Śladami łemkowskiej kultury i religii - charakterystyka mniejszości etnicznej

Prawdopodobnie niewiele osób zapytanych w ulicznej sondzie o mniejszości etniczne żyjące w Polsce wskazałoby na Łemków. Być może garstka uczniów pamiętałaby o niewielkiej kropce na mapie naszego kraju, uwzględniającej liczebność i umiejscowienie mniejszości. Częściej jednak mówi się o przybyszach bardziej kontrowersyjnych i barwnych. Czy jednak Łemkowie są na tyle skryci i wpisani bezkrytycznie w polską kulturę, by na co dzień praktycznie pomijać ich istnienie przy dyskusjach na temat mniejszości? Na pewno nie.

Lud ten, żyjąc przez wieki między Odrą a Bugiem, wytworzył niewątpliwie fascynującą kulturę. Łemkowie zachowali własne obyczaje, sztukę, a przede wszystkim folklor. Nie można też ignorować znaczenia religii, która wpisana jest w ich świadomość narodową. Aby nieco bardziej zgłębić zagadnienia związane z kulturą łemkowską, niezbędnym staje się nakreślenie odpowiedniego kontekstu, na który składa się zarys dziejów Łemków na ziemiach polskich. Niewątpliwie istotne jest również ukazanie podstawowych terminów związanych z funkcjonowaniem każdej grupy etnicznej w danym kraju.

Podstawowe pojęcia dotyczące etniczności

Dla lepszego zrozumienia problemu należy w pierwszej kolejności skupić się na pojęciach podstawowych. Zaliczam do nich: grupę etniczną, politykę etniczną, Łemko. W Słowniku Języka Polskiego pojęcie grupy etnicznej zostało zdefiniowane w następujący sposób:

„grupa społeczna, którą charakteryzuje tylko jej właściwy zespół cech: nazwa, język lub zdecydowanie odmienna gwara, wspólne pochodzenie z określonego terytorium lub od wspólnego przodka, świadomość historii i kultury, system wartości i symbolika grupowa, religia, poczucie więzi łączącej jej członków przy jednoczesnym dystansie do innych grup”1.

Należy zwrócić uwagę na trudność zdefiniowania tego terminu. Źródłem jego powstania jest bowiem polityka etniczna, która kształtowana jest na podstawie norm i aktów prawnych obowiązujących w danym państwie, a także zobowiązań międzynarodowych i profilu działalności instytucji państwowych, które zajmują się kwestiami mniejszości narodowych2. Sama polityka etniczna definiowana jest następująco: „są to wszystkie działania organów zarówno władzy centralnej jak i lokalnej, odnoszące się do grup etnicznych/narodowościowych zamieszkałych w granicach państwa”3. Ostatnie pojęcie, Łemko, to „najszersza kategoria etniczna uważana za jedną z etnograficznych grup ukraińskich”4. Głębia semantyczna tego pojęcia także jest problematyczna, co zostanie zilustrowane w dalszej części artykułu.

Historia Łemków na ziemiach polskich

Pojawienie się Łemków na ziemiach polskich datuje się na XIX wiek. Pierwsze kontakty z Polakami miały charakter administracyjny i handlowy. Kształtowanie się wzajemnej zależności było możliwe dzięki podobieństwom grup – obie prowadziły osiadły tryb życia, a ich gospodarka opierała się na rolnictwie i handlu. Odrębność kultury materialnej, budownictwa oraz techniki dotyczącej uprawy roli i hodowli nie miały wpływu na współpracę między Polakami a Łemkami5. Ważniejsze okazały się różnice w poczuciu politycznej przynależności na Łemkowszczyźnie, gdzie widoczne były wpływy Rosji, Polski oraz Austrii. Spora grupa Łemków czuła swoją odrębność, w konsekwencji czego doszło do wyodrębnienia trzech orientacji: staroruskiej, ukraińskiej oraz tzw. rusofilizmu. Pierwsza orientacja opowiadała się za lojalizmem wobec Austrii, druga szanowała tradycję kozacką i uznawała utworzenie odrębnego narodu od Rosjan-Ukraińców, a ostatnia była silnie zorientowana na związek Rusi z Rosją.

