Kuryle i ich historia. Małe wyspy, o który wielki spór toczą Japonia i Rosja

Archipelag kilkudziesięciu Wysp Kurylskich jest powodem, dla którego Japonia i Rosja mimo zakończenia II wojny światowej nadal nie podpisały traktatu pokojowego. Japońsko-rosyjski spór terytorialny o Kuryle jest jednak znacznie starszy i sięga początków XIX w. Od tego czasu oba państwa roszczą sobie do nich prawa.

Położenie i znaczenie Wysp Kurylskich

XIX-wieczna japońska mapa Kuryli

Wyspy Kurylskie znajdują się na Oceanie Spokojnym pomiędzy należącą do Japonii wyspą Hokkaido, a rosyjskim półwyspem Kamczatką. Wyspy rozciągają się na długości ok. 1200 km. Wyspa Hokkaido jest drugą co do wielkości wyspą Japonii, która leży na jej północnym krańcu. Otoczona jest przez wody Morza Japońskiego, Morza Ochockiego i Oceanu Spokojnego. Największym miastem wyspy jest Sapporo (1,97 mln mieszkańców). Natomiast Kamczatka znajduje się na wschodnim krańcu Rosji i rozdziela Morze Ochockie od Morze Beringa. Jej głównym miastem jest Pietropawłowsk Kamczacki (195 tys. mieszkańców).

Archipelag Kuryli składa się z 56 wysp, których łączna powierzchnia wynosi ok. 10,3 tys. km² (dla porównania obszar województwa świętokrzyskiego wynosi ok. 11,7 tys. km²). Stale mieszka na nich ok. 20 tys. ludzi. Wyspy oddzielone są od siebie 26 cieśninami. Archipelag ma charakter wulkaniczny toteż jest to rejon czynny sejsmicznie. Największymi wyspami Kuryli są Iturup, Paramuszyr, Kunaszyr i Urup. Największymi miastami są Siewiero-Kurilsk (wyspa Paramuszyr, ok. 2,5 tys. mieszkańców) oraz Kurilsk (wyspa Iturp, ok. 2 tys. mieszkańców).

Mapa przedstawiająca Wyspy Kurylskie znajdujące się między Japonią a Rosją

Kuryle są dla Rosjan miejscem ważnym strategicznie bowiem stanowią barierę zamykającą Morze Ochockie. Utrata kontroli nad Kurylami nie gwarantowałaby rosyjskim okrętom swobodnej żeglugi w tym rejonie. Cieśnina Kunaszyrska pomiędzy Hokkaido a wyspą Kunaszyr jest jedną z dróg floty rosyjskiej na Pacyfik. O ile same wyspy nie mają dużego znaczenia gospodarczego, to wokół nich znajdują się bogate łowiska ryb. Kontrola nad wyspami gwarantuje do nich swobodny dostęp. Na Kurylach odkryto także duże złoża rzadkiego pierwiastku jakim jest ren. Na wyspach Iturup, Kunaszyr i Szykotan znajdują się rosyjskie instalacje. Stacjonowały tam także atomowe okręty podwodne.

Od co najmniej XIX w. Kuryle stanowią przedmiot rosyjsko-japońskiej rywalizacji. Obecnie są jednym z najpoważniejszych napięć pomiędzy tymi państwami. Ze względu na spór terytorialny o Kuryle Japonia i Rosja nadal nie podpisały traktatu pokojowego kończącego II wojnę światową.

Holendrzy na Kurylach

Na mapie, na północny-zachód znajduje się wyspa Sachalin, a na północny-wschód rozpoczyna się archipelag Kuryli

Prawdopodobnie pierwsi mieszkańcy Rosji i Japonii na Wyspy Kurylskie zaczęli docierać w XVII w. Jednakże pierwszym, który naniósł ten archipelag na mapy był holenderski odkrywca i kartograf Maarten Gerritsz Vries. Był prawdopodobnie pierwszym żeglarzem z Europy Zachodniej, który badał Sachalin (duża wyspa między Hokkaido a kontynentalną Rosją) i Wyspy Kurylskie. W 1643 r. odwiedził m.in. Kunaszyr, Iturup i Urup. Pamiątką z tej wyprawy było nazwanie jednej z cieśnin od nazwiska odkrywcy. Cieśnina Vriesa łączy dwie główne wyspy Kuryli. Znajduje się między północno-wschodnim krańcem wyspy Iturup a południowo-zachodnim cyplem wyspy Urup, łącząc Morze Ochockie na zachodzie z Oceanem Spokojnym na wschodzie.

