Barokowa przebudowa kościoła cystersów pw. Wniebowzięcia NMP i św. Marcina (biskupa) w Paradyżu, cz. 2

W okresie przełomu XVII i XVIII wieku wiele budynków należących do zakonu cysterskiego przeszło modernizację podyktowaną nową sytuacją w jakiej znalazły się te opactwa w okresie reformy katolickiej. Kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i św. Marcina (biskupa) w Paradyżu, znajdujący się na zachodnim skraju historycznej Wielkopolski, graniczył z sąsiednią Brandenburgią oraz Śląskiem. Obecna wieś Gościkowo znajduje się na południowym krańcu województwa lubuskiego, w gminie Świebodzin. Miejscowość zajmuje obszar doliny na lewym brzegu rzeki Paklicy.

Drugi etap barokowej przebudowy 1750–1788

Kolejny etap barokowej przebudowy był bardziej rozciągnięty w czasie niż pierwszy, który dało się wyznaczyć sprecyzowanymi ramami czasowymi. Ze względu na brak źródeł pisanych datowanie poszczególnych prac budowlanych prowadzonych w tym czasie jest obecnie niemożliwe do ustalenia. Ramy czasowe drugiego etapu barokowej przebudowy kościoła zostały przeze mnie wyszczególnione następująco. Za datę otwierającą przyjęłam czas powstania akwareli Fryderyka Bernarda Wernera, które Wiliński zadatował na lata 1748 –17501. Data zamykająca została określona na podstawie daty znajdującej się niegdyś na zachodniej fasadzie paradyskiego kościoła2.

Opactwo cystersów w Gościkowie-Paradyżu / źródło: pl.wikipedia.org CC BY-SA 3.0

Drugi etap modernizacji paradyskiego kościoła obejmował przebudowę dwóch kaplic, dostawionych do ambitu od strony północnej i południowej (kaplicy św. Krzyża i kaplicy Matki Boskiej Paradyskiej) oraz przebudowę samego obejścia. W tym okresie dostawiono także zachodnie przęsło międzywieżowe. Zmiany zachodziły przede wszystkim w obrębie architektury zewnętrznej świątyni, której nadano cechy barokowe oraz klasycystyczne. Budowla otrzymała także dwuwieżową fasadę zachodnią.

Na akwareli autorstwa F.B. Wernera widoczny jest jeszcze dwukondygnacyjny budynek czteroosiowy przylegający do wschodniej ściany kościoła. W pierwszej kondygnacji znajdowało się obejście, a sama budowla nie zmieniła wyglądu od XVII w., gdyż w takiej samej formie została namalowana na omówionym wcześniej obrazie z widokiem paradyskiego opactwa. W czasie modernizacji tej części zrezygnowano z układu dwukondygnacyjnego. Porównując widok obejścia na akwareli Wernera z obecnym wyglądem tej partii, można stwierdzić, iż pozostawiono zasadniczą bryłę tego budynku. Sklepienie ambitu podczas drugiego etapu przebudowy  zostało podniesione i nakryte kolebką z lunetami. Na akwareli Wernera, jak i na obrazie paradyskim, widoczne są po cztery okna w każdej z kondygnacji – w dolnej nisko osadzone, ale wysokie otwory zakończone łukiem półokrągłym, w górnej o kształcie prostokątnym. Rezygnując z drugiej kondygnacji, wschodnią ścianę ambitu przepruto wysokimi otworami okiennymi zakończonymi łukiem półokrągłym, które osadzono wyżej niż pierwotne. Na podstawie rysunku śląskiego artysty możemy zadatować modernizację tej partii na ok. 1750 r.