W drugiej połowie XIX wieku doszło do nasilonej aktywności ukraińskiego ruchu narodowego w Galicji, który walczył z ideologią staroruską. 1 listopada 1918 roku utworzona została Zachodnioukraińska Republika Ludowa, co w przyszłości doprowadziło do podjęcia przez Łemków próby samookreślenia. Główną kwestią była chęć przynależności do Wielkiej Rusi.

Po upadku carskiej Rosji koncepcja rusofilska okazała się nieaktualna. W tym czasie wśród ludności łemkowskiej ujawniły się nastroje antypolskie, dążące do związania się z Czechosłowacją. Na zjeździe w Koszycach zapadła decyzja o przyłączeniu Ukrainy Zakarpackiej do państwa czechosłowackiego. W okresie międzywojennym, zarówno organizacje staroruskie, jak i ukraińskie, dążyły do zjednoczenia ludności łemkowskiej: „kierunek ukraiński był bardzo słaby, z wyjątkiem powiatu sanockiego, i ograniczał się do jednostek (nauczyciele, duchowni, adwokaci). Przeważała niechęć do Ukraińców, ugruntowana świadomością ich udziału w zwalczaniu ruchu moskalofilskiego za rządów austriackich. […] Obóz moskalofilski, choć osłabiony w wyniku represji austriackich, z wojny wyszedł zwycięsko, a wielu byłych więźniów obozu w Talerhofie stało się w swoich gromadach przywódcami o dużym autorytecie”6. Organizacje staroruskie miały silne poparcie parafii prawosławnych, z kolei ukraińskie skupione były wokół parafii grekokatolickich. Konflikt pomiędzy obiema stronami trwał do momentu wybuchu II wojny światowej.

Zgodnie z ustaleniami paktu Ribbentrop-Mołotow, teren Łemkowszczyzny wszedł w skład Generalnej Guberni. Dzięki współpracy Ukraińców z Niemcami akcja ukrainizacyjna na terenach Łemkowszczyzny została sprawnie przeprowadzona: „zmienił się dotychczasowy układ sił politycznych, rozbiciu uległ ruch rusofilski, natomiast ukraiński rozwijał się w ramach struktur Ukraińskiego Komitetu Centralnego. Narzucony odgórnie nie znalazł jednak trwałego oparcia wśród Łemków”7.

Powojenne polskie władze, chcąc zmusić Łemków i Ukraińców do opuszczenia kraju 24 lipca 1945 roku, zwołały konferencję. Jednakże ludność łemkowska nie chciała wyjechać z państwa polskiego i zapowiedziała pomoc w walce z Ukraińską Powstańczą Armią. Rozpoczęto przymusowe wysiedlania, z których wyłączono działaczy komunistycznych i rodziny polsko‑łemkowskie. Liczne pacyfikacje wsi przez armię polską spowodowały wzrost aktywności UPA na Łemkowszczyźnie. Aby przyśpieszyć wysiedlenia, 5 kwietnia 1946 roku, powstała Grupa Operacyjna „Rzeszów„ z dowódcą gen. Janem Rotkiewiczem na czele. Przesiedlenia na Ziemie Zachodnie miały doprowadzić do pełnej asymilacji z ludnością polską. Śmierć Karola Świerczewskiego doprowadziła 28 kwietnia 1947 roku do rozpoczęcia akcji przesiedleńczej przez Grupę Operacyjną ”Wisła”. Objęła ona powiaty: sanocki, gorlicki, jasielski, krośnieński i nowosądecki. Wówczas ok. 30 tys. Łemków zostało przesiedlonych na obszar Dolnego Śląska, tereny dzisiejszego województwa lubuskiego oraz w okolice Koszalina i Olsztyna. Część z nich posądzono o współpracę z OUN-UPA, wskutek czego doszło do ich uwięzienia8.