Rosyjskie odkrywanie Kuryli

Kolejnym badaczem, który miał ogromny wpływ na poznanie Kuryli był rosyjski podróżnik polskiego pochodzenia, Iwan Kozyriewski. Był on członkiem oddziału kozaków dowodzonego przez Atłasowa. Gdy Atłasow zginął w trakcie jednego z buntów także Kozyriewskiemu groziło uwięzienie. W zamian za ułaskawienie Kozyriewski zdecydował się podjąć misję zweryfikowania informacji przekazanych od Atłasowa o istnieniu Wysp Kurylskich. W sierpniu 1711 r. dotarł do Kuryli potwierdzając doniesienia Atłasowa. Dotarł do wysp Szumszu i Paramuszyr. W kolejnych latach wykonał mapę archipelagu. Rosyjskie władztwo nad Kurylami nie zostało jednak formalnie potwierdzone.

Japońskie garnizony na Kurylach i początek sporu o Kuryle

Wasilij Gołownin

Japończycy także chcieli opanować Kuryle. W 1799 r. swoje załogi wojskowe osadzili na wyspach Iturup i Kunaszyr. Toteż wkrótce między Japonią a Rosją rozpoczął się spór o władztwo nad wyspami archipelagu. Jednym z zarzewi konfliktu był tzw. incydent Gołownina z 1811 r. Wówczas członkowie japońskiego klanu Nabu schwytali rosyjskiego odkrywcę i kapitana Wasilija Gołownina. W odwecie za porwanie Gołownina Rosjanie zatrzymali japoński statek „Kansai Maru” i wzięli do niewoli bogatego japońskiego kupca Takadayę Kahei, który został przewieziony na Kamczatkę, gdzie pozostawał w areszcie. Ta akcja postawiła oba kraje na krawędzi wojny. Ostatecznie kryzys udało się zażegnać na drodze dyplomatycznej. Zatrzymani zostali uwolnieni.

Pierwszy podział Wysp Kurylskich

Japoński drzeworyt przedstawiający Perry’ego (w środku) i innych wysokiej rangi amerykańskich marynarzy

Od połowy XVII w. Japonia prowadziła politykę izolacjonizmu zwaną sakoku. Zgodnie z nią wjazd obcokrajowców do Japonii i wyjazd z niej Japończyków było karane śmiercią. Stąd obecność Rosjan na Kurylach zagrażała dalszemu prowadzeniu polityki całkowitej izolacji. Ta zasada została przełamana dopiero pod wpływem amerykańskiego nacisku. Komandor Marynarki Wojennej Stanów Zjednoczonych Matthew Perry w 1853 r. wymusił na Japonii otwarcie się na nawiązywanie kontaktów zagranicznych. Od tego momentu polityka sakoku ulegała ciągłemu poluzowaniu aż do możliwości swobodnego opuszczania przez Japończyków ich kraju. Na tej kanwie w 1855 r. Rosja i Japonia nawiązały oficjalne stosunki dyplomatyczne i zawarły traktat z Shimody o handlu i żegludze. W nim uregulowano także kwestię Kuryli. Zgodnie z uzgodnionymi postanowieniami Japonia otrzymywała archipelag Kuryli na południe od wyspy Iturup, a Rosja terytoria na północ od wyspy Urup. Tym samym po raz pierwszy formalnie został określony podział Kuryli między Japonię a Rosję.

