„Skazy na pancerzach. Czarne karty epopei Żołnierzy Wyklętych” - P. Zychowicz - recenzja

Piotr Zychowicz jako dziennikarz pisma „Uważam Rze Historia„ i redaktor naczelny ”Historii Do Rzeczy” bez wątpienia przyczynił się do hołdowania pamięci i budowania legendy Wyklętych. Marcowe numery tych czasopism pełne są niesamowitych historii o powojennym podziemiu niepodległościowym, opowieści o nieskazitelnych żołnierzach i ich bohaterskich czynach. Tym bardziej zastanawiające jest to, że pierwszą książkę, jaką Piotr Zychowicz napisał o Żołnierzach Niezłomnych, poświęcił tylko i wyłącznie ich ciemnej stronie.

Piotr Zychowicz to urodzony w 1980 r. polski historyk, dziennikarz i publicysta historyczny. Ukończył Instytut Historii na Uniwersytecie Warszawskim, pracował w redakcjach pism „Rzeczpospolita„, „Uważam Rze„ i „Uważam Rze Historia„, gdzie był zastępcą redaktora naczelnego. Od 2013 r. jest zastępcą redaktora naczelnego tygodnika ”Do Rzeczy” i redaktorem naczelnym miesięcznika ”Historia Do Rzeczy”. To autor książek: Pakt Ribbentrop–Beck (2012), Obłęd ’44 (2013), Opcja niemiecka (2014), Pakt Piłsudski–Lenin (2015) oraz serii Opowieści niepoprawne politycznie o Żydach, Sowietach i Niemcach.

Czytając zapowiedzi książki Skazy na pancerzach, spodziewałem się prawdziwej bomby, która zgruchocze moje dotychczasowe pojęcie o walce Żołnierzy Wyklętych i wywróci całe pojmowanie tamtych czasów. Bomba jednak okazała się słabą wydmuszką, ponieważ każdy, kto choć trochę interesuje się historią Niezłomnych, będzie już znał większość opisanych historii. Przeważająca część z nich była działaniem typowo odwetowo-represyjnym. Naturalnie nie może być tak, że przez takie pojmowanie tamtych sytuacji pochwala się egzekucje cywilów przeprowadzane przez polskich bohaterów. Ale z drugiej strony należy pamiętać, że wtedy szalała wojna, niewinne ofiary padały z różnych stron konfliktu, a z polskiej było ich proporcjonalnie niewspółmiernie więcej. Nie Polacy rozpętali II wojnę światową, nie oni zbudowali obozy zagłady i łagry. To nie żołnierze AK czy NSZ zagarnęli państwo polskie w niewolę i prowadzili politykę ludobójstwa skierowaną w jego obywateli, nie oni pierwsi rozpoczęli również spiralę represji i zbiorowej odpowiedzialności.

Należy zacząć od początku, czyli od mjr. Zygmunta Szendzielarza „Łupaszki„. Uwypuklone przez autora wydarzenia miały miejsce w 1944 r., kiedy „Łupaszka„ nie był żadnym Wyklętym, lecz oficerem AK walczącym z Niemcami. 20 czerwca 1944 r. w Glinciszkach na Wileńszczyźnie kolaborujący z Niemcami litewscy policjanci zamordowali 39 polskich cywilów. Wobec niespotykanego litewskiego mordu komendant wileńskiej AK płk „Wilk” podjął decyzję o natychmiastowym odwecie. Według tych rozkazów brygada ”Łupaszki” zabiła w Dubinkach 27 Litwinów, również cywilów.

Idąc dalej, we wrześniu 1939 r. ukraińscy sympatycy komunizmu we wsi Wierzchowiny zamordowali kilku żołnierzy WP, tylko jednemu – ppor. Mieczysławowi Pazderskiemu udało się uciec w samej bieliźnie. 6 czerwca 1945 r. jako kpt. „Szary„ i dowódca oddziałów NSZ wrócił on do Wierzchowin. Według jednej wersji partyzanci NSZ zamordowali wówczas około 200 Ukraińców. Według innej, którą zdecydowanie odrzuca autor recenzowanej książki, grupa „Szarego„ zlikwidowała wtedy kilkunastu skomunizowanych Ukraińców, a za resztą ofiar stał idący za ”Szarym”, pozorowany (udający partyzantów podziemia antykomunistycznego) oddział UB. Sprawę Wierzchowin od lat bada dr Mariusz Bechta z warszawskiego IPN i według niego tylko szczegółowa ekshumacja może ujawnić prawdę o tym zdarzeniu.