Budynek poklasztorny w Gościkowie / źródło: pl.wikipedia.org CC BY-SA 3.0

W drugim etapie barokowej przebudowy zmodernizowano również dwie kaplice przylegające do ambitu od strony północnej (św. Krzyża) oraz od strony południowej (Matki Boskiej Paradyskiej). Dokonano tego najprawdopodobniej podczas modernizacji obejścia. Kaplica północno-wschodnia wybudowana na planie koła powstała w XVI-XVII w.3 Nakryto ją kopulastym sklepieniem z żebrami, które dzieliły je na osiem pól. Na obrazie z widokiem paradyskiego opactwa kaplica ma układ dwukondygnacyjny, w którym okna umieszczono analogicznie do pierwotnego wyglądu obejścia – w dolnej zamknięte łukiem półkolistym, a w górnej o kształcie prostokątnym. Podobny wygląd kaplicy uchwycił na swym rysunku F.B. Werner. W czasie modernizacji przypadającej na ok. 1750 r., okna na ścianie wschodniej i zachodniej prawdopodobnie podwyższono i zamknięto półkoliście. Ścianę północną natomiast przepruto niewielkim otworem okiennym zamkniętym prosto, który przysłonięty został klasycystycznym ołtarzem z krucyfiksem dostawionym do tej ściany. Obecnie pierwotny kształt okien widoczny jest w obramieniu otworów wstawionych w czasie barokowej przebudowy. W tamtym czasie kaplicę udekorowano także barokową polichromią, którą w XIX w. przykryto tynkiem4. Prace renowacyjne prowadzone w latach 1964–1970 odsłoniły barokowe malowidła ścienne tematycznie związane z Męką Pańską5 .

Druga kaplica, przylegająca do ściany ambitu od południa, jak już wcześniej wskazywałam, nie została wzniesiona od fundamentów w omawianym okresie, na co wskazywali niektórzy badacze. Być może pierwotnie kaplica Matki Boskiej Paradyskiej założona była na rzucie kwadratu, a podczas przebudowy jej plan uzyskał kształt kolisty, ujęty czworobocznymi murami6. Centralną budowlę nakryto sklepieniem kopulastym.

Rozbudowa partii zachodniej o przęsło dwuwieżowe

W drugim etapie przebudowy rozbudowano partię zachodnią paradyskiego kościoła, dostawiając do niego przęsło międzywieżowe, niszcząc tym samym pierwotną ścianę frontową świątyni. Od zachodu arkadą zwieńczoną łukiem półokrągłym otworzyło się do wnętrza nawy głównej nowe przęsło. Arkada rozpięta została na dwóch monumentalnych filarach przyściennych, zakończonych kapitelami jońskimi dźwigającymi wydatny gzyms. W zachodnim przęśle umieszczono prospekt organowy. Balkon empory muzycznej wysunął się nieco do wnętrza kościoła delikatnym wybrzuszeniem. Barokowy charakter tej części, typowy dla ówczesnej epoki, podkreślony został niezwykle bogatą i dynamiczną dekoracją architektoniczną.

Wnętrze kościoła paradyskiego / źródło: pl.wikipedia.org CC BY-SA 3.0

Architekturę empory organowej można przyrównać do schematu łuku triumfalnego7. Trójosiowa struktura podzielona została parami pilastrów na zewnętrznych krańcach oraz kolumnami i filarami przyściennymi, które w centralnej części ujmują arkadę zamkniętą łukiem półokrągłym. Dekoracja architektoniczna narasta w kierunku centralnej partii. Pilastry, filary oraz kolumny kompozytowe usytuowane zostały na wysokim cokole. W płycinach między parami pilastrów a filarami i kolumnami umieszczono dekorację sztukatorską w układzie kandelabrowym, na którą składają się wici roślinne i instrumenty muzyczne. Kolumny, filary oraz pilastry dźwigają wybrzuszone belkowanie, ozdobione fryzem z liści akantu. Fryz oddziela belkowanie od wyłamywanego gzymsu. Balustrada również została podzielona na trzy osie parami pilastrów, które usytuowane na osi pilastrów, kolumn i filarów przyściennych partii dolnej, są jakby ich kontynuacją na balustradzie. Partie pomiędzy parami pilastrów ozdobione zostały sztukatorskimi girlandami. W centralnej części balustrady umieszczono kartusz przewiązany sztukatorską kokardą, w którym znajduje się herb króla Stanisława Augusta Poniatowskiego (Ciołek) oraz herby Korony (biały orzeł w koronie) i Litwy (Pogoń)8 . Balustradę zwieńczono attyką z wazami, które usytuowane zostały na osi pilastrów. Wejście zdobi monumentalna muszla. Ponad arkadą widnieje herb Mikołaja Bronisza (Wieniawa), fundatora klasztoru cystersów w Paradyżu9. Zachodnie przęsło międzywieżowe nakryto sklepieniem kolebkowym.

