Typologia żeleźców toporów z wczesnośredniowiecznej Polski według Andrzeja Nadolskiego

W 1954 r. ukazały się Studia nad uzbrojeniem polskim w X, XI i XII wieku pióra Andrzeja Nadolskiego. W rozdziale poświęconym toporom z tego okresu autor przedstawił swoją prostą, a jednocześnie dokładną propozycję typologii tejże średniowiecznej broni.

Andrzej Nadolski (ur. 26 listopada 1921 r. w Krakowie, zm. 24 grudnia 1993 r. w Łodzi) był wybitnym polskim historykiem, archeologiem oraz bronioznawcą1. Pozycja, w której przedstawił typologię toporów z X–XII w., to jego rozprawa doktorska, jaką obronił w 1951 r. na Uniwersytecie Łódzkim. Od 1968 do 1969 r. obejmował stanowisko rektora tej uczelni. Ponadto był członkiem wielu polskich i zagranicznych instytucji naukowych, takich jak Stowarzyszenie Miłośników Dawnej Broni i Barwy czy londyńskie The Arms and Armour Society.

Topory (z łac. securis), jako rodzaj uzbrojenia zaczepnego, sieczno-obuchowego, powszechnie występowały na ziemiach Polski wczesnośredniowiecznej. Ich żeleźce były osadzone zazwyczaj w okrągłej osadzie, na drewnianym toporzysku, którego wymiary sięgały od 60 cm w przypadku broni jednoręcznej, do ponad metra w przypadku toporów dwuręcznych (tzw. duńskich)2. Należy również odnotować trzy istotne szczegóły budowy żeleźca topora, tj. brodę, wąsy i kapturek. Pierwszy element występuje wówczas, gdy dolna część ostrza jest wyraźnie wyciągnięta ku dołowi. Miała ona na celu zwiększenie powierzchni zadającej obrażenia oraz ewentualne wyhaczenie tarczy przeciwnika. Wąsy pojawiają się przy osadzie (miejscu do osadzenia broni na toporzysku), po bokach żeleźca. Jest to element mający lepiej utwierdzić metal na drewnie. Natomiast kapturek znajduje się po przeciwnej stronie względem ostrza. Jest to obuch, wyciągnięty w górę i dół lub tylko do dołu, który zwiększał pole uderzenia tej części topora. Na inne kształty tego elementu zwrócę uwagę podczas omawiania czekanów.

O powszechności tej broni może świadczyć częstotliwość pojawiania się toporów w różnych stanowiskach archeologicznych (choćby w jeziorze Lednickim i Gieczu, gdzie odnotowano 168 egzemplarzy3 ), a także fakt, iż niemal każde gospodarstwo funkcjonujące w okresie, gdy Polskę pokrywały hektary puszcz, musiało posiadać siekierę.

Oczywiście nie powinno się stawiać znaku równości między toporem a siekierą, a przynajmniej nie zawsze, ponieważ każda siekiera to topór, lecz nie każdy topór to siekiera. Ostatniego z wymienionych narzędzi można użyć w każdym bezpośrednim starciu z nieprzyjacielem, nie zawsze jednak broń obuchowa nadaje się do rąbania drewna (choćby topory dwuręczne, zwane również duńskimi, lub też bogato zdobione egzemplarze, częstokroć paradne – w tym przypadku istnieje teoria, iż znaczny ich odsetek został wykonany na potrzeby konkretnego pochówku i niekoniecznie odznaczał się stosowną wytrzymałością)4. Ponadto topór nie był rodzajem broni wymagającym ogromnej finezji przy posługiwaniu się nią. To jednak nie oznacza, iż walory bojowe toporów były znikome. Wręcz przeciwnie – w rękach sprawnego wojownika mogły spowodować duże szkody. Było to efektem lekkości żeleźca i często niewielkiej szerokości ostrza, co przenosiło całą siłę uderzenia w jeden konkretny punkt. Zagrożenie dla przeciwnika stanowiła również tylna strona topora, czyli obuch. Aby w stu procentach wykorzystać walory bojowe toporów, umieszczano w tej części broni dodatkowe, różnokształtne i uwydatnione młotkowate obuchy. Takie egzemplarze stanowiły odmianę toporów i były zwane czekanami.

Autor publikacji zebrał próbę 172 toporów z ziem polskich. Następnie podzielił je na VI typów, z których wyróżnił kolejne podtypy. W niniejszym artykule nie będę ich jednak opisywał, ponieważ często różnią się od siebie jedynie faktem występowania lub też braku występowania takich elementów, jak kapturek i wąsy. Autor zresztą sam napisał o podziale typu IV na mniejsze części składowe: „Podjąłem próbę podziału i doprowadziłem ją do końca, ale rezultat jest niewielki a podział mimo wszystko wydaje się sztuczny”5.

Przejdę teraz do opisu kolejnych kategorii i podania najbardziej charakterystycznych reprezentantów z okresu Polski Piastów. Wszelkie zamieszczone tu fotografie pochodzą ze znaczącej pracy autorstwa Kotowicza P. N. pt.: Topory wczesnośredniowieczne z ziem polskich. Katalog źródeł. Dla czytelności zostaną umieszczone w galerii poniżej tekstu.

Typ I

Tutaj zaliczane są wszelkiego rodzaju czekany. Jak zaznaczyłem wyżej, jest to topór posiadający wyraźnie zarysowany, często wyodrębniony i różnokształtny obuch. Andrzej Nadolski wyróżnia w tej kategorii egzemplarze, których młotek przybiera kształt czworokątny w przekroju, łopatkowaty lub guziczkowato zgrubiały. Czekany to broń o proweniencji wschodniej. Jej pojawienie się na ziemiach Polski Piastów zawdzięczamy m.in. kontaktom z mieszkańcami Rusi Kijowskiej czy Panonii.

Typ II

Należą do niego topory z symetrycznym ostrzem o kształcie wachlarza, w porównaniu
z którym osada jest niewielka. Często występują małe wąsy. Nie ma kapturka. Przyjmuje się, że tego rodzaju broń ma pochodzenie skandynawskie.

Typ III

Są to topory, których ostrze jest nieproporcjonalnie szerokie, częstokroć niemal prosto wyciągnięte ku dołowi, a niejednokrotnie także jednocześnie ku górze. Broda jest mocno zaznaczona. Część sieczna jest przytwierdzona do osady przy pomocy stosunkowo cienkiej i długiej szyjki. Często posiadają wyraźne wąsy i obuch – płaski albo delikatnie zaznaczony. Biorąc pod uwagę częstotliwość i zasięg występowania takich toporów, przyjmuje się, że były one wykorzystywane na terenach Prus, Pomorza i Połabia.

Typ IV

Można tu zakwalifikować topory o wąskim ostrzu. Żeleźce są zazwyczaj proste lub tylko z delikatnie zaznaczoną szyjką i brodą. Zarówno wąsy, jak i kapturek mogą występować razem, oddzielnie lub wcale. Ten typ powszechnie występował na terenie Europy.

Typ V

Są to egzemplarze z wyraźnie zaznaczoną brodą, jednak krótszą niż w przypadku typu III i tych o grubszej szyjce. Zarówno wąsy, jak i kapturek mogą występować razem, oddzielnie lub wcale. Ten typ powszechnie występował na terenie Europy. Warto dodać, że był to najliczniej reprezentowany typ spośród wszystkich toporów odnalezionych na terenach Polski Piastów.

Typ VI

Zaliczają się tu topory o wąskim ostrzu i długiej szyjce. Osada przyjmuje kształt graniasty. Takich egzemplarzy jest niewiele i według Andrzeja Nadolskiego oraz Konrada Jażdżewskiego jest to „kontynuacja form z okresów wcześniejszych (o ile słuszne jest datowanie przez E. Petersena analogicznego okazu na VII i VIII wiek n.e.)„6.

Andrzej Nadolski uważa, że większość typów przedstawionych w Studiach nad uzbrojeniem…, czyli tych, które streściłem w niniejszym artykule, to wytwory rodzime. Dodaje następnie, że importami lub też naśladownictwem konkretnych form mogą być egzemplarze typu I oraz II. Mimo iż od wydania doktoratu Andrzeja Nadolskiego do dnia dzisiejszego wiedza dotycząca konkretnych stanowisk archeologicznych zwiększyła się, a wiele kolejnych artefaktów zostało wyciągniętych z ziemi, typologia zaproponowana przez profesora jest czytelna i wciąż jak najbardziej aktualna.

Bibliografia:

1. Bogacki M., Broń wojsk polskich w okresie średniowiecza, Zakrzewo 2009.
2. Kotowicz P. N., Topory wczesnośredniowieczne z ziem polskich. Katalog źródeł, Rzeszów 2014.
3. Nadolski A., Studia nad uzbrojeniem polskim w X, XI i XII wieku, Łódź 1954.
4. Topory średniowieczne z Ostrowa Lednickiego i Giecza, red. Sankiewicz P., Wyrwa A. M., Lednica 2013.
5. http://mieczesredniowieczne.pl/andrzej-nadolski/ [dostęp: 04.12.2017]
6. http://sagy.vikingove.cz/tag/danish-axe/ [dostęp: 04.12.2017]

^{Redakcja merytoryczna: Grzegorz Antoszek
Korekta: Jagoda Marek}

1. Wszelkie informacje dotyczące Andrzeja Nadolskiego pochodzą ze strony http://mieczesredniowieczne.pl/andrzej-nadolski/ [dostęp: 04.12.2017] [↩]
2. http://sagy.vikingove.cz/tag/danish-axe/ [dostęp: 04.12.2017] [↩]
3. Topory średniowieczne z Ostrowa Lednickiego i Giecza, red. Sankiewicz P., Wyrwa A. M., Lednica 2013, s. 81. [↩]
4. Bogacki M., Broń wojsk polskich w okresie średniowiecza, Zakrzewo 2009, s. 64. [↩]
5. Nadolski A., Studia nad uzbrojeniem Polskim w X, XI i XII wieku, Łódź 1954, s. 44. [↩]
6. Ibidem, s. 47 [↩]