, Wielikoje priedatielstwo: Kazaczestwo wo wtoroj mirowoj wojnie, Moskwa 2003, s. 22-23. [↩]
4. Skład Sztabu Wojska Dońskiego zamieszczony na stronie internetowej: http://www.whiterussia1.narod.ru/CITIZII/DON.htm (dostęp: 1.01.2016). [↩]
5. Eduard Burda, Kazaki w Wielikoj Otieciestwiennoj wojnie. Po obie storony fronta, http://www.apn.ru/publications/article24129.htm (dostęp: 1.01.2016). [↩]
6. Siergiej I. Drobiazko, Kazaczi czasti w sostawie giermanskoj armii. 1941-45 gg., http://cossac-awards.narod.ru/Kazak_Wermacht1.html (dostęp: 1.01.2016). [↩]
7. Jarosław W. Gdański, Zapomniani żołnierze Hitlera, Warszawa 2005, s. 148-149. [↩]
8. Siergiej I. Drobiazko, Andriej Karaszczuk, Восточные легионы и казачьи части в Вермахте, Moskwa 2000, s. 35. [↩]
9. Płaton Michajłowicz Duchopielnikow (???-1954) – uczestnik rosyjskiej wojny domowej, oficer NKWD w okresie międzywojennym, od 1942 r. szef Oddziału Wojskowego Sztabu Wojsk Dońskich, w 1943 r. szef sztabu atamana marszowego Kozackiego Stanu, następnie szef kozackiego sztabu wojskowego w Generalnym Gubernatorstwie, dowódca kozackiego brygady piechoty policji polowej, emigrant. [↩]
10. Epopieja Kazacziego Stana, http://www.istorya.ru/book/soldaty/13.php (dostęp: 1.01.2016). [↩]
11. J. W. Gdański, s. 149. [↩]
12. Dmitrij Aleksiejewicz Siłkin (1889-????) – pułkownik armii rosyjskiej, uczestnik I wojny światowej, a następnie rosyjskiej wojny domowej, dowódca 2. Oficerskiego Pułku Kawalerii, a następnie Samodzielnego Dywizjonu Kawalerii w 1920 r., emigrant, dowódca pułku piechoty, a następnie 1. Brygady Kozackiego Stanu w 1944 r., zastępca atamana marszowego w 1945 r., wydany Sowietom. [↩]
13. Aleksandr Iwanowicz Miedynski (1890-1969) – podpułkownik armii rosyjskiej, uczestnik I wojny światowej, a następnie rosyjskiej wojny domowej, emigrant, dowódca Kozackiej Brygady Konnej „Białoruś” w 1943 r., 3. Brygady Kozackiego Stanu w 1944 r., a następnie komendant 1. Kozackiej Szkoły Junkierskiej w 1945 r., wydany Sowietom, wypuszczony na wolność w 1956 r., osiadł we Francji. [↩]
14. S. I. Drobiazko, A. Karaszczuk, s. 36. [↩]
15. Jurij S. Curganow, Biełoemigranty i wtoraja mirowaja wojna. Popytka rewansza 1939-1945, Moskwa 2010, s. 151. [↩]
16. Aleksandr W. Okorokow, Kazaki i Russkoje Oswoboditielnoje Dwiżenije, http://nativregion.narod.ru/simple_8.html (dostęp: 1.01.2016). [↩]
17. Timofiej Iwanowicz Domanow (1887-1947) – uczestnik I wojny światowej, a następnie rosyjskiej wojny domowej, członek władz Republiki Dońskiej w 1918 r., dowódca Pułku Św. Jerzego w 1919 r., trafił do niewoli bolszewickiej w 1920 r., wielokrotnie więziony w okresie międzywojennym, dowódca ochotniczego oddziału kozackiego, a następnie oficer Sztabu Wojsk Dońskich w 1942 r., szef sztabu Kozackiego Stanu w latach 1943-1944, dowódca Kozackiego Stanu w latach 1944-1945, wydany Sowietom. [↩]
18. Piotr Nikołajewicz Krasnow (1869-1947) – generał kawalerii armii rosyjskiej, uczestnik powstania bokserów w Chinach 1899-1901, wojny rosyjsko-japońskiej 1904-1905, I wojny światowej, a następnie rosyjskiej wojny domowej, dowódca 3. Dywizji Kawalerii Kozaków dońskich, a następnie 2. Mieszanej Dywizji Kawalerii od 1915 r., dowódca 1. Dywizji Kawalerii Kozaków kubańskich, III Korpusu Kawalerii, a następnie szef sztabu wojsk Białych w 1917 r., przywódca Republiki Dońskiej w latach 1918-1919, emigrant, szef Centralnego Biura do Spraw Kozackich od 1942 r., Głównego Zarządu Wojsk Kozackich w latach 1944-1945, wydany Sowietom. [↩]
19. J. S. Curganow, s. 151-152. [↩]
20. Michaił Michajłowicz Rotow (1897-1969) – esauł wojsk Republiki Dońskiej, uczestnik rosyjskiej wojny domowej, emigrant, oficer Kozackiego Stanu od 1943 r., zastępca przewodniczącego Głównego Zarządu Wojsk Kozackich, a jednocześnie ataman okręgowy stanic dońskich Kozackiego Stanu w latach 1944-1945, uniknął wydania Sowietom. [↩]
21. Kiryłł M. Aleksandrow, Kazaki-junkiera w Siewiernoj Italii w 1944-1945 gg., „Gramota”, nr 11 (49), 2014, s. 13-18. [↩]
22. Struktura organizacyjna Kozackiego Stanu w północnych Włoszech na stronie internetowej: http://www.whiterussia1.narod.ru/CITIZII/COSSTAN.htm (dostęp 1.01.2016). [↩]
23. Siergiej I. Drobiazko, Kazaki w Wiermachtie 1941-1945, „Na Kazacziem Postu”, nr 5-6, 2004-2005, s. 15-16. [↩]
24. Odilo Globocnik (1904-1945) – pochodził z austriackiej rodziny pochodzenia słoweńskiego, od 1931 r. członek austriackiego NSDAP, od 1934 r. członek SS, Gauleiter Wiednia w latach 1938-1939, uczestnik kampanii wrześniowej 1939 r., Dowódca SS i Policji w dystrykcie lubelskim Generalnego Gubernatorstwa od 1939 r., Wyższy Dowódca SS i Policji w Strefie Operacyjnej Regionu Wybrzeża Adriatyku od 1943 r. [↩]
25. S. I. Drobiazko, A. Karaszczuk, s. 37. [↩]
26. J. W. Gdański, s. 152-153. [↩]
27. Epopieja Kazacziego Stana, http://www.istorya.ru/book/soldaty/13.php (dostęp: 1.01.2016). [↩]
28. Andriej Grigoriewicz Szkuro (1887-1947) – generał lejtnant armii rosyjskiej, uczestnik I wojny światowej, dowódca Kubańskiego Oddziału konnego Specjalnego Przeznaczenia od 1915 r., uczestnik rosyjskiej wojny domowej, dowódca oddziału partyzanckiego, członek Rady Kubańskiej w 1918 r., dowódca 1. Kaukaskiej Dywizji Kozackiej od 1918 r., dowódca grupy wojsk I Korpusu Armijnego, a następnie III Kubańskiego Korpusu Konnego od 1919 r., emigrant od 1920 r., szef Rezerwy Wojsk Kozackich od 1944 r., wydany Sowietom. [↩]
29. Michaił W. Szkarowski, Kazaczij Stan w Siewiernoj Italii, http://magazines.russ.ru/nj/2006/242/sh16.html (dostęp: 1.01.2016). [↩]
30. Michaił W. Szkarowski, O pastyrskom okormlienii Kazacziego Stana w Siewiernoj Italii w gody II mirowoj wojny, „Wiestnik cierkownoj istorii”, nr 2, 2006, s. 214-231. [↩]
31. J. W. Gdański, s. 151. [↩]
32. Epopieja Kazacziego Stana, http://www.istorya.ru/book/soldaty/13.php (dostęp: 1.01.2016). [↩]
33. Andriej Andriejewicz Własow (1901-1946) – generał lejtnant Armii Czerwonej, dowódca 72. Dywizji Strzeleckiej w 1938 r., doradca wojskowa w Chinach w latach 1938-1939, dowódca 99. Dywizji Strzeleckiej od 1940 r., dowódca IV Korpusu Zmechanizowanego, 37. Armii, 20. Armii, a następnie 2. Armii Uderzeniowej w 1941 r., głównodowodzący Rosyjskiej Armii Wyzwoleńczej w latach 1943-1944, a następnie Sił Zbrojnych Komitetu Wyzwolenia Narodów Rosji w latach 1944-1945, wydany Sowietom i tam skazany na karę śmierci. [↩]
34. Wiaczesław Grigoriewicz Naumienko (1883-1979) – generał letnant armii rosyjskiej, uczestnik I wojny światowej, a następnie rosyjskiej wojny domowej, dowódca 1. Pułku Kawalerii Kozaków kubańskich od 1918 r., członek władz krajowego przedstawicielstwa Kozaków kubańskich, dowódca II Korpusu Kozaków kubańskich od 1918 r., a następnie 1. Dywizji Kawalerii w 1920 r., emigrant, członek Głównego Zarządu Wojsk Kozackich od 1944 r., członek Rady Wojsk Kozackich przy KONR w 1945 r. [↩]
35. Grigorij Wasiliewicz Tatarkin (1873-1947) – generał lejtnant armii rosyjskiej, uczestnik I wojny światowej, dowódca 33. Pułku Kawalerii Kozaków dońskich od 1917 r., 5. Dywizji Kawalerii Kozaków dońskich, a następnie 10. Dywizji Kawalerii Kozaków dońskich od 1919 r., dowódca 2. Dywizji Kawalerii Kozaków dońskich w 1920 r., emigrant, członek Rady Wojsk Kozackich przy KONR w 1945 r. [↩]
36. Epopieja Kazacziego Stana, http://www.istorya.ru/book/soldaty/13.php (dostęp: 1.01.2016). [↩]
37. Michaił W. Szkarowski, O pastyrskom okormlienii Kazacziego Stana w Siewiernoj Italii w gody II mirowoj wojny, „Wiestnik cierkownoj istorii”, nr 2, 2006, s. 222. [↩]
38. S. I. Drobiazko, A. Karaszczuk, s. 37. [↩]
39. Michaił W. Szkarowski, Kazaczij Stan w Siewiernoj Italii, http://magazines.russ.ru/nj/2006/242/sh16.html (dostęp: 1.01.2016). [↩]
40. Epopieja Kazacziego Stana, http://www.istorya.ru/book/soldaty/13.php (dostęp: 1.01.2016). [↩]
41. S. I. Drobiazko, A. Karaszczuk, s. 37. [↩]
42. Michaił W. Szkarowski, O pastyrskom okormlienii Kazacziego Stana w Siewiernoj Italii w gody II mirowoj wojny, „Wiestnik cierkownoj istorii”, nr 2, 2006, s. 223. [↩]
43. Epopieja Kazacziego Stana, http://www.istorya.ru/book/soldaty/13.php (dostęp: 1.01.2016). [↩]
44. Harold Alexander (1891-1969) – marszałek polny armii brytyjskiej, uczestnik I wojny światowej, dowódca 1. Dywizji Piechoty Brytyjskiego Korpusu Ekspedycyjnego we Francji od 1939 r., głównodowodzący wojskami brytyjskimi na Środkowym Wschodzie, dowódca 18. Grupy Armii w Północnej Afryce a następnie głównodowodzący wojskami alianckimi podczas desantu na Sycylię w 1943 r., głównodowodzący wojskami alianckimi na obszarze Morza Śródziemnego od 1944 r., gubernator generalny Kanady od 1946 r., minister obrony w latach 1952-1954. [↩]
45. Jewgiennij Wiktorowicz Tarusski-Ryszkow (1890-1945) – uczestnik rosyjskiej wojny domowej po stronie „białych”, emigrant, pisarz i publicysta, dziennikarz, redaktor naczelny rosyjskich czasopism emigracyjnych, działacz literacko-propagandowy przy dowództwie Kozackiego Stanu od 1944 r. [↩]
46. Kiryłł M. Aleksandrow, Posliednieje priedatielstwo Wtoroj Mirowoj, „Cierkownyj Wiestnik”, nr 13-14 (314-315), 2005, s. 76-98. [↩]
47. Michaił W. Szkarowski, O pastyrskom okormlienii Kazacziego Stana w Siewiernoj Italii w gody II mirowoj wojny, „Wiestnik cierkownoj istorii”, nr 2, 2006, s. 225. [↩]