Na emporze organowej umieszczono prospekt organowy autorstwa Joachima Gottloba Petera, o rokokowych cechach stylistycznych, który datowany jest na trzecią ćwierć XVIII w.10 Na podstawie powyższych informacji można podjąć próbę zadatowania tej partii kościoła. Obecność herbu Stanisława Augusta Poniatowskiego, którego panowanie przypadło na lata 1764–1795, oraz informacja o datowaniu prospektu organowego sugerują, iż przęsło zachodnie kościoła ukończono nie wcześniej niż przed 1764 r. oraz nie później niż po 1775 r.

Modernizacja architektury zewnętrznej kościoła

Druga faza barokowej przebudowy obejmowała również nadanie nowych cech architekturze zewnętrznej. Na obrazie Wernera zewnętrzne elewacje mają jeszcze średniowieczny charakter. W latach 1750–1788 ujednolicono zewnętrzną architekturę paradyskiego kościoła. Kaplice północno-zachodnią oraz północno-wschodnią zwieńczono ośmiobocznymi hełmami, których górna część jest delikatnie spłaszczona. Miedziane hełmy o dzwonowatym kształcie zakończono wazą z krzyżem. Wschodnia ścianę ambitu podzielono lizenami, które przechodzą także na kaplicę północno-wschodnią, przylegającą do obejścia. Analogicznie taką samą artykulację zastosowano na elewacji kaplicy północno-zachodniej. Wszystkie okna w nawie głównej oraz w nawach bocznych otrzymały profilowane obramienie.

Werner na swej akwareli namalował szczyt wschodni ze sterczynami, ukazując jeszcze gotyckie cechy stylistyczne. W trakcie przebudowy zmienił się jego wygląd. Z trzech okien znajdujących się w szczycie pozostało jedno, środkowe, które obniżono i nadano mu prostokątny kształt. Obramienie okienne zakończono trójkątnym naczółkiem. Okno ujęte zostało parami lizen, na których wspiera się niewielkie i niemalże płaskie belkowanie. Środkową partię szczytu ujmują spływy o obłym kształcie. Barokowy szczyt zakończono zwieńczeniem w formie spływów wolutowych. Zwieńczenie szczytu usytuowano na niewielkim gzymsie. Wschodni szczyt kościoła stanowi analogiczną, ale uproszczoną formę zwieńczenia fasady zachodniej.

Fasada zachodnia wg Karola Marcina Frantza 

Dwuwieżowa fasada zachodnia jest odrębną kwestią w rozważaniach nad barokową przebudową. Dobudowywanie do kościołów klasztornych reprezentacyjnych fasad ujętych dwiema wieżami było powszechnym działaniem zakonów na terenach Rzeczypospolitej, ale także na Śląsku i w całej Europie Środkowej. Początków tej tendencji można szukać we Włoszech, a dokładniej w dwuwieżowej fasadzie kościoła Santa Maria di Carignano w Genui11. Podobny zabieg stosowano wśród cysterskich zakonów w Polsce oraz na Śląsku. Średniowieczne kościoły klasztorne należące do cystersów uzyskały nowe reprezentacyjne fasady w 1. poł. XVIII w. (m.in. w Trzebnicy, Henrykowie oraz Rudach), a do kościołów, które znajdowały się pod opieką władców dobudowywano fasady dwuwieżowe (np. w Krzeszowie czy Lubiążu)12. Oczywiście trendy te stosowano przy budowie nowych świątyń cysterskich, jak np. w Lądzie na terenie Wielkopolski czy też właśnie w Paradyżu.

Fasada kościoła cystersów w Lubiążu / źródło: pl.wikipedia.org Domena publiczna

Przebudowę zewnętrznej partii paradyskiego kościoła zrealizowano po 1750 r., co można wywnioskować opierając się na akwareli F.B. Wernera, na której widać jeszcze gotyckie sterczyny w szczycie zachodnim. Na jego rysunku brakuje natomiast przybudówki od zachodu, pełniącej rolę kruchty, która widoczna jeszcze była na XVII-wiecznym obrazie z widokiem opactwa. Badacze zgodnie przypisują projekt reprezentacyjnej dwuwieżowej fasady zachodniej oraz przebudowy całego zespołu klasztornego Karolowi Marcinowi Frantzowi13 .