Natomiast na Sachalinie mogli mieszkać obywatele obu państw, a sama wyspa znalazła się pod protekcją obydwu państw. Umowa z 1855 r. przestała wkrótce odpowiadać obu państwom. Z jednej strony Rosja chciała kontrolować samodzielnie Sachalin, z drugiej strony Japończycy nie byli zadowoleni z efektów kolonizacji tej wyspy. Dlatego w 1875 r. doszło do kolejnych zmian terytorialnych dotyczących Kuryli. W traktacie zawartym w Petersburgu Japonia rezygnowała z protekcji nad Sachalinem w zamian otrzymując całe Kuryle, od Kunaszyr na południu do Szumszu na północy.

Wojna rosyjsko-japońska

Admirał japońskiej floty Heihachirō Tōgō na mostku flagowego pancernika Mikasa

Od początku XX wieku dochodziło do coraz większych napięć między Japonią a Rosją. Spór dotyczył stref wpływów we wschodniej Azji. Oba państwa na tym polu rywalizowały w tym rejonie świata. Japończycy liczyli na rozszerzenie swoich zdobyczy o terytoria w kontynentalnej Azji z kolei Rosjanie parli do wojny licząc na łatwe zwycięstwo i obfite zyski. Rosyjskie apetyty rozbudziło ukończenie linii transsyberyjskiej, co oprócz walorów gospodarczych umożliwiało szybkie przerzucenie wojsk na Daleki Wschód.

Czytaj także → 15 najważniejszych bitew morskich w historii, które miały największy wpływ na dzieje świata

Wojna rozpoczęła się w lutym 1904 r. i była pasmem japońskich zwycięstw. Japonia nie tylko zdobyła strategiczny Port Artur co w bitwie pod Cuszimą zadała największą w dziejach klęskę flocie rosyjskiej, co tylko wznieciło antycarskie nastroje w samej Rosji.

Negocjacje w Portsmouth (1905)

W efekcie Rosjanie byli skłonni do negocjacji. Za pośrednictwem USA strony zawarły 5 września 1905 r. traktat pokojowy w Portsmouth. Zgodnie z jego postanowieniami Japonia uzyskiwała południowy Sachalin, Port Arthur, miasto Talien, a także całość kurylskiego archipelagu. Dodatkowo Japonia uzyskała prawo do połowu ryb u rosyjskich wybrzeży. Rosjanie uznali także Koreę za strefę japońskich wpływów. Warunki traktatu stanowiły jednocześnie apogeum japońskiego władztwa nad Kurylami i Sachalinem.

II wojna światowa

W trakcie II wojny światowej Japonia po ataku na Stany Zjednoczone, a także ataku Niemiec na ZSRR stała się wrogiem obu mocarstw, które postanowiły nie tylko ją wspólnie pokonać ale także okroić ją z nabytków uzyskanych w 1905 r.

Winston Churchill, Franklin D. Roosevelt i Józef Stalin w Jałcie

Na konferencji jałtańskiej trwającej od 4 do 11 lutego 1945 r. Józef Stalin zobowiązał się do przystąpienia w ciągu maksymalnie trzech miesięcy po kapitulacji Niemiec do wojny z Japonią. W zamian otrzymał obietnicę przywrócenia praw utraconych przez Rosję w 1905 r., tj. dotyczących południowego Sachalinu i Port Arthur oraz Wysp Kurylskich. Na konferencji poczdamskiej odbywającej się w dniach od 17 lipca do 2 sierpnia 1945 r. Sowieci potwierdzili również swoją jałtańską obietnicę niezwłocznego rozpoczęcia inwazji na obszary zajęte przez Japończyków.

Wkrótce po konferencji odbywającej się w Poczdamie ZSRR zaatakował armię japońską w Mandżurii, na Sachalinie i Kurylach. Ostatecznie ZSRR zajął wszystkie Wyspy Kurylskie, ostatnie z nich 5 września, a więc już po podpisaniu przez Japonię kapitulacji.

Powojenny spór o Kuryle

Shigeru Yoshida, premier Japonii podpisujący traktat pokojowy z San Francisco, 8 września 1951 r.

Na zajętych przez Sowietów Kurylach mieszkało kilkanaście tysięcy Japończyków, którzy zostali z nich wysiedleni. Część z nich trafiła na zsyłkę na Syberię. Od 1946 r. Japonia wysuwa roszczenia do wysp przyznanych im na mocy traktatu z 1855 r.

W 1951 r. Japonia na konferencji w San Francisco zrzekła się praw do Wysp Kurylskich. Co jednak w interpretacji Japończyków nie oznaczało zrzeczenia się z całości Kuryli. Bowiem według nich zrzeczenie się nie dotyczyło wysp Iturup, Kunaszyr, Szykotan i grupy wysp Habomai, które zdaniem strony japońskiej nie są częścią archipelagu Kuryli, a stanowią japońskie Terytoria Północne. Zatem Japonia nie mogła stracić do nich prawa. Dodatkowym argumentem Japonii by negować zrzeczenie się praw do wszystkich wysp jest fakt, że traktat nie został podpisany przez ZSRR.

Ostatecznie w 1956 r. Japonia i Rosja podpisały deklarację o zakończeniu wojny i nawiązaniu stosunków dyplomatycznych. Jednak traktat pokojowy nadal nie został zawarty. Ustalono jednak, że po podpisaniu traktatu pokojowego ZSRR zwróci Japonii wyspy Szykotan i grupę pięciu wysp Habomai.

Stosunki między tymi krajami zostały ponownie nawiązane w 1956 r. Wówczas wydawało się, że Japonia odzyska Szykotan i Habomai, ale podpisanie przez nią w 1960 r. deklaracji bezpieczeństwa z USA przekreślił tę opcję. Jako, że po tej deklaracji w Japonii pojawiły się wojska amerykańskie ZSRR uznało to za akt wrogi i zrezygnowało z przekazania wysp.

Próby porozumienia w sprawie Kuryli po rozpadzie ZSRR

Borys Jelcyn (w tle) i Władimir Putin w 2000 r. / fot. CC-BY-SA 4.0

Po rozpadzie w 1991 r. ZSRR sporny temat powrócił. W 1993 r. oba państwa podpisały deklarację tokijską, w której uzgodniły, że Rosja jest sukcesorem ZSRR i uznaje umowy zawarte między ZSRR a Japonią. Dodatkowo strony zgodziły się, że kwestia sporu o Kuryle zostanie rozstrzygnięta w późniejszym terminie w oparciu argumenty prawne oraz przesłanki historyczne. W 1997 r. Borys Jelcyn spotkał się z premierem Japonii Ryutaro Hashimoto. Obaj przywódcy wyrazili wówczas ambicję zawarcia traktatu i zakończenia sporu o Kuryle do 2000 r. Tak się jednak nie stało.

Z objęciem władzy w Rosji przez Władimira Putina związana jest kolejna próba uregulowania spornej kwestii. W 2000 r. Rosja zaproponowała, że jest gotowa zwrócić wyspy Szykotan i Habomai. Strona japońska uznała tę propozycję za niewystarczającą. W 2022 r. Japonia wydała oświadczenie, w którym podała, że Terytoria Północne są jej częścią, która jest nielegalnie okupowana przez siły rosyjskie.

Brak porozumienia co do Kuryli jest nadal główną przeszkodą uniemożliwiającą podpisanie traktatu pokojowego między Japonią a Rosją. Dla Japonii to sprawa dumy narodowej, która jest nadwyrężona poprzez ich zdaniem bezprawne zagarnięcie Kuryli.

Bibliografia:

1. A. Chwalba, Historia powszechna. Wiek XIX, Warszawa 2021.
2. E. Czapiewski, J. Tyszkiewicz, Historia powszechna. Wiek XX, Warszawa 2022.
3. A. Czubiński, Historia powszechna XX wieku, Warszawa 2006.
4. P. Johnson, Historia świata XX wieku. Od Rewolucji Październikowej do „Solidarności”, Warszawa 2016.
5. E. Potocka, Spór terytorialny – główną przeszkodą w normalizacji stosunków rosyjsko-japońskich, [w:] „Azja-Pacyfik”, Towarzystwo Azji i Pacyfiku, Tom II Rocznik, Toruń 1999.
6. W. Roszkowski, Półwiecze: historia polityczna świata po 1945 roku, Warszawa 2006.

Więcej o historii Japonii przeczytasz klikając na poniższą grafikę: