„Zofia Kossak miała trudne życie” - wywiad z Joanną Jurgałą-Jureczką

Joanna Jurgała-Jureczka jest znana ze swojego zamiłowania do historii rodu Kossaków, wybitnego nawet na tle innych wybitnych polskich familii, słynącego z malarzy i pisarzy. O losach rodziny i niełatwym życiu Zofii Kossak-Szczuckiej rozmawia Grzegorz Antoszek.

Grzegorz Antoszek: Kossakowie to rodzina niezwykła, nawet na tle innych polskich rodzin, które z pokolenia na pokolenie robiły rzeczy niezwykłe dla polskości. Czy któraś z tych rzeczy – a może właśnie odwrotnie, ich codzienny trud – zainteresowały Panią na tyle, by zająć się badaniem ich losów?

Joanna Jurgała-Jureczka: Zaczęło się od Zofii Kossak. To jej twórczością i biografią zajmuję się najdłużej. Niezwykłość jej losów, dramatyczne zdarzenia, heroiczne dokonania – a jednocześnie znakomita twórczość zainteresowały mnie do tego stopnia, że napisałam pracę doktorską, potem kierowałam muzeum jej imienia. I poznałam jej rodzinę. Nie tylko żyjącą, ale krewnych i powinowatych, których w jakimś sensie mi „przedstawiła”, bo przecież, badając jej losy, musiałam dowiedzieć się czegoś więcej na temat dziadka Juliusza, stryja Wojciecha, jego dzieci. Każda z tych osób okazywała się niezwykła z różnych powodów.

Joanna Jurgała-Jureczka. Fot. Karol Olech

G.A.: Wydaje mi się, że w centrum Pani zainteresowania znajdują się przede wszystkim kobiety Kossaków, w tym Zofia, znana z „Pożogi”. Na nieco dalszym planie znajduje się wybitny Wojciech. Jak dobrze rozumiem, tragiczne losy tej kobiety, tak silnie zamieszanej w historię i boleśnie nią naznaczonej, są dla Pani w jakiś sposób ważne. Chciałbym spytać, dlaczego.

J.J.-J.: Prawie dwadzieścia pięć lat temu przyjechałam do Muzeum Zofii Kossak-Szatkowskiej w Górkach Wielkich tylko po to, żeby napisać jeden artykuł. Byłam wówczas dziennikarką. Tymczasem miałam wielkie szczęście, bo wówczas poznałam przyjeżdżającą od czasu do czasu ze Szwajcarii córkę Zofii Kossak, panią Annę Bugnon-Rosset a także byłam świadkiem odnalezienia zaginionego obrazu Witkacego, który był spowinowacony z Kossakami. Od tego zaczęła się moja przygoda z Kossakami, która trwa aż do tej pory. Zaczęłam poznawać coraz więcej szczegółów. Zofia Kossak okazałą się być tak nietuzinkową i oryginalną osobą, że chciałam dowiedzieć się o niej jak najwięcej.

Wojciech Kossak w swojej pracowni, 1926 r.

G.A.: Czy uważa Pani, że wie już wszystko, czego mogła się dowiedzieć, nie znając jej osobiście?

J.J.-J.: Nie, na pewno nie wiem wszystkiego. Starałam się dowiedzieć jak najwięcej, ale są jeszcze z całą pewnością rzeczy, które czekają na odkrycie.

G.A.: To oczywiste, że z listów czy wspomnień można wyjąć najwięcej. Ja chciałbym jednak zapytać, jak wiele Zofii – tej, którą Pani poznała – jest w jej książkach, w jej bohaterach.

J.J.-J.: Więcej, niż sądzimy. Bo na pewno od raz pomyślimy o książkach mających charakter osobistych opowieści o jej życiu – a więc o „Pożodze„, czy „Z otchłani„, ale wiele jej utworów pokazuje jej sposób patrzenia na świat, pokazuje jej poglądy, jej charakter, kossakowski rozmach i namiętność. Oto przykład. „Krzyżowcy„ to odważna książka, którą naraziła się, jak sama mówiła, ”niemądrym księżom”. Opatrzono powieść adnotacją: ”książka nie dla każdego”, obawiając się, że filozofia dziejów przedstawiona w niej, będzie trudna do przyjęcia przez pobożnych katolików. Ale ona wiedziała, że hasło :Bóg tak chce, które mieli krzyżowcy na swoich sztandarach nie czyniło z nich świętych. Bywało, że wręcz przeciwnie. Bo mordowali, gwałcili – a wszystko w imię Boga. Pisała więc o nich prawdę, ale pisała też bardzo pięknie podkreślając, że ponad tym wszystkim jest krzyż – potężny znak. I ponad tym wszystkim jest Bóg.

G.A.: Czy sądzi Pani, że gdyby nie doświadczenia pierwszej rzezi wołyńskiej, tej z okresu rewolucji bolszewickiej, Zofia zostałaby znaną pisarką, czy raczej traktowano by ją jako twórcę „klasy B”, że się tak wyrażę?

J.J.-J.: „Pożoga„ Zofii Kossak jest jej debiutancką, ale wcale nie najlepszą książką. Po latach powiedziała – pisały ją dzieje, które były, ale nie ja. Zofia Kossak byłą tak utalentowana, że nie można mówić o niej jako o pisarce jednej  książki, która przyniosła rozgłos. Epopeja krucjat, a więc „Krzyżowcy„, „Król trędowaty„, „Bez oręża” – to jej najwybitniejsze dzieła. Dodam jeszcze, że miała dużą szansę na Nagrodę Nobla za „Krzyżowców”, że ”Bez oręża” było bestsellerem w Ameryce, Hollywood planowało sfilmowanie książki. Myślę więc, że ”Pożoga” wprawdzie otworzyła jej drogę, ale droga twórcza była jej pisana.

G.A.: Dlaczego więc nie otrzymała Nobla? I druga sprawa z tym związana – z kim wtedy przegrała?

J.J.-J.: Nie znam wszystkich szczegółów i ona też nie znała. Wiedziała jednak, że były bardzo poważne próby i szanse. Ale w tym czasie, kiedy pojawiły się szanse, Zofii Kossak władza komunistyczna nie rozpieszczała – wręcz przeciwnie. A tymczasem trzeba byłoby szanse wykorzystać.

Wojciech Kossak z córką Magdaleną Samozwaniec, 1926 r.

G.A.: Co zadecydowało o tym, że obecnie jest – przynajmniej takie odnoszę wrażenie – pisarką zapomnianą?

J.J.-J.: Złożyły się na to różne okoliczności. Jej bardzo trudne życie, fakt, że po II wojnie światowej wycofano jej książki z bibliotek. To przecież śmierć za życia dla pisarza. Strata nie do odrobienia.

G.A.: Dlaczego władze wycofały jej książki z bibliotek? Czyżby chodziło o szlacheckie pochodzenie, czy – być może – polityczną wymowę utworów? Oczywiście usunięcie „Pożogi” jest rzeczą oczywistą, pytam o pozostałe powieści.

J.J.-J.: Tak zdecydowały władze komunistyczne. Nawet po powrocie Zofii Kossak z emigracji jej książki na dobre nie wróciły do czytelnika. To oczywiste, że „Pożogi„ nie wznawiano. I słusznie zwrócił Pan uwagę, że przeszkadzało też szlacheckie pochodzenie pisarki. Bo oprócz zamieszczanych w książkach treści, raziło między innymi to, kim jest, z jakiej familii pochodzi. Pod koniec jej życia sporządzono „charakterystykę„ ma użytek Służby Bezpieczeństwa. Wówczas wśród wielu jej ”grzechów” wymieniono także pochodzenie. Takie były czasy…

G.A.: I ostatnie pytanie: czy związała się Pani emocjonalnie z bohaterami, czy starała raczej utrzymywać dystans badacza?

J.J.-J.: Oczywiście, że tak. Moi bohaterowie żyją, choć przecież odeszli. Mówią do mnie, ujawniając kolejne listy, dokumenty, rękopisy. Pracuję w białych rękawiczkach, badam archiwa, ale mam do czynienia nie tylko z bezdusznymi dokumentami. Poprzez te dokumenty, poprzez rozmowy z ludźmi, poprzez poznawanie miejsc związanych z osobami, których biografię badam, jestem blisko z nimi związana.

Dystans jednak staram się zachować o tyle, że trzeba przecież zdobyć się na obiektywną ocenę, oświetlić sceną, na którą wprowadzam każdą z postaci z różnych stron i nade wszystko – nie oceniać, a już na pewno nie oceniać jednoznacznie.

G.A.: Dziękuję za rozmowę.

Książka Kossakowie. Biały mazur dostępna jest na stronie wydawnictwa Zysk i S-ka.