Monumentalną fasadę zachodnią kościoła pw. Wniebowzięcia NMP i św. Marcina poprzedza niewielki placyk. Trzyosiowa fasada, składająca się z części środkowej ujętej dwiema bocznymi kaplicami, podzielona jest na dwie kondygnacje wyznaczone przez wydatny gzyms. Dwie wieże, które rozplanowano na rzucie kwadratu, zostały wysunięte przed lico środkowej partii fasady.  Ich ścięte naroża, podkreślone ustawionymi przy nich pilastrami, usytuowane zostały na monumentalnych cokołach, równych wysokością portalowi. W dolej kondygnacji wież są to pilastry w porządku doryckim, w górnej natomiast w porządku jońskim. W partii cokołowej wież umieszczono płytkie nisze, zamknięte łukiem koszowym. W obu kondygnacjach wypruto po jednym oknie, ujętym łukiem półokrągłym. Obie wieże nakryto miedzianymi hełmami z trzema kondygnacjami, które w dolnej części przybierają kształt delikatnie spłaszczonej formy o ściętych narożach z wolutami. Ornament lambrekinowy wypełnia pola między narożami pierwszej kondygnacji hełmów. Środkową kondygnację tworzą ażurowe arkadki rozpięte na wykonanych w miedzi pilastrach, na narożach zaś skośnie ustawiono pilastry doryckie. Ostatnią kondygnację tworzą strzeliste formy iglicowe zwieńczone kulami i krzyżem.

Ścięte naroża wież tworzą dynamiczną strukturę, która obejmuje statyczną w formie centralną część fasady. W dolnej kondygnacji umieszczono portal z bogatą oprawą architektoniczną, który ujęty został półkoliście zakończoną arkadą rozpiętą na filarach. Całość zyskała oprawę architektoniczną w postaci pilastrów doryckich ukośnie dostawionych do ściany fasady, które podtrzymują wydatne belkowanie. Ponad portalem wejściowym umieszczono hemisferycznie zamkniętą niszę z wydatnym kluczem na archiwolcie. W niej usytuowano barokową grupę rzeźbiarską, przedstawiającą jednego z patronów paradyskiego kościoła, św. Marcina z leżącym u jego stóp żebrakiem, który przyjmuje od świętego jałmużnę. Poniżej tej sceny umieszczono siedzące figury aniołków, trzymające w rękach banderole z inskrypcją. Święty Marcin znalazł swoje miejsce na fasadzie nie bez powodu, w okresie reformy katolickiej był on bowiem uznawany za „wzór chrześcijanina, który walczy z wrogami prawdziwej doktryny”14. Centralną partię fasady zachodniej obejmują monumentalne pilastry jońskie ustawione skośnie do ściany. Podtrzymują one wybrzuszone w kierunku placu belkowanie, które stanowi krawędź balkonu z kutą balustradą i datą 178815.

Detal fasady kościoła cystersów w Lubiążu / źródło: pl.wikipedia.org Domena publiczna

Powyżej wypruto wysokie okno zamknięte łukiem półokrągłym, które ujmują stylizowane na doryckie pilastry ze żłobkowanymi kapitelami. W górnej kondygnacji znajduje się otwór okienny również zakończony łukiem półokrągłym. Jego oprawę stanowią pary pilastrów jońskich, które dźwigają belkowanie. Część środkową zwieńczono trójkątnym naczółkiem.

Parawanowa fasada nie odzwierciedla dokładnie układu wnętrza świątyni, który odpowiada podziałowi na trzy wnętrza nawy. Rozmiary tej elewacji nie ukazują jednak rzeczywistych proporcji trójnawowej świątyni, gdyż wszystkie trzy części, na które składa się fasada zachodnia, mają równą szerokość16.