We wrześniu 1939 r. kpr. Romuald Rajs został złapany przez białoruską prosowiecką bojówkę, rozbrojony i poraniony. W drugiej połowie 1945 r. dowódca Okręgu Białystok NZW wydał rozkaz o pacyfikacji sprzyjających Sowietom białoruskich wsi, a akcją 3. Brygady NZW dowodził „Bury„. Najpierw spalono wieś Zaleszany, w której zginęło 16 osób, potem puszczono z dymem jeszcze kilka wiosek, gdzie także były ofiary śmiertelne pośród cywilów. Ale relacje wskazują jedno: Polacy raczej nie planowali mordowania osób cywilnych, a sytuacja wymknęła się spod kontroli, kiedy z jednej białoruskiej wioski padły strzały w kierunku wchodzących partyzantów „Burego„. Później jakiś gospodarz nie chciał dać Polakom owsa, a smarkacze rzucali kamieniami (lub gałami śniegu) w polskich żołnierzy. I chociaż Piotr Zychowicz sam cytuje rozkaz NZW wzywający do pacyfikacji białoruskich wsi, to zaraz potem wszystkie wydarzenia z udziałem grupy ”Burego” składa na karb jego gwałtowności i brutalności, starając się wybielić narodową organizację.

Krocząc dalej, 17 kwietnia 1945 r. oddział UPA zaatakował polską wieś Wiązownicę i zamordował około 80 jej mieszkańców. W ramach odwetu dzień później grupa polskich partyzantów NOW dowodzona przez Józefa Zadzierskiego „Wołyniaka„ wymordowała w Piskorowicach około 100 Ukraińców. Autor próbuje ocenić postawę „Wołyniaka„, przytaczając pochlebne relacje jego żołnierzy, ale też bardzo negatywną ocenę ukraińskiego dziennikarza. W dzisiejszej Ukrainie trwa kult UPA i Bandery, a sprawcom ludobójstwa i mordercom Polaków buduje się pomniki. Ile warta jest ocena Ukraińca (przypomnę: dziennikarza, nie historyka), który Zadzierskiego nazywa „pijakiem„, „mordercą” i „dowódcą oddziału bandyckiego”, w sytuacji gdy w latach 1944–1946 ”Wołyniak” i jego partyzanci byli na Zasaniu obrońcami polskiej ludności i ”biczem bożym” na UPA?

Oprócz rozstrzelania 11 Żydów pod Krościenkiem (ja traktowałbym tę sprawę raczej w aspekcie kryminalnym) autor zarzuca Józefowi Kurasiowi „Ogniowi” także zabieranie kontrybucji w słowackich wioskach. We wrześniu 1939 r. Słowacja przyłączyła się do Hitlera i zaatakowała Polskę, a po skończonej kampanii Słowacy w nagrodę od III Rzeszy otrzymali część polskich ziem. Komu mieliby zabierać kontrybucję polscy partyzanci, jeśli nie wrogowi, który podstępnie, bez wypowiedzenia wojny napadł nasz kraj i wziął część ziem pod okupację? To i tak najniższa z kar.

Na przełomie stycznia i lutego 1945 r. ze wsi Pawłokoma zniknęło kilku Polaków, których ktoś uprowadził i zamordował (ciał nie odnaleziono). Polacy oskarżali o to Ukraińców i UPA, a Ukraińcy zwalali winę na oddział NKWD. 3 marca 1945 r. w Pawłokomie polscy partyzanci pod dowództwem Józefa Bissa „Wacława” wymordowali od 150 (wersja polska) do 366 (opcja ukraińska) Ukraińców, a Piotr Zychowicz bardziej przychyla się do tej drugiej liczby. Ale z kart książki można się jeszcze dowiedzieć, że wieś sprzyjała UPA, a polscy partyzanci w dużej części pochodzili z Wołynia i Galicji Wschodniej, gdzie na własnej skórze poznali ukraińskie mordy. Autor sam przedstawia przypadek Antoniego Geruli, który własnoręcznie zastrzelił w Pawłokomie dwóch Ukraińców, a któremu wcześniej Ukraińcy zamordowali brata.

Piotr Zychowicz podzielił swą książkę na dziesięć rozdziałów. W pierwszych sześciu opowiada o konkretnych przypadkach z „czarnych kart” Żołnierzy Wyklętych i przedstawia dowódców polskiego podziemia odpowiedzialnych za opisane wydarzenia. Pozostałe cztery części ogólnie omawiają kwestie polskich mordów w czasie II wojny światowej i tuż po niej. Pracę uzupełniają archiwalne czarno-białe (również drastyczne) fotografie oraz współczesne zdjęcia przedstawiające np. miejsca pamięci ofiar. W wydaniu z twardą okładką można także znaleźć interesujący aneks ze skanami oryginalnych dokumentów dotyczących omawianych kwestii. Na końcu książki znajduje się bogata bibliografia i indeks nazwisk. W pracy nie odnotowałem błędów lub literówek, a wielkość czcionki oceniam na wystarczającą. Na koniec technicznego opisu bardzo pozytywnie opiniuję wydanie książki – karty zostały zszyte i starannie oprawione w twardą okładkę z obwolutą. Wiem, że na rynku jest również dostępna publikacja w miękkiej okładce ze skrzydełkami, w cenie o 10 zł tańszej.

