Mieszko II i kryzys monarchii wczesnopiastowskiej

Mieszko II obejmował władzę po swoim ojcu u szczytu jego potęgi. Chrobremu udało się nie tylko znacznie powiększyć obszar państwa, ale także koronować się tuż przed śmiercią. Jednak jego syn już w kilka lat utracił wszystkie zdobycze ojca, a młoda monarchia wczesnopiastowska pogrążyła się w poważnym kryzysie społecznym i politycznym.

Sukcesja po Bolesławie Chrobrym

Bolesław I Chrobry

Bolesław Chrobry zmarł 17 czerwca 1025 r., dwa miesiące po swojej koronacji. Opłakiwała go trójka synów: Bezprym, Mieszko oraz Otto. Pierwszy z nich był najstarszy i pochodził z małżeństwa z nieznaną z imienia węgierską księżniczką. Natomiast Mieszko oraz Otto byli synami Emnildy, córki Dobromira, będącego prawdopodobnie władcą na Morawach. Aktywność Mieszka za życia ojca wskazuje, że właśnie on, czy to ze względu na swoje talenty, czy to z woli ojca (i pod wpływem Emnildy), był przeznaczony na następcę tronu.

Natomiast dla Bezpryma uszyto karierę zakonną, byle tylko odsunąć go od sukcesji. Został wysłany do jednego z włoskich klasztorów. Z kolei w najmłodszym Otto nie widziano realnego zagrożenia dla Mieszka.

Gdy Chrobry umarł, Mieszko II dość szybko, bo już w grudniu 1025 r., koronował się na króla Polski, co natychmiast stawiało go w hierarchii wyraźnie ponad braćmi. Został dziedzicem olbrzymiego terytorium, który pozostawiał ojciec. Podczas swojego panowania Chrobry w wyniku wojen wyraźnie powiększył obszar państwa. Na zachodzie zyskał Łużyce i Milsko, na południu Morawy, a na wschodzie Grody Czerwieńskie. Przez co Mieszko II już od początku panowania musiał zmierzyć się z dużym wyzwaniem, jakim było zachowanie powiększonego terytorium oraz zmarginalizowanie zapędów braci. Prawdopodobnie bezpośrednio po objęciu władzy przez Mieszka Bezprym przebywał już w Polsce, ale został wygnany przez brata i udał się na Ruś, do jednego z wrogów swojego ojca.

Innym wyzwaniem dla Mieszka II były kwestie związane z gospodarką. Gigantyczny wysiłek wojenny Chrobrego odbił się negatywnie na potencjale gospodarczym państwa. Wojna z Niemcami z lat 1002-1018 toczyła się także na terenach polskich, co wpływało na ich wyniszczenie. Ponadto wojna wymagała zaangażowania licznych mieszkańców wsi, którzy jednocześnie nie uzyskiwali żadnych korzyści. Bogacił się przede wszystkim aparat państwowy. To spowodowało, że już pod koniec panowania Chrobrego, zaczęły wybuchać lokalne bunty. Te skierowane były nie tylko przeciwko panom, ale także przeciwko strukturom Kościoła. Dla wielu ludzi organizacja kościelna kojarzyła się  z aparatem władzy i z początkiem nakładania dużych obciążeń fiskalnych. Dodatkowo system militarny Chrobrego oparty był na utrzymywaniu na królewskim żołdzie kosztownej drużyny. Gdy zabrakło pieniędzy, tudzież zdobyczy, armia pozostała bez wynagrodzenia. Co rzecz jasna musiało powodować niezadowolenie wojska i także mogło być zarzewiem buntu.

Mieszko II a konflikt z Niemcami

Księżna Matylda wręcza księgę liturgiczną Mieszkowi II

Koronacja Mieszka II nie została przyjęta z entuzjazmem w Niemczech, w której Królestwo Polskie miało wielu przeciwników. Dodatkowo sam Mieszko II zaczął mieszać się w niemieckie sprawy, podkreślając przez to swoją niezależność od cesarstwa.

W 1024 r. królem Niemiec został Konrad II Salicki, który następnie w 1026 r. udał się do Włoch, by tam zostać koronowanym na świętego cesarza rzymskiego. Gdy Konrad II zajęty był sprawami we Włoszech, w Niemczech do działania przystąpiła opozycja. W 1026 r. wybuchł bunt, na czele którego stanął książę szwabski Ernest II. Antykrólewska opozycja chciała pozyskać Mieszka II. Dowodem tych starań jest piękna księga z modlitwami, jaką otrzymał polski król od Matyldy szwabskiej, która sprzyjała buntownikom.

Prawdopodobnie te starania zakończyły się sukcesem. Gdyż w 1028 r. polskie wojska zaatakowały Saksonię, w której wyrządziły wiele strat materialnych, a także uprowadziły licznych jeńców. Jednak wyprawa Mieszka II była spóźniona, gdyż już rok wcześniej Konrad II rozprawił się ze znaczą częścią opozycji. Dodatkowo Bezprym zaczął coraz głośniej upominać się o władzę.

Już w 1029 r. cesarz zorganizował wyprawę odwetową, która jednak została zatrzymana pod Budziszynem. Miasto nie zostało zdobyte przez wojska Konrada II, który dodatkowo musiał zawrócić, by zmierzyć się z węgierskim atakiem.

Konrad II Salicki

Jednak zaangażowanie Mieszka II w konflikt z Konradem wykorzystał czeski książę Udalryk, który jako sojusznik cesarza uderzył na Morawy. Zajęty na zachodzie polski król, nie był wstanie przeciwstawić się Udalrykowi. W efekcie utracił na jego rzecz Morawy. Był to pierwszy etap okrajania obszaru pozostawionego przez Bolesława.

W 1031 r., gdy cesarz zawarł pokój z Węgrami, nic już nie stało na przeszkodzie, by rozliczyć się z Mieszkiem II. Zaatakował Łużyce, które zajął. Król Polski w takiej sytuacji musiał zawrzeć pokój. Zgodnie z jego postanowieniami Milsko i Łużyce zostały włączone do Marchii Miśnieńskiej. Zatem już 6 lat po śmierci Chrobrego, jego syn stracił wszystkie jego nabytki na zachodzie.

Antypolski sojuszu niemiecko-ruski

Jarosław I Mądry

Prawdopodobnie słabość Mieszka II była związana także z problemami wewnętrznymi, czyli z narastającym sporem z braćmi pozbawionymi władzy. Nie jest wiadome, czy polski król wygnał obu braci z kraju, ale na pewno pozbawił ich politycznych wpływów. Prawdopodobnie Otto uciekł do cesarza Konrada II, licząc, iż z jego pomocą uda mu się rozprawić z bratem. Natomiast Bezprym ratunku szukał na wschodzie, gdzie liczył na wsparcie swoich planów przejęcia władzy.

Być może obaj bracia podzielili się rolami i działali wspólnie. Trafili na podatny grunt, gdyż zarówno Niemcy jak i Rusini chcieli zagarnąć tereny zajęte przez Chrobrego. W taki sposób powstał niemiecko-ruski sojusz wymierzony w Polskę. Historia pokaże, że porozumienie zachodniego i wschodniego sąsiada zawsze dla Polski kończyć się będzie katastrofą. Nie inaczej było za panowania Mieszka II.

Król, uwikłany w walki na zachodzie, nie był wstanie zapobiec najazdowi księcia ruskiego Jarosława Mądrego. Ten zajął Grody Czerwieńskie, przez co Mieszko II stracił także nabytki ojca na wschodzie. Wzięty w kleszcze król Polski musiał uciekać z kraju. Tak naprawdę nie miał nawet gdzie uciec, bowiem zewsząd otoczony był wrogami. Wybrał Czechy, gdzie Udalryk pojmał go i wykastrował. Była to zemsta za oślepienie przez jego ojca księcia czeskiego Bolesława III Rudego.

Bezprym władcą Polski

Bezprym

Ucieczka Mieszka II umożliwiła objęcie władzy przez Bezpryma. Dodatkowo w tym okresie doszło do wywiezienia polskich insygniów koronacyjnych do Niemiec. Bezprym chciał w ten sposób pokazać swoją lojalność wobec Konrada II oraz to, że nie będzie działał bez porozumienia z nim. Dlatego ostentacyjnie odrzucił możliwość koronacji.

By umocnić swoje panowanie, Bezprym przystąpił do okrutnych prześladowań zwolenników swojego poprzednika. W tym czasie najpewniej doszło do większych niepokojów w kraju wywołanych destabilizacją władzy. Ludność od 1028 r. była angażowana do naprawy grodów, transportu zaopatrzenia, produkcji towarów dla wojsk. Wojnom towarzyszyła także grabież żywności, zwłaszcza przez wojska Jarosława I. Spowodowało to problemy z dostępem do żywności, co za tym idzie głodem, który pchał ludność do buntów. Wobec tego Bezprym nie tylko musiał rozprawić się ze starą elitą, ale także uspokoić sytuację wewnętrzną. Żadne z tych działań nie przysporzyły mu popularności.

Tak gwałtownie jak się zaczęło, tak szybko panowanie Bezpryma zakończyło się. Już w 1032 r. został zamordowany przez osoby ze swojego najbliższego otoczenia. Prawdopodobnie nawet one nie mogły zaakceptować ani polityki, ani okrucieństwa. Udział w spisku na jego życie mogli mieć także jego bracia, Mieszko II i Otto.

Powrót Mieszka II

Mieszko II

Śmierć Bezpryma wytworzyła niekorzystną sytuację polityczną, bowiem państwo zostało bez władcy. Po pierwsze Bezprym nie pozostawił następcy, po drugie Mieszko II przebywał w niewoli u Udalryka, z której jednak został zwolniony w 1032 r.

Czytaj także → Bezprym. Okrutny i zapomniany pierwszy zdrajca Polski

Mimo upokorzeń Mieszko II nie poddał się i czynił starania, by powrócić do kraju. Udało mu się porozumieć z Konradem II, który przyjął w Merseburgu polskiego króla oraz innych piastowskich pretendentów do władzy. Warunki dyktował cesarz. Mieszko II musiał zrzec się korony,  a polskie państwo zostało podzielone między troje Piastów. W ten sposób doszło do podziału terytorialnego Polski. Mieszko II otrzymał Małopolskę i Mazowsze, Otto Śląsk, a Dytryk (prawdopodobny bratanek Chrobrego) Wielkopolskę z Gnieznem. W tym czasie nastąpiła ponowna wymiana aparatu urzędniczego, który wcześniej ze stronników Mieszka II, krwawo oczyścił Bezprym. To rzecz jasna osłabiało zaufanie do instytucji państwa.

Gdy w 1033 r. zmarł Otto, jego ziemie zagarnął Mieszko II, który dodatkowo z łatwością wypędził Dytryka. Tym samym polskie ziemie miały jednego księcia. Jednak Mieszko II nie nacieszył się władzą zbyt długo, gdyż zmarł już w 1034 r.

Niech za podsumowanie jego panowania posłużą słowa Galla Anonima:

„Mieszko był dzielnym rycerzem, i wielu czynów wojennych, które za długo byłoby tu wyliczać, dokonał. Nienawistny dla wszystkich sąsiadów, z powodu zawiści przez tychże dla ojca jeszcze uczuwanej, niedorównał przecież wzorowi ojca ani trybem życia, ani obyczajami, ani nakoniec dostatków zamożnością.”

Jeszcze mniej przychylnie Mieszka II opisał Jan Długosz:

„Okazał się człowiekiem gnuśnego charakteru, tępego umysłu, niezgrabny, w radach nierozsądny, w działaniu słaby, mało zdatny do spraw większej wagi.”

Powstanie ludowe i kryzys państwa

Kazimierz I Odnowiciel

Po śmierci Mieszka II władcą Polski został jego syn, Kazimierz. Otrzymał on po ojcu państwo złożone z terytoriów bliskich państwu Mieszka I. Składało się ono z Wielkopolski, Małopolski, Śląska, Kujaw oraz ziemi łęczyckiej i sieradzkiej. Odpadły zatem nabytki terytorialne Chrobrego na zachodzie i wschodzie a Pomorze wybiło się na niezależność. Natomiast na Mazowszu, za sprawą Miecława, umocnił się separatyzm (powstawał tam nowy ośrodek władzy).

Początek rządów Kazimierza wiązał się także z buntem i powstaniem ludowym wymierzonym w księcia. Na jego skutek Kazimierz musiał uciekać z kraju. W Polsce przestała istnieć władza centralna, rolę zaczęły odgrywać lokalne partykularyzmy. Zmiana władzy nie spowodowała jednak ekonomicznej poprawy dla wiejskiej ludności. Toczone przez Chrobrego i jego syna wojny przynosiły łupy i korzyści nielicznym. Utrzymanie armii, a także coraz bardziej rozbudowującego się Kościoła, spadało na ludność wieśniaczą. Generalnie obciążenia feudalne na wsi doszły do takiego poziomu, który wywołał frustrację przeradzającą się w powstanie ludowe. Natomiast ciągłe wojny spowodowały brak poczucia bezpieczeństwa wewnętrznego.

Inną kwestią jest sprawa wyznania. Religia chrześcijańska była religią klasy panującej. Chrystianizacja całego państwa nie była zakończona ani podczas panowania Chrobrego, ani Mieszka II. Napływ kapłanów, a także opór społeczny powodował, że ten proces nie przebiegał w sposób ani gwałtowny, ani sprawny. Stąd z buntem ludowym wiąże się także tzw. reakcja pogańska, która wymierzona była w religię chrześcijańską i struktury Kościoła katolickiego, o czym tak wspominał Gall Anonim:

„Albowiem powstali niewolnicy przeciw panom, wyzwoleńcy przeciw szlachcie, sami ogłaszając się panami, obracając tychże w niewole swą nawzajem, porywając ich żony, i łoża tychże najnielitośniej sromocąc. Wyrzekłszy się prócz tego wiary katolickiej, czego bez zalania się łzami wypowiedzieć nie możemy, bunt podnieśli przeciw biskupom i kapłanom, a niektórych z nich, jakby dla wyróżnienia godności, pogładzili mieczem; niektórych zaś, jako zasługujących na śmierć podlejszą, ukamienowali.”

Najazd Brzetysława na Polskę

Wprowadzenie szczątków biskupa Wojciecha do Pragi po najeździe Brzetysława na Polskę

Państwo Polskie zostało zatem nie tylko pozbawione struktur władzy centralnej, ale także ogarnięte było zamieszkami wewnętrznymi. Postanowił to wykorzystać czeski książę Brzetysław I. W 1038 r. (wg niektórych źródeł w 1039 r.) dokonał on niszczycielskiego najazdu na osłabioną i pogrążoną w chaosie Polskę.

Podczas ataku ograbił katedrę w Gnieźnie oraz wywiózł do Czech relikwie świętego Wojciecha, a także ogrom kosztowności. Dodatkowo wykorzystując kryzys monarchii, Czesi przyłączyli do swojego państwa Śląsk.

 Czytaj także → Najazd Brzetysława, czyli jeden z najbardziej wyniszczających w historii ataków na Polskę

Skutki kryzysu monarchii wczesnopiastkowskiej

Mocarstwowa polityka Bolesława Chrobrego nie bez powodu przyniosła mu zaszczytne miejsce w polskiej historii. Jednak wielkie zdobycze terytorialne spowodowały także, że Polskę otaczali sami wrogowie. Chrobry był władcą, który nie unikał przemocy do realizacji swoich celów. Toteż zarówno na zachodzie, jak i wschodzie, pamiętano mu wiele brutalnych czynów i pałano odwetem. W takiej sytuacji królestwo objął Mieszko II, który ani zdecydowaniem, ani talentem politycznym, nie dorównywał ojcu.

Mapa Polski za Bolesława Chrobrego, 1025 r.

Przede wszystkim już niespełna 15 lat od śmierci wielkiego Bolesława, Królestwo Polskie uległo znacznemu uszczupleniu. Polska straciła lub utraciła kontrolę nad Milskiem i Łużycami, Grodami Czerwieńskimi, Pomorzem, Śląskiem i Mazowszem. Problemy militarne nałożyły się na problemy społeczne i ekonomiczne, co wywołało zarówno reakcję pogańską, bunt ludowy oraz rozkład władzy centralnej.

Dodatkowo Mieszko II nie potrafił ustabilizować sytuacji wewnątrz kraju, ani rozliczyć się z braćmi. Jego ojciec zapewne rozwiązałby ten problem mieczem lub trucizną. Mieszko II tego nie uczynił, co pozwoliło jego faktycznie wydziedziczonym braciom, podejmować niekorzystne dla niego działania.

Wreszcie w okresie panowania Mieszka II zaczął narastać bunt ludowy, wywołany ogromną fiskalizacją i ciężarami spowodowanymi ekspansyjną polityką Bolesława. Doprowadził m.in. do całkowitego upadku polskiej organizacji kościelnej.

Nastąpił także upadek znaczenia Polski na arenie międzynarodowej, wręcz jej całkowitego osamotnienia. Polski władca nie mógł liczyć na jakichkolwiek sojuszników, po prostu ich nie było.

Te wszystkie czynniki z jednej strony niezależne od Mieszka II, gdyż „odziedziczone” po polityce ojca, z drugiej spowodowane jego błędami lub niekorzystną sytuacją zewnętrzną, doprowadziły do poważnego kryzysu monarchii wczesnopiastowskiej.

Niech podsumowaniem tego okresu będą ponownie słowa Galla Anonima:

„W końcu, tak z przyczyny obcych, jak własnych rodaków, doszła Polska do takiego opustoszenia, iż do szczętu prawie wyzutą została z bogactw i ludzi.”

Odbudowa państwa przez Kazimierza Odnowiciela

Powrót Kazimierza I Odnowiciela do Polski, obraz Wojciecha Gersona

Początki odbudowy polskiej państwowości związane są z powrotem Kazimierza do kraju, który nastąpił pomiędzy 1039 r. a 1041 r. Wsparł go przeciwnik ojca, Konrad II, który obawiał się nadmiernego wzrostu potęgi Brzetysława I. Od tego momentu polski książę rozpoczął proces ponownej integracji i odbudowy państwa polskiego. Za swoje starania zasłużył na przydomek Odnowiciela.

Czytaj także → Kazimierz Odnowiciel i odbudowa zrujnowanego państwa polskiego

Bibliografia:

1. Gall Anonim, Kronika Marcina Galla, Warszawa 1873.
2. D. Borawska, Kryzys monarchii wczesnopiastowskiej, w: Polska pierwszych Piastów: państwo, społeczeństwo, kultura, T. Manteuffel (pod red.), Warszawa 1968.
3. J. Długosz, Roczniki czyli kroniki przesławnego Królestwa Polskiego, Księga II, Warszawa 2009.
4. A. Garlicki (pod red.), Poczet królów i książąt polskich, Warszawa 1998.
5. S. Szczur, Historia Polski. Średniowiecze, Kraków 2002.
6. B. Śliwiński, Bezprym. Pierworodny syn pierwszego króla Polski, Kraków 2014.
7. J. Wyrozumski, Dzieje Polski piastowskiej, Kraków 1999.
8. J. Wyrozumski, Historia Polski do 1505, Warszawa 1982.