Matura z historii – cz. XIV – „Architektura i sztuka średniowiecza”

Style romański i gotycki oraz kultura i zabytki polskiego średniowiecza. Zapraszamy do lektury części czternastej w serii naszego portalowego Vademecum!

Styl przedromański  

Wnętrze kaplicy pałacowej w Akwizgranie

Ok. IX-X w. na terenach Europy panował w sztuce i architekturze styl nazywany przez historyków „przedromańskim”. Wyróżniało go kilka charakterystycznych cech, wśród których wymienić można m.in.:

- rzymsko-bazylikową formę kościołów (budowle te były ciężkie, małe, posiadały niewielkie okna, drewniane stropy, zaś ich konstrukcja wykonana była z kamienia)

- częste nawiązywanie w czasach króla Karola Wielkiego do architektury bizantyjskiej oraz rzymskiej (np. kaplica pałacowa w Akwizgranie)

- dominację olbrzymich bazylik z transeptem (nawą poprzeczną) oraz prezbiterium (wydłużonym chórem)

- posiadanie przez liczne kościoły ambitu, czyli obejścia wokół absydy

- powstawanie rotund, czyli małych kościółków w kształcie walca ze stożkowym dachem.

Styl romański

Architektura

Rotunda św. Mikołaja w Cieszynie

Styl romański dominował przede wszystkim w budowlach sakralnych (kościołach), które zazwyczaj stawiane były na polecenie zakonników takich jak np. cystersi czy benedyktyni. Wśród cech charakterystycznych dla wyżej wspomnianego stylu wymienić należy:

- budowanie kościołów z kamienia

- kościelne mury były bardzo grube (pełniły one m.in. funkcje obronne)

- wąskie przejścia, małe i nieliczne okna (biforia – okno podzielone na dwie części, lub triforia – podzielone na trzy części)

- kościoły budowane były na planie krzyża łacińskiego, posiadały trzy nawy oddzielone od siebie kolumnami lub filarami

- kościoły składały się z geometrycznych brył w kształcie walca, ostrosłupa, stożka czy prostopadłościanu

- świątynie posiadały transept (nawa poprzeczna)

Romańska rotunda św. Prokopa w Strzelnie

- kościelna nawa główna była dłuższa od naw bocznych (tzw. system bazylikowy) lub wszystkie nawy posiadały jednakową długość (tzw. system halowy)

- dominowały sklepienia kolebkowe lub krzyżowe

- prezbiterium zakańczane było absydą o półkolistym kształcie

Przykład kościoła romańskiego w Polsce - kościół św. Andrzeja w Krakowie.

Rzeźba

- podobnie jak architektura, była ona głównie związana z kwestiami religijnymi

- pełniła funkcje dydaktyczne (analogicznie do malarstwa, służyła do nauki wiary dla osób nieumiejących wówczas czytać)

- rzeźby w stylu romańskim najczęściej znajdowały się nad głównym wejściem (tzw. portalem) do kościoła

- charakteryzowała się prostą formą i niewielką liczbą zdobień

- ważniejszym od estetyki dzieła było przekazanie poprzez rzeźbę pewnego sensu lub lekcji

Przykład rzeźby romańskiej – kolumny z płaskorzeźbami w katedrze w Lund

Katedra w Lund – kolumna w krypcie zdobiona płaskorzeźbami

Malarstwo

- występowało najliczniej w zdobionych księgach, które posiadały artystyczne ornamenty wokół tekstu oraz ozdabiane inicjały (iluminatorstwo)

- wykonywano malowane zdobienia ścian kościelnych (freski)

Przykłady sztuki romańskiej w Polsce:
- Drzwi gnieźnieńskie
- Płyta wiślicka
- Kielich Dąbrówki

Styl gotycki

Architektura

Styl gotycki dominował w Europie w XII-XV w. W przeciwieństwie do stylu romańskiego, pojawiał się on również w budownictwie świeckim, tzn., że budowane w tym stylu były nie tylko kościoły, ale również pałace, ratusze czy zamki. W kontekście architektury gotyckiej warto zapamiętać, że:

Sklepienie krzyżowo-żebrowe

- kościoły dzięki nowym sklepieniom krzyżowo-żebrowym, kryształowym, siatkowym lub gwiaździstym, mogły być znacznie większe niż te, które budowane były w stylu romańskim

- pojawiły się łuki ostre stosowane m.in. w oknach

- budowle gotyckie były strzeliste, zaś ich okna były duże oraz posiadały witraże

- świątynie najczęściej stawiane były na planie krzyża łacińskiego

- w kościołach znajdowało się wiele kaplic oraz ambit

- nad całym budynkiem (sakralnym lub świeckim) górowała wieża

- budowle stawiane były głównie z cegły.

Przykład budowli gotyckiej – Bazylika Mariacka (Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny) w Gdańsku

Rzeźba

Katedra w Reims (Francja) - przykład świątyni gotyckiej

- w rzeźbie – podobnie jak w stylu romańskim – dominowała tematyka religijna

- coraz częściej pojawiały się rzeźby wolnostojące, np. figura Madonny z Krużlowej

- przedstawienia ludzi były bardziej realistyczne niż w poprzednim stylu, ale wciąż najważniejsza była idea, którą przedstawiały rzeźby

Malarstwo

- dominowało malarstwo miniaturowe (np. znajdujące się w Psałterzu Ludwika Świętego)

- pojawiło się malarstwo sztalugowe, umożliwiające tworzenie wielkich obrazów ołtarzowych, np. poliptyków, czyli ołtarzy złożonych z kilku (najczęściej trzech) części

Przykłady sztuki gotyckiej w Polsce:

- Rzeźba Madonny z Krużlowej
- Ołtarz Wita Stwosza
- Nagrobek Kazimierza Jagiellończyka
- Kielich z Wieliczki

Zabytki piśmiennicze

Ołtarz Wita Stwosza w Krakowie - przykład sakralnej sztuki gotyckiej

W średniowieczu na ziemiach polskich pojawiło się wiele pism oraz dokumentów, które dzisiaj stanowią pomniki polskiej kultury i historii. Wśród najważniejszych z nich wymienić należy:

- Dagome iudex – dokument z czasów Mieszka I, spisany pod sam koniec życia pierwszego polskiego władcy. Treść dokumentu zawiera informacje o tym, że Mieszko I oddaje Polskę pod opiekę papieża

- Kronika Galla Anonima – pierwsza polska kronika, która spisana została przez nieznanego autora na polecenie Bolesława Krzywoustego

- Kronika Wincentego Kadłubka – Mistrz Wincenty był duchownym, który na polecenie księcia Kazimierza Sprawiedliwego napisał nową kronikę polską

- Kronika Janka z Czarnkowa – zawiera krótki opis dziejów Polski sporządzony po śmierci króla Kazimierza Wielkiego (lata 1370–1384)

→ CZĘŚĆ XV.

Bibliografia:

1. Jarosz J., Historia: vademecum gimnazjalisty, Warszawa 2002.
2. Kręc A., Noskowiak J., Zapiór B., Vademecum Maturzysty Historia, Kraków 2016.
3. Manteuffel T., Historia powszechna: średniowiecze, Warszawa 1998.