Dobrze, że powstała taka książka, w której autor całe rozdziały poświęcił zabijaniu przez Wyklętych Litwinów (w czerwcu 1944 r. – nie było jeszcze Wyklętych!), Ukraińców, Białorusinów, Żydów. Ale dlaczego nie napisał całego rozdziału o akcji w Puchaczowie, a zbył ją zaledwie jedną stroną? W ramach przypomnienia: w nocy z 2 na 3 lipca 1947 r. grupa Stanisława Kuchcewicza „Wiktora„ zabiła 22 Polaków ze skomunizowanej wsi. Może dlatego autor ujął to wydarzenie jedynie krótką wzmianką, ponieważ zabijanie Polaków przez Polaków nie pasowało do ogólnej koncepcji publikacji, w której należy sensacyjnie otrąbić na cały kraj – ba, na cały świat – że Polacy to mordercy zwalczający z zimną krwią inne nacje? Dobrze, że Piotr Zychowicz staje po stronie ofiar, ale dlaczego całkowicie spycha na margines polską rację stanu? Może gdyby na Wołyniu po pierwszych ludobójczych akcjach UPA Polacy rozpoczęli operacje odwetowe, to zatrzymaliby w zarodku szaleństwo Ukraińców, oszczędzając dzięki temu dziesiątki tysięcy ludzi? Czy w tym momencie autorowi bardziej chodziło o prawdę historyczną, czy może o wzbudzenie antypolskich emocji? Może ta książka powstała tylko po to, żeby przez bulwersowanie i szokowanie czytelnika sprawić po prostu, by dobrze się sprzedawała? Świetnie, że Piotr Zychowicz przytacza osobiste przeżycia „Szarego„ i ”Burego” z września 1939 r. i ich bolesne doświadczenia z Ukraińcami i Białorusinami z tego okresu, ale brakuje mi szerszego kontekstu opisywanych zdarzeń: najazdu Hitlera i Stalina na Polskę, powstania niemieckich obozów śmierci i rozpoczęcia eksterminacji narodu polskiego, wywózki do łagrów, Katynia, ludobójstwa na Kresach, rzezi wołyńskiej, współpracy Litwinów z Niemcami, a Żydów, Ukraińców i Białorusinów z Sowietami. Od tego powinno się zacząć. Eksterminacja i ludobójstwo narodu polskiego zaplanował i wykonał ktoś inny. Ułamek niewinnej krwi wytoczonej przez Żołnierzy Wyklętych jest zdecydowanie kroplą w morzu polskiej krwi przelanej przez nieprzyjaciół ze Wschodu i Zachodu, przez morderców, którzy świadomie przez lata wysługiwali się Hitlerowi, Stalinowi i Banderze. Ma rację Piotr Zychowicz pisząc, że historia nie jest wyłącznie czarno-biała, a nasi bohaterowie nie są rycerzami bez skazy. Ale jego Skazy na pancerzach okazują się raczej ledwie widocznymi rysami, które w żaden sposób nie ujmują nic z historii Polski i dziejów Żołnierzy Wyklętych. Ogólnie rzecz biorąc, w porównaniu z innymi nacjami my, Polacy, naprawdę nie mamy się czego wstydzić i za co przepraszać.

Plus minus:
Na plus:
+ temat ważny i potrzebny
+ szerokie cytowanie relacji świadków wydarzeń
+ bogata bibliografia
+ ładne, staranne wydanie
Na minus:
- czasami jednostronne (tylko z perspektywy ofiar i polskich antagonistów) potraktowanie tematu
- brak szczegółowego opisania akcji w Puchaczowie
- za dużo cytatów Józefa Mackiewicza
- wybielanie niemieckiej V kolumny i jej działań w Bydgoszczy we wrześniu 1939 r.
- wrażenie antypolskiego i sensacyjnego odnoszenia się do opisanych historii

Tytuł: Skazy na pancerzach. Czarne karty epopei Żołnierzy Wyklętych
Autor: Piotr Zychowicz
Wydawca: Rebis
Rok wydania: 2018
ISBN: 978-83-8062-290-6
Liczba stron: 424
Okładka: twarda z obwolutą
Cena: 54,90 zł
Ocena recenzenta: 5,5/10

^{Redakcja merytoryczna: Adrianna Szczepaniak
Korekta: Edyta Chrzanowska}