Dynamiczny układ fasady zachodniej wykazuje cechy stylistyczne charakterystyczne dla doby baroku. Jej powstanie datuje się na 1750 r. Być może została ukończona w tym samym czasie co całe przęsło zachodnie, którego powstanie można zadatować na okres od 1750 r. do około 1764–1775. Środkowa część fasady nabrała cech klasycystycznych w czasie ostatniej fazy przebudowy, przypadającej na lata 1787–1788, czego dowodem była data 1788 umieszczona na balustradzie i interpretowana jako zakończenie prac budowlanych nad całym kompleksem klasztornym cystersów w Paradyżu.

Dwuwieżowa fasada zachodnia, którą po przebudowie uzyskał kościół paradyski, nie była tylko wynikiem nowych tendencji wśród zakonów cysterskich w XVIII w., ale również formą reprezentacji wysokiej rangi opactwa w tym czasie na ówczesnych terenach pogranicza.

Działalność i rola opatów w przebudowie paradyskiego kościoła

W okresie działalności klasztoru paradyskiego opactwem cystersów kierowało 57 opatów17. Barokowej przebudowy kościoła i klasztoru dokonano za kierownictwa opatów: Józefa Michała Gorczyńskiego, Andrzeja Stanisława Załuskiego, Władysława Aleksandra Łubieńskiego, Jana Gabriela Podolskiego oraz Tomasza d’Antici18, którzy w tym czasie niewątpliwie odegrali bardzo ważną dla opactwa rolę. W tym podrozdziale wymienię zasługi najbardziej wpływowych opatów konwentu cystersów w Paradyżu.

Na samym początku należy wspomnieć o opacie Janie Kazimierzu Szczuce, który kierował opactwem w latach 1666–1699. Jako pierwszy podjął się próby odbudowy budynków klasztornych zniszczonych przez wielki pożar.  W dziejach opactwa odegrał ważną rolę, ponieważ zmodernizowana przez niego gospodarka i zwiększenie dochodów konwentu doprowadziły do spłacenia narastających pod koniec XVI w. i na początku XVII w. długów19. W źródłach widnieje jako fundator nowego ołtarza głównego20, należy również wspomnieć, iż wyposażył on kościół.

Barokowa przebudowa, której rezultaty możemy do dzisiaj podziwiać w kościele, została zainicjowana przez opata Józefa Michała Gorczyńskiego, którego wybrano na ten urząd w 1722 r. Pozostał na nim do 1742 r., kiedy to pruski regiment najechał na klasztor21. Po tym wydarzeniu zdecydowano o przeniesieniu opata do pobliskiego klasztoru w Bledzewie, gdzie objął tę samą funkcję i pozostał do 1747 r. Gorczyński niezwykle aktywnie zarządzał paradyskim opactwem. W 1722 r. zastał klasztor w złym stanie – było to skutkiem dwóch pożarów oraz najazdu wojsk protestanckich. Brak wzmianek źródłowych na temat prac budowlanych prowadzonych między 1633 a 1722 r. może sugerować, iż zarówno kościół, jak i budynki klasztorne nadal były w złym stanie materialnym22. Z inicjatywy Gorczyńskiego rozpoczęto przebudowę kościoła, która podyktowana była nie tylko koniecznością, ale także nowymi ustaleniami soborowymi oraz wzmacnianiem pozycji opactwa. Dzięki pozostawionym przez Szczukę środkom finansowym mógł zrealizować fundację poprzednika, wystawiając w kościele nowy ołtarz główny. Za czasów Gorczyńskiego zmieniono także architektoniczny wystrój wnętrza kościoła oraz wzniesiono nową kaplicę północno-zachodnią przy świątyni. Opat ten był również twórcą wielu zarządzeń w obronie zagrożonej w owym czasie polskości23 . Część badaczy sugeruje również, że Gorczyński w czasie swojego urzędowania zatrudnił do przebudowy założenia paradyskiego architekta Karola Marcina Frantza24 . Oprócz aktywnej działalności w kościele w Paradyżu przypisuje mu się również wiele prac dokonanych na obszarach, które stanowiły własność paradyskich cystersów. Po objęciu urzędu opata w klasztorze bledzewskim w 1742 r. zainicjował tam także wiele istotnych prac, które opisała Bożena Grabowska zajmująca się jego działalnością w obu klasztorach25 .

Przebudowę konsekwentnie realizowali następcy Gorczyńskiego. Dzięki analizom dokonanym już w poprzednich częściach pracy możemy przypisać działania konkretnym opatom. Za czasów urzędowania Andrzeja Stanisława Załuskiego (1742–1746) oraz Władysława Aleksandra Łubieńskiego (1746–1767) architektura zewnętrzna zyskała nowy wygląd o cechach barokowych, zmodernizowano również dwie kaplice przylegające do ambitu. Za opata Łubieńskiego oraz Jana Gabriela Podolskiego (1767–1776) ukończono pracę nad nowym przęsłem zachodnim, w który wstawiono nowy prospekt organowy. Ostatnie prace wykończeniowe nad kościołem, czyli nadanie środkowej części elementów klasycystycznych i ukończenie wszystkich prac budowlanych nad założeniem paradyskim, przypadły na okres urzędowania ostatniego opata w Paradyżu, a mianowicie Tomasza d’Antici (1777–1812).

Modernizacja kościoła oraz całego klasztoru w duchu baroku podyktowana była nie tylko koniecznością spowodowaną złym stanem materialnym opactwa w XVIII w. Podniesienie rangi kościoła poprzez dostawienie do niej dwuwieżowej fasady zachodniej projektu wybitnego śląskiego architekta, łączyło się z narastającą świadomością konwentu, którym kierowali wybitni opaci. Barokowa przebudowa opactwa i kościoła wyrażała „narodowościową i religijną tożsamość w obliczu zagrożeń swobód opactwa i polskiej racji stanu”26 .

Z końcem XVIII w. nastąpił regres paradyskiego opactwa cystersów. Następstwem drugiego rozbioru Polski było włączenie Wielkopolski wraz z Paradyżem do państwa pruskiego. W latach 1796–1810 Prusacy skonfiskowali majątek ziemski paradyskiego zakonu27 . Ponad 20 lat później, w 1834 r., dokonano ostatecznej kasaty klasztoru28 . W wyniku jego zamknięcia część wyposażenia oraz zbiory okazałej biblioteki zostały wywiezione na tereny państwa pruskiego, natomiast  pozostałe rzeczy zlicytowano29 . Wypędzeni z klasztoru cystersi objęli różne funkcje w miejscowych parafiach i już nigdy nie powrócili do paradyskiego klasztoru. W latach 1836–1926 w zabudowaniach poklasztornych działało Królewskie Katolickie Seminarium Nauczycielskie, którego celem była germanizacja ludności polskiej zamieszkałej na tych terenach30 . W kolejnych latach znajdowała się tutaj szkoła ogólnokształcąca. W 1947 r. pocysterski klasztor został przejęty przez księży salezjanów31. Działalność zgromadzenia nie trwała jednak długo, gdyż w 1952 r. w Paradyżu otwarto Wydział Filozoficzny Gorzowskiego Diecezjalnego Seminarium Duchownego, a osiem lat później do zabudowań poklasztornych przeniesiono całe Seminarium Duchowne, które znajduje się tam do dziś32 . W latach 1965–1970 przeprowadzono remont kościoła i klasztoru, przystosowując zabudowania klauzury na potrzeby Wyższego Seminarium Duchownego33.

Przebudowę cysterskiego kościoła pw. Wniebowzięcia NMP i św. Marcina realizowano konsekwentnie według spójnego projektu. Rozłożone w czasie działania modernizacyjne, przypadające na lata 1722–1788, na podstawie analiz stylistycznych, źródłowych i propozycji datowania konkretnych części, podzielono na poszczególne etapy. Charakter przebudowy podyktowany był nie tylko koniecznością naprawy świątyni, ale także ustaleniami posoborowymi oraz nowymi tendencjami, które obecne były wśród cystersów na Śląsku oraz w Rzeczypospolitej. Program przebudowy był świadomym postępowaniem wybitnych opatów, którzy w tym czasie stali na czele opactwa i mieli wpływ na modernizację świątyni.

Bibliografia:

1. Brzezina K., Wolańska J., Barok i barokizacja, Kraków 2007.
2. Galewski D., Jezuici wobec tradycji średniowiecznej. Barokizacje kościołów w Kłodzku, Świdnicy, Jeleniej Górze i Żaganiu, Kraków 2012, s. 7–27.
3. Gościkowo-Paradyż: pocysterski zespół klasztorny, R. Tomczak, D. Śmierzchalski-Wachocz, Wrocław 2002.
4. Grabowska B., Paradyż i Raj Utracony, Gorzów Wielkopolski 2010.
5. Hołownia R., Kaczmarek K., Monasticon Cisterciense Poloniae, Poznań 1999.
6. Kalinowski K., Architektura barokowa na Śląsku w drugiej połowie XVII wieku, Wrocław 1974.
7. Sobczak J., Sobczak J., Gościkowo – Paradyż, Warszawa 1989.
8. Wiliński S., Gotycki kościół pocysterskiego opactwa paradyskiego w Gościkowie, Poznań 1953.
9. Wiliński S., Karol Marcin Frantz: architekt króla polskiego, budowniczym kościoła w Rokitnie, Poznań 1947.
10. Wyrwa A., Szlak Cysterski w Wielkopolsce, Poznań 1996.

1. S. Wiliński, Gotycki kościół pocysterskiego opactwa paradyskiego w Gościkowie, Poznań 1953, s. 15. [↩]
2. Data ta widniała na fasadzie zachodniej do momentu XX-wiecznej renowacji przeprowadzonej w latach 1964–1970. [↩]
3. S. Wiliński, art. cyt., s. 13.   [↩]
4. J. Sobczak, J. Sobczak, Gościkowo – Paradyż, Warszawa 1989, s. 29.   [↩]
5. Tamże.   [↩]
6. Tamże, s. 25.   [↩]
7. R. Hołownia, K. Kaczmarek, Monasticon Cisterciense Poloniae, Poznań 1999, s. 295. [↩]
8. A.M. Wyrwa, Szlak Cysterski w Wielkopolsce, Poznań 1996, s. 65.   [↩]
9. Tamże. [↩]
10. R. Hołownia, K. Kaczmarek, art. cyt., s. 295. [↩]
11. B. Grabowska, Paradyż i Raj Utracony, Gorzów Wielkopolski 2010, s. 47. [↩]
12. Tamże. [↩]
13. Zob. W. Dalbor, Grupa późnobarokowych budowli w Polsce i ich budowniczy Karol Marcin Frantz, „Prace Komisji Historii Sztuki PAU” 1948, t. IX, s. 145–147; J. Sobczak, J. Sobczak, art. cyt., s. 19.; A.M. Wyrwa, art. cyt., s.62.    [↩]
14. B. Grabowska, art. cyt., s. 56. [↩]
15. Data ta obecnie nie znajduje się na fasadzie. Prawdopodobnie została usunięta w czasie renowacji kościoła w latach 1964-1970.   [↩]
16. B. Grabowska, art. cyt., s. 49. [↩]
17. A. Rzetecki, Działalność opacka Marka Łętowskiego w Paradyżu w latach 1617–1629, praca mag., Poznań, 1999, mps, s. 44.   [↩]
18. R. Hołownia, K. Kaczmarek, art. cyt., s. 292.   [↩]
19. A. Rzetecki, art. cyt., s. 51–52.   [↩]
20. B. Grabowska, Barokowy ołtarz główny w kościele pocysterskim w Gościkowie-Paradyżu, „Biuletyn Historii Sztuki” 1994, nr 4, s. 381.   [↩]
21. Taż, Paradyż i Raj…, dz. cyt., s. 35.   [↩]
22. Tamże, s. 37.   [↩]
23. A. Rzetecki, art. cyt., s. 52.   [↩]
24. B. Grabowska, Paradyż i Raj…, dz. cyt., s. 139.   [↩]
25. Tamże.   [↩]
26. R. Hołownia, K. Kaczmarek, art. cyt., s. 297. [↩]
27. Tamże, s. 290.   [↩]
28. A.M. Wyrwa, art. cyt., s. 62.   [↩]
29. Tamże. [↩]
30. J. Sobczak, J. Sobczak, art. cyt., s. 16.   [↩]
31. Tamże, s. 17. [↩]
32. A.M. Wyrwa, art. cyt., s. 63.   [↩]
33. Tamże, s. 64.   [↩]