Przesiedlenia ludności łemkowskiej po II wojnie światowej

Zgodnie z założeniami władz państwowych – Łemkowie mogli być przesiedleni na odległość nie mniejszą niż 30 km od granic państwa, morza i miast wojewódzkich. Większość ludności została osiedlona na wsiach, nie mogąc zmienić miejsca zamieszkania. Łemkowie zostali objęci nadzorem organów bezpieczeństwa, a restrykcje nie ominęły także instytucji religijnych. Kościół greckokatolicki został zlikwidowany, nie pozwolono tworzyć nowych parafii greckokatolickich9. Warunki mieszkalne były bardzo ciężkie, a ze względu na przesiedlenia w okresie wiosenno-letnim praca w polu była niemożliwa. 28 września 1949 roku została wydana decyzja w sprawie pozbawienia Łemków praw do własności należących do organizacji społecznych. Te wszystkie decyzje władz przyczyniły się do nienawiści tej grupy etnicznej do państwa. Mimo to pojawiały się również wspólnoty, które dążyły do szybkiej asymilacji z Polską.

Tereny zamieszkiwane przez Łemków według prof. R. Reinfussa

Lata 50. XX wieku, to okres tworzeniu się życia społeczno-kulturowego wbrew woli państwa. Działania Łemków doprowadziły w kwietniu 1952 roku do uchwały Biura Politycznego KC PZPR, mającej dla celów propagandowych poprawić sytuację tej mniejszości. Doprowadzono m.in. do wydania zgody na utworzenie sześćdziesięciu ośmiu parafii greckokatolickich w Polsce zachodniej i północnej oraz powołano do życia Komisję Tkaczową, która miała badać szanse powrotu Łemków na ich rodzime ziemie. Jednakże działalność Komisji stała się jedynie przykrywką do załagodzenia sytuacji10.

Okres komunistycznej władzy był dla Łemków epoką licznych represji i prześladowań. Nie uznano bowiem ich odrębności etnicznej. Wykształciły się wówczas trzy orientacje: ukraińska, polska i rusińsko-łemkowska, które niekiedy rywalizowały ze sobą. Przeprowadzona w 1947 roku akcja „Wisła” z całą pewnością zniszczyła strukturę demograficzną Łemkowszczyzny oraz doprowadziła do zerwania więzi tej grupy, a ich kultura nie miała warunków do dalszego rozwoju11.

Tradycje i obrzędowość łemkowska

Pozostawiając poniekąd w tyle kwestie polityczne, przejdę do dziedzictwa kulturowego Łemków, które jest przez nich starannie kultywowane. Z kultury duchowej wydziela się zwyczaje i obrzędy. Zwyczaje to inaczej: „przyjęte w danej grupie społecznej sposoby zachowania się jej członków w określonych sytuacjach, od którego mniejsze odchylenia nie budzą sprzeciwu i nie spotykają się z negatywnymi reakcjami otoczenia”12. Z kolei za obrzędy uznajemy: „symboliczne działania przeznaczone do wyróżniania najbardziej ważnych wydarzeń w życiu ludzkich grup, rodzin, pojedynczych osób”13. Ludność łemkowska dzieliła je na doroczne oraz rodzinne. Do pierwszego rodzaju należy zaliczyć Święta Bożego Narodzenia i Wielkanoc. Ludność łemkowska bardzo często obchodzi podwójne Boże Narodzenia, zarówno według kalendarza juliańskiego, jak i prawosławnego. Okres świąteczny jest ważny w kulturze Łemków, bowiem wówczas dochodzi do spotkań z rodziną i znajomymi. Wigilia, czyli tzw. Światyj Weczer, składa się z 12 dań: barszcz z pierogami, pierogi ze śliwkami, pierogi z grzybami, kapusta z grzybami, gołąbki z grzybami, śledzie, kompot z suszonych owoców, kapusta z grochem, kutia oraz kiesełycia. W czasie świąt ubiera się także choinkę i czeka się na odwiedziny kolędników. Nowy Rok Łemkowie także mają w zwyczaju obchodzić dwukrotnie: 31 grudnia i 13 stycznia (w dzień świętej Melanii)14.

Wielkanoc, zwana potocznie Wełykolen, jest poprzedzona Wielkim Postem, który trwa siedem tygodni. W Niedzielę Palmową Łemkowie święcą palmy (tzw. bahniata). Podobnie, jak i w Kościele rzymskokatolickim, w Wielką Sobotę święcą pokarmy: jaja, sery, wędlinę, pieczywo i chrzan. Ważną rolę w kulturze łemkowskiej spełnia paska, czyli pszeniczny chleb w kształcie koła. Pierwszy dzień Wielkanocy rozpoczyna się liturgią w cerkwi – jest to jutrznia wielkanocna, po czym następuje procesja wokoło świątyni. Równie ważnym elementem jest wspólne wielkanocne śniadanie. W Poniedziałek Wielkanocny, podobnie jak i w polskiej tradycji, następuje polewanie wodą, w ten dzień Łemkowie udają się także na groby swoich bliskich15.

Przejdźmy teraz do omówienia zwyczajów i obrzędów rodzinnych, które są bardzo ważną częścią życia. Zacznijmy od narodzin dziecka. Ceremonia chrztu odbywa się w cerkwi i ma charakter masowy. Po chrzcinach od razu następuje przyjęcie kolejnego sakramentu, którym jest bierzmowanie. Dziecko otrzymuje wówczas imię świętej lub błogosławionej osoby. Rok po urodzeniu dziecka następuje tzw. roczek, kiedy to dziecko „wybiera” swoje insygnia. Ma wówczas do wyboru kieliszek, różaniec, pieniądze lub książkę. Przyszłość dziecka interpretuje się na podstawie tego, który przedmiot wskaże.

Winieta czasopisma „Nasz Łemko” wydawanego w okresie II Rzeczypospolitej

Ważnym wydarzeniem w kulturze Łemków jest ślub. Zazwyczaj odbywa się on w cerkwi, a na weselu musi grać łemkowska kapela. Uroczystość rozpoczynała się w chwili przyjazdu pana młodego do domu przyszłej małżonki. Wspólnie otrzymują wtedy błogosławieństwo od rodziców, po czym udają się do cerkwi. Panna młoda ma zazwyczaj na sobie białą suknię z welonem, a pan młody garnitur z muszką, niekiedy także kapelusz. Drużki, których jest od kilku do kilkunastu, są odziane w łemkowskie stroje ludowe. Czasami nad głowami pary młodej trzymane są srebrne korony lub wianki wykonane z barwinku lub bukszpanu. Po ceremonii w cerkwi nadchodzi czas na życzenia, kwiaty, sypanie ryżem i cukierkami. Młodzi witani są w domu przez rodziców chlebem, solą i wódką. Pan młody przenosi wówczas pannę młodą na rękach przez próg. Po czym przeznaczony jest czas na modlitwę, obiad i toast na cześć małżeństwa. Pierwszy taniec, zazwyczaj walc Zakrajte mi huszli, należy do pary młodej. O północy następują oczepiny. Panna i kawaler, którzy złapią welon i muszkę, tańczą wspólnie taniec. Po oczepinach panna młoda przebiera się w kostium, drużki także zmieniają swoje odzienie. Koniec wesela następuje około godziny piątej rano. Następnego dnia odbywają się zaś poprawiny.

Folklor

Rozprawiając o kulturze łemkowskiej, nie sposób pominąć tematu folkloru. Jest on uznawany za: „sztukę słowa, która w ludzkiej pamięci utrwala to wszystko, co ma istotne znaczenie dla wszelkich grup zawodowych, koleżeńskich i innych organizujących się w ramach szeroko rozumianego społeczeństwa. Treści folkloru kształtowały się niewątpliwie pod wpływem doniosłych wydarzeń dziejowych i ich bezpośrednich skutków, które dotykały lokalną społeczność, jak i tych małych dokonujących się w życiu codziennym, bez których proces dziejowy i tak toczyłby się swoim torem”16. Folklor dla ludności łemkowskiej był symbolem więzi i jedności z narodem, a także wyrazem wartości narodowych. Łemkowski folklor narodził się w już w czasie okresu międzywojennego. Festiwalom folklorystycznym bardzo często towarzyszyła afirmacja przeszłości, która została przerwana okropnymi i bolesnymi wydarzeniami z 1947 roku. Dzięki przypominaniu wspólnych przeżyć można było poczuć na nowo wymiar wspólnoty zbiorowej.

Łemkowski folkloryzm obejmował: pieśni, taniec, strój, dialekt, a także rekwizyty. Spełniał on przede wszystkim funkcję estetyczną, zabawową i merkantylną. Zespoły folkowe, oprócz tzw. muzyki korzeni, grały również melodie, poprzez które można było odczuć odrębność kulturową. Dobrym przykładem był zespół LemOn, który umiejętnie wykorzystywał język łemkowski w aranżacji rockowej.

Z łemkowskim folklorem niewątpliwie związane przez cały czas jest Muzeum Kultury Łemkowskiej w Zyndranowej oraz Muzeum Rzemiosła Łemkowskiego im. Stefana Czerhoniaka w Bielance. Funkcją tych placówek jest przede wszystkim ochrona kultury materialnej całego łemkowskiego dziedzictwa: „Z eksponowanych w muzeum obiektów konstruowana jest narracja; jej zadaniem najczęściej jest zarówno informowanie o przeszłości, tradycji wspólnoty, jak i kształtowanie, wychowywanie jej odbiorcy. […] Muzeum wyraża tożsamość zbiorowości, zapewnia i wzmacnia jej poczucie wartości”17.

Przez cały czas należy pamiętać o tym, że Łemkowie stanowią grupę samoświadomą i autorefleksyjną. W tym efekcie jest ona przedstawiana jako barwna, karpacka grupa etnograficzna. Zatem należy pamiętać, że życie w rozproszeniu stało się kolejnym czynnikiem uśmiercającym łemkowski folklor: „Nie ulega przeto wątpliwości, że materia folkloru dopiero po jej oczyszczeniu, zaaranżowaniu i przygotowaniu dla konkretnego współczesnego odbiorcy może być przydatna sprawie budowania narodowej tożsamości. […] [folklor] staje się elementem wspólnego dziedzictwa, znakiem przeszłości oraz symbolem odróżniającym nas od innych. Po drugie, folklor służy uwiarygodnieniu politycznych projektów władzy: zarówno w oczach własnego narodu, jak i wobec opinii międzynarodowej. Fakt zatem, że polityka i politycy zwracają się ku folklorowi, należy do historii starego kontynentu, a jego początków należy poszukać w czasach tworzenia państw narodowych. Liczne przykłady potwierdzają to, że spetryfikowane elementy kultur ludowych funkcjonowały i nadal funkcjonują w charakterze znaków tożsamościowych”18.

Obecnie kultura łemkowska bardzo często wykorzystywana jest przez osoby zajmujące się beskidzkim ruchem turystycznym. Symbole oraz cała specyfika łemkowskiego sposobu bycia sprawiły, że są to wartości mające charakter autoprezentacyjny: „regiony, zwłaszcza atrakcyjne turystycznie, czynią z nich [znaków tożsamości regionalnej, tu: przeszłej obecności Lemków] ważny sygnał, ułatwiający zapamiętanie oferty i niosący sugestie określonych walorów polecanej krainy[...] opowieść o tych walorach znowu aktualizuje poromantyczne paradygmaty ludowości, przykrojone do możliwości percepcyjnych miejskiego konsumenta”19.

Zatem powstało stwierdzenie, że Łemkowie zostali opieczętowani wiejskim wizerunkiem jako: „źródło, zakorzenienie, autoekspresja, prostota, naturalność, indywidualizacja, spontaniczność, jedność i bliskość człowieka z przyrodą i najbliższym otoczeniem, bezpośredniość i autentyczność kontaktu z innym, harmonia z samym sobą”20. Każdy turysta odwiedzający ten zakątek Polski,może zaopatrzyć się w pamiątki wyprodukowane bezpośrednio przez Łemków. Oprócz tego, w południowej Polsce m.in. w Krynicy-Zdroju, Wysowej, Cisnej, Wrocławiu, a nawet Krakowie, powstało bardzo wiele restauracji, w których serwuje się jadło łemkowskie. Wnętrza takich lokali wypełnione są przedmiotami symbolizującymi kulturę Łemkowszczyzny. Wszystkie te składniki powodują, że klient w zestawie otrzymuje zarówno rozrywkę, egzotykę i etnografię: „w obiegu potocznym konsumenci nie rozróżniają bowiem folkloru od zabiegów folkloryzacji, a użyte przedmioty uważają za ludowe i autentyczne, a nie przypadkowe i dobrane z największą potrzebną konstruktorom swobodą, i to z nich budują sobie wizję szeroko pojmowanej ludowości”21.

Jednym z najważniejszych elementów życia kulturowego Łemków były pieśni. Bardzo często związane z językiem ojczystym. Możemy wyróżnić tu pieśni obrzędowe, weselne, chrzestne oraz domowe pieśni bożonarodzeniowe. Jeżeli zaś chodzi o tzw. żywą pieśń, to rozwija się ona na dwóch płaszczyznach: religijno-obrzędowej i towarzysko-biesiadnej. Płaszczyzna religijno-obrzędowa, jak sama nazwa wskazuje, jest integralną częścią wszelkich ceremonii. Z reguły tego typu pieśni znają na pamięć tylko osoby starsze. Drugi gatunek rozwinął się wśród młodego pokolenia. Bardzo często są to pieśni żartobliwe, o żwawym i pogodnym rytmie. Zaliczamy do nich także wszelkiego rodzaju pieśni liryczne, kozackie, a także ballady. Młode łemkowskie pokolenie uważa, że znajomość pieśni stanowi podstawę dumy, uznania i prestiżu. Zatem rola żywej pieśni w kulturze łemkowskiej polega przede wszystkim na ochronie przed asymilacją i unifikacją z inną, obcą kulturą. Bardzo dobrze sprawdza się także jako pośrednik w odnawianiu więzi z przeszłości22.

Budownictwo

Na kilka osobnych słów zasługuje łemkowskie budownictwo. We wschodniej i środkowej Łemkowszczyźnie najczęściej budowano zagrody jednobudynkowe, składające się zarówno z części mieszkalnej, jak i gospodarczej. Z kolei na zachodniej części ziem zamieszkałych przez Łemków można było znaleźć wielobudynkowe zagrody. Były to najczęściej zamknięte czworoboki z podwórzem na środku. Charakterystyczny dla nich był także czterospadowy dach pokryty słomą23. Obecnie coraz częściej pojawiają się budynki z dachem dwuspadowym. Innym typowym elementem były zrąby w brązowym i szarym kolorze między balami. Drzwi i wrota zazwyczaj malowano na biało albo żółto, zaś oblamówka okien pojawiała się w kolorze zielonym i niebieskim. Ważne są też bogate motywy roślinne malowane na drzwiach białym wapnem.

Strój łemkowski

Kolejnym nieodzownym elementem kultury jest strój łemkowski. Męski ubiór to przede wszystkim czuha – płaszcz wykonany z brązowego sukna z dużym kołnierzem. Charakterystyczne są też koszule zaopatrzone na karku w rozpór24. Często wraz z koszulą łemkowski mężczyzna zakładał lajbik, czyli bogato zdobioną kamizelkę wykonaną z błękitnego sukna. Warto zwrócić uwagę na wełniane krótkie kurtki z rękawami, które sięgają poniżej bioder i nazywane są hunią. Na rękawach zdobi je niebieski sznurek oraz wzorki wykonane również niebieskiego sukna. Przejdźmy teraz do spodni. Występują one w dwóch odmianach: letnie białe płócienne nohałki oraz zimowe chołośnie, uszyte z białego sukna i podobne do góralskich. Okrycie nóg łemkowskiego mężczyzny stanowią kierpce. W zimie noszone są okrągłe barankowe czapki z futrzanymi brzegami, obszyte niebieskim suknem. Latem z kolei panowie zakładają czarny, filcowy kapelusz z krezami podwiniętymi do góry. Bardzo często używane są także kapelusze słomkowe25.

Stroje kobiet są zaś niezwykle barwne. Należą do nich koszule uszyte z cienkiego płótna, zawierające na piersiach i ramionach haft krzyżykowy. W niektórych regionach zachodniej części Łemkowszczyzny zdobi się je krochmalonymi kremami na mankietach i kołnierzu. Spódnice są zazwyczaj ciemne, uszyte z samodziałowego płótna, zdobionego ręcznie drukowanym deseniem przez farbiarzy. Nieodzownym elementem koszuli stał się gorset, który zazwyczaj wykonywany jest z czarnego aksamitu lub kolorowego sukna. Bardzo często zdobi się go kwiatami wyszywanymi z kolorowych paciorków26.

Religijność i wierzenia

Zajmijmy się teraz kwestią łemkowskiej religii. Można śmiało stwierdzić, że Łemkowie należą do kręgu chrześcijaństwa wschodniego. Podstawową cechą ich religii jest heterogeniczność27. Pod tym pojęciem kryje się częsta zmiana wyznania – żadne też nie jest dominujące. Ludność łemkowska może zatem należeć do wyznań różnych Kościołów. Nie sposób więc określić jasnego profilu religijnego ludności łemkowskiej. Dowolność wyznania na Łemkowszczyźnie doprowadziła do amalgamacji, czyli „swojskiej” odmiany wyznania. Przykładem może być wykorzystanie związków ze Wschodem w celu określenia obrządków oraz dogmatów wiary, które mogą być związane z prawosławiem i katolicyzmem. Jacek Nowak w swojej publikacji pt. Zaginiony świat? Nazywają ich Łemkami, tak podsumował rozważania na temat religii Łemków: „1. Proces kształtowania się religii na Łemkowszczyźnie przybrał znamiona konfliktu od chwili wejścia w życia Unii Brzeskiej. Poprzez kolejne lata, aż do dnia dzisiejszego, nie wykształciła się jedna wspólna religia Łemków. Ważny jest tylko wschodni charakter obrządku. 2. Okres międzywojenny charakteryzował się wprowadzeniem do religii wątków narodowych, co spowodowało powstanie utrwalanych z biegiem czasu stereotypów religijno-narodowych. 3. Migracje przymusowe spowodowały całkowity zanik życia religijnego na Łemkowszczyźnie, a sami Łemkowie zmuszeni zostali do ponownych wyborów religijnych. Efektem tego jest widoczna dzisiaj zupełna dezintegracja życia religijnego tej grupy. 4. Jedyny element łączący i spajający grupę, pojawiający się w wypowiedziach, dotyczy wyznaczania przestrzeni religijnej w opozycji do większości polskiej-katolickiej. Wyraża się on w podkreślaniu »swojskości religijne« w odniesieniu zarówno do prawosławia, jak i grekokatolicyzmu”28. Powyższy cytat ukazuje rozbicie łemkowskiej zbiorowości. To wszystko prowadzi do próżni religijnej, która charakteryzuje się brakiem wyobrażeń na temat swojego wyznania. Łemkowie jednak śmiało określają, że przynależą do wschodniej wspólnoty religijnej. Istotną rolę w kształtowaniu życia religijnego odgrywa bowiem Cerkiew, która została określona jako „swojskość religijna”. Kościół ma istotny udział w organizacji życia wspólnoty – jest miejscem nie tylko odprawiania obrzędów, lecz również symbolem odrębności. Historia Łemków, podobnie jak i wielu innych mniejszości etnicznych, którym brakuje stałego miejsca, jest przykładem społeczności rozdartej między Wschodem a Zachodem. Wspólne pochodzenie prawosławia i grekokatolicyzmu sprawia, że Łemkowie mogli pogodzić te dwa obrządki.

Po licznych przesiedleniach Łemków na zachód brakowało im cerkwii oraz miejsc, gdzie mogliby swobodnie modlić się w swoim języku. Tradycyjna rodzina łemkowska była pobożna – istotnymi elementami życia rodzinnego była codzienna wspólna modlitwa na głos i czytanie Pisma Świętego, w szczególności Psałterza i Listów Apostolskich29. Gdy tylko sytuacja polityczna się ustabilizowała, zaczęto wznosić pierwsze cerkwie na terenach, na które zostali przesiedleni Łemkowie. W ten oto sposób ludność łemkowska odnalazła miejsce „sakralnego zabezpieczenia”, w którym choć na chwilę mogła skupić się na modlitwie i swoich problemach30. Również miejsce pochówku otaczane jest wielką czcią i godnością. Cechą łemkowskich nagrobków jest pojawienie się motywu krzyża trzyramiennego, który umieszcza się na płycie nagrobnej. Bardzo często pojawiają się też napisy w dialekcie łemkowