Warto być ambitnym. Alfons I Zdobywca i historia powstania Portugalii

Alfons I Zdobywca to pierwszy król Portugalii. Dotychczasowe hrabstwo dzięki swojej ambicji i zręczności przekształcił w królestwo. Uniezależnił się od Hiszpanii i w znaczący sposób zwiększył granice swojego państwa.

Starożytna Portugalia

Mniej więcej w okresie żelaza na teren Półwyspu Iberyjskiego przedostali się Celtowie i Iberowie. Ok. 1000 r. p.n.e. dotarli tam także Fenicjanie oraz Grecy. W III w. p.n.e. te tereny zostały podbity przez Rzymian.

Swewowie i Wizygoci

Półwysep Iberyjski oraz południowa Galia ok. 418 r. Na zielono państwo Swewów

Gdy Imperium Rzymskie upadało na Półwysep Iberyjski przywędrowały ludy germańskie. Najpierw byli to Swewowie1 potem Wizygoci. W 409 r. Wizygoci przekroczyli Pireneje i do 418 r. opanowali prawie całą Hiszpanię2. Swewowie utrzymali swoje państwo w północno-zachodniej część Półwyspu Iberyjskiego3. Przez kilkadziesiąt lat w Hiszpanii funkcjonowały równolegle państwa Swewów i Wizygotów. Ostatecznie w 585 r. Wizygoci podbili Swewów opanowując cały Półwysep Iberyjski.

Czytaj także → Wizygoci i ich wędrówka. Od zdobycia Rzymu po Królestwo Wizygotów w Hiszpanii

Królestwo Wizygotów ok. 700 r.

Arabski podbój Hiszpanii

W 711 r. Arabowie dokonali inwazji na Półwysep Iberyjski. Wykorzystując kryzys wewnętrzny Królestwa Wizygotów szybko podbili Hiszpanię. Do decydującej bitwy doszło w lipcu 711 r. nad rzeką Guadalete, podczas której zginął król Wizygotów Roderyk. Poza władzą muzułmanów pozostało tylko Królestwo Asturii obejmujące obszar Gór Kantabryjskich.

Czytaj także → Arabski podbój Hiszpanii. Al-Andalus na Półwyspie Iberyjskim

Półwysep Iberyjski ok. 750 r.

Rekonkwista

Rekonkwista to proces odzyskiwania władzy przez chrześcijańskie królestwa nad Hiszpanią. Trwała na przestrzeni kilku wieków. Rozpoczęła się w 718 r. od bitwy pod Covadongą, gdzie arabski oddział rozbił Pelagiusz, pierwszy król Asturii. Ten sukces nie miał większego znaczenia militarnego, ale mimo to jest uznawany za symboliczny początek rekonkwisty.

Czytaj także → Rekonkwista w Hiszpanii. 780 lat walk chrześcijan z Arabami na Półwyspie Iberyjskim

Hrabstwo Portugalii

Hrabstwo Portugalii ok. 1070 r. / fot. Basilio, CC-BY-SA 3.0

Potrzeba było kilkaset kolejnych lat walk, by chrześcijanie zajęli tereny, które dzisiaj znajdują się na terytorium Portugalii. W 868 r. Porto zostało opanowane przez Vimara Peresa, który był wasalem Alfonsa III Wielkiego, króla Asturii, Galicji i Leonu. Ogłosił się pierwszym hrabią Portugalii4. Nazwa Portugalia wywodzi się od nazwy miasta Porto, które z kolei swoją nazwę wzięło z łacińskiego Portu Cale, czyli Port Cale. Vimara Peres założył także miasto Guimarães, które jest uznawane za pierwszą stolicę Portugalii.

Dalszych sukcesów w dziele rekonkwisty terenów Portugalii dokonał Ferdynand I Wielki król Kastylii i Leónu. W 1057 r. podbił Lamego, w 1058 r. Viseu oraz w 1064 r. Coimbrę. Na podbitych terenach zorganizowano biskupstwa. W 1070 r. w Bradze, w 1080 r. w Coimbrze, w 1114 r. w Porto, a w połowie XII w. w Lamego i Viseu. Te odzsykane tereny stanowiły prowincję ze stolicą w Coimbrze.

Zdobycze Almorawidów

Ekspansja Almorawidów ok. 1120 r.

Mimo sukcesów chrześcijan nadal całe południe kraju było w rękach muzułmanów. W 1031 r. Kalifat Kordoby będący organizmem państwowym scalającym Arabów rozpadł się. Został podzielony na taify, czyli mniejsze niezależne królestwa. Te były łatwiejszym łupem dla Hiszpanów. Dlatego zagrożeni władcy arabskich królestw poprosili Almorawidów o pomoc. Była to dynastia rządząca w Północnej Afryce. Jej armie na zaproszenie współwyznawców dokonały inwazji na Półwysep Iberyjski. Do decydującej bitwy doszło 23 października 1086 r. pod Sagrajas, gdzie Almorawidzi wraz z lokalnymi siłami Maurów5 rozbili wojska chrześcijańskie. W następnych latach ponawiali swoje ekspedycje. Opanowali Sewillę, Grenadę, Malagę, Kordobę, Badajoz i Walencję. Zatem Almorawidzi nie tylko pomogli w walce z chrześcijanami, ale także podporządkowali swoich pobratymców w Hiszpanii.

Panowie z Burgundii

W XI w. do Hiszpanii zaczęło napływać szerokim strumieniem rycerstwo z Francji. Szukając sławy i dochodów walczyli przeciwko muzułmanom. Jednym z rycerzy, który w 1086 r. udał się na krucjatę do Hiszpanii był Rajmund, syn Wilhelma Wielkiego, hrabiego Burgundii. Jego kolejna wizyta nie miała już charakteru militarnego. Przybył by ożenić się z Urraką Kastylijską, córką Alfonsa VI króla Leonu, Kastylii i Galicji. Ślub został zawarty w 1090 r. lub 1091 r. Urraka miała wówczas zaledwie 9-10 lat. Co tylko pokazuje, że małżeństwo zostało zaaranżowane wyłącznie z powodów politycznych.

Ze względu na wiek Urraki faktycznym zarządcą przydzielonej jej przez ojca Galicji był Rajmund liczący około 20 lat. Musiał być zręcznym politykiem, gdyż udało mu się namówić muzułmańskiego króla Badajoz do oddania mu Santarem i Lizbony (w 1111 r. miastem władali ponownie Mauroie). Jednocześnie stał się zarządcą także w hrabstwie Portugalii oraz w Coimbrze. Zatem skupiał w sobie władcę w całej północno-zachodniej części Półwyspu Iberyjskiego. Obawiając się wzrostu potęgi zięcia Alfons VI postanowił w 1096 r. odebrać mu portugalskie hrabstwa, zostawiając jedynie Galicję.

Alfonso VI, król Leonu i Kastylii mianuje Henryka z Burgundii hrabią Portugalii w 1096 r.

Odebrane Rajmundowi terytoria Alfons VI przekazał zięciowi drugiej ze swoich córek.  Teresę, będącą nieślubną ale ukochane dziecko Alfonsa VI, w 1093 r. poślubił Henryk Burgundzki, syn księcia Burgundii. Jednocześnie Henryk był kuzynem Rajmunda, zatem można powiedzieć, że przekazywane ziemie zostały w rodzinie.

Rajmund umarł w 1107 r., a w 1109 r. Alfons VI. Wdowa odziedziczyła po ojcu królestwo. Naturalnie dla niespełna 30-letniej królowej rozpoczęto poszukiwanie nowego męża. Wybór padł na Alfonsa I Walecznego, króla Aragonii i Nawarry. Ten związek wywołał jednak wojnę domową.

Rywalizacja sióstr

Kluczowe znaczenie miał testament zmarłego króla. Postanowił, że jeśli Urraka wyjdzie ponownie za mąż, to Królestwo Galicji we własne władanie ma otrzymać jej syn Alfons VII Imperator. W chwili śmierci dziadka Alfons VII miał zaledwie 4 lata, ale mimo to szlachta galicyjska domagała się przekazaniu mu rządów. To wzbudziło sprzeciw Alfonsa I.

Henryk Burgundzki początkowo zachowywał się neutralnie, czekając na rozwój dalszych wypadków. Zapewne chciał poprzeć zwycięzcę lub tę stronę, która zaoferuje mu najwięcej. Jednak nie doczekał końca konfliktu, w 1112 r. umarł. Rządy objęła Teresa. Próbowała kontynuować politykę męża, ale siostra wymusiła na niej złożenie hołdu lennego. W 1126 r. Urraka umarła, a jej miejsce w Królestwie Kastylii i Leonu zajął Alfons VII, syn Urraki i Rajmunda.

Alfons I Zdobywca

Alfons I Zdobywca, pierwszy król Portugalii

Synem Teresy i Henryka był Alfons I Zdobywca, którego początkowo Alfons VII także zmusił do złożenia hołdu lennego. Od 1119 r. jego matka była związana z najpotężniejszym szlachcicem w Galicji, którym był Fernando Perez.

Alfons I zapewne obawiając się, że po śmierci matki rządy może przejąć rodzina jej faworyta w 1128 r. rozpoczął bunt. W bitwie pod Sao Mamede pokonał Teresę i Pereza. Ci wycofali się do Galicji, a Teresa nigdy nie odzyskała władzy w hrabstwie Portugalii. Wkrótce, bo w 1130 r. zmarła.

Okres lat 1128-1137 to czas gdy Alfons I z jednej strony prowadził rekonkwistę, z drugiej walczył z Alfonsem VII. Nie wiadomo kiedy Alfons I nabrał ambicji by również zostać królem. Jednak miał ku temu solidne podstawy.

Po pierwsze były znany precedens, gdy w Hiszpanii ustanowiono nowego królów. Stało się tak w 1035 r. gdy Ramiro I, nieślubny syn Sancho III z Nawarry został pierwszym tytularnym królem Aragonii mimo, iż formalnie nie miał prawa do tronu.

Po drugie w  tym okresie na Półwyspie Iberyjskim poza terytoriami arabskimi istniały królestwa chrześcijańskie. Było to Królestwo Leoni i Kastylli oraz królestwa w Aragonii i Nawarrze. Od dwóch ostatnich ziemie pod zarządem Alfonsa I były większe.

Ambicje Alfonsa I byłyby jednak niewystarczające, gdyby doszło do wojny z koalicją chrześcijańskich królestw. Jednak Alfons VII, który tytułował się cesarzem Hiszpanii prawdopodobnie uznał, że wojna z krewniakiem nie jest warta jego wysiłku. Przecież, jako cesarz miałby kolejnego podległego sobie króla. Tak historycy tłumaczą bierność Alfonsa VII wobec zamiarów Alfonsa I. Ambitny hrabia Portugalia miał także zakusy na Galicję, ale mimo prób jej nie podbił. Próbował dwukrotnie, najpierw w 1137 r., potem w 1140 r.

Powstanie Portugalii

Bitwa pod Ourique

Z większym powodzeniem walczył z Almorawidami. Gdy 25 lipca 1139 r. w bitwie pod Ourique pokonał przeważające siły Almorawidów, ogłosił się królem Portugalii. Widocznie poczuł się na tyle silnie, by zdecydować się na ten krok.W tym czasie Alfons VII również nie próżnował, odzyskał ziemie utracone na północ od Toledo.

Do rozwiązania sporu między władcami doszło 5 października 1143 r. w Zamorze (traktat z Zamory). Tam Alfons I spotkał się z królem Leonu i Kastylli Alfonsem VII, królem Nawarry Garcią IV Odnowicielem i papieskim legatem. Podpisano tam traktat, który już oficjalnie przyznawał Alfonsowi I tytuł króla Portugalii. Jednocześnie Alfons I zobowiązywał sie do pomocy wojskowej cesarzowi Hiszpanii. Można powiedzieć, że w 1143 r. powstała Portugalia.

Teraz należało uzyskać uznanie swojego królestwa przez papieża. Alfons I polecił swoje państwo oraz siebie i swoich następców Stolicy Apostolskiej zobowiązując się do corocznego płacenia trybutu z 4 uncji złota6. Wywołało to niezadowoleni u Alfonsa VII, który raczej uznawał konkretnego Alfonsa I za króla, nie myśląc o Portugalii jako o dziedzicznym królestwie. Poprzez opozycję Królestwa Leonu i Kastylli Alfons I w 1144 r. nie uzyskał akceptacji papieża Lucjusza II. Został jedynie uznany księciem Portugalii, ale nie królem. Zgodę z Rzymu Alfons I uzyskał dopiero w 1179 r., gdy Aleksander III w zamian za ważne przywileje i trybut z 16 uncji złota uznał Alfonsa I królem Portugalii.

Kolejnym krokiem do uniezależnienia się od Hiszpanii była śmierć Alfonsa VII w 1157 r., który podzielił państwo między swoich synów. Żaden z nich nie tytułował się cesarzem. Zatem Alfons I był im równoprawnym władcą.

Zdobycie Santarem i Lizbony

Zdobycie Santarém

Upadek Almorawidów, który następował w latach 1143-1145, spowodował ponowny rozpad arabskiego państwa na południu Półwyspu Iberyjskiego na mniejsze taify. Kryzys muzułmanów wykorzystał natychmiast Alfons I zdobywając 15 marca 1147 r. potężnie ufortyfikowane Santarem. Stamtąd było już tylko 80 km. do Lizbony.

Tego samego roku Alfons I zdobył także dzisiejszą stolicę Portugalii. Jednak nie dokonałby tego własnymi siłami. Lizbona była dużym i dobrze ufortyfikowanym miastem. Bronił go też spory arabski garnizon. Dodatkowo Maurowie zaopatrywali miasto od strony morza, więc miastu nie groził głód. Przez to Lizbona była znacznie trudniejszym do zdobycia niż Santarem. Jednak Alfonso I poszczęściło się. W 1147 r. w hiszpańskiej Galicji wylądowała flota licząca kilkanaście tysięcy krzyżowców zmierzających do Ziemi Świętej. Celem rycerstwa była nie tylko przerwa w podróży, ale także wspólna modlitwa w Santiago de Compostela. Do krzyżowców przyjechał biskup Porto, który nakłonił ich do pomocy w zdobyciu Lizbony. Dzięki flocie udało się otoczyć miasto zarówno od strony lądu jak i morza. Ostatecznie muzułmanie skapitulowali 27 października 1147 r. W latach 1158–1166 Portugalia powiększyła się także o prowincję Alentejo.

Król Alfons I odbiera kapitulację miasta

Traktat z Badajoz

Alfonsowi jedynie nie udało się oprzeć południowej granicy swojego państwa o Ocean Atlantycki. Dokonał tego Alfons III Dzielny, który w 1249 r. zdobył Faro i prowincję Algarve. Za czasów Alfonsa III w 1267 r. w Badajoz ustalono granicę pomiędzy Portugalią, a Hiszpanią na rzecze Gwadianie. Nie zmieniła się ona do dziś. Wraz z podpisaniem traktatu ustanowiono podstawy współpracy i przyjaźni między dwoma królestwami.

Bibliografia:

1. B. A. Catlos, Królestwa wiary. Nowa historia muzułmańskiej Hiszpanii, Poznań 2019.
2. T. Manteuffel, Historia powszechna. Średniowiecze, Warszawa 1996.
3. A.H. de Oliveira Marques, Historia Portugalii, Warszawa 1987.
4. T. Miłkowski, P. Machcewicz, Historia Hiszpanii, Wrocław 1998.
5. M. Tunon de Lara, J. Valdeon Baruque, A. Dominguez Ortiz, Historia Hiszpanii, Kraków 2012.
6. B. Zientara, Historia powszechna średniowiecza, Warszawa 1973.

Więcej o historii Portugalii przeczytasz klikając na poniższą grafikę:

1. Także nazywani Swebami. [↩]
2. Do koronacji Alfonsa I wszystkie tereny Półwyspu Iberyjskiego umownie nazwijmy Hiszpanią. [↩]
3. Obejmowało współczesną północną Portugalię i północno-zachodnią Hiszpanię. [↩]
4. Inaczej hrabią Portucale. [↩]
5. Maurowie to współcześni mieszkańcy Mauretanii, ale tak nazywane były także ludy z Afryki, które zamieszkiwały zdobyty przez nich Półwysep Iberyjski. [↩]
6. 1 uncja = 28,3495231 grama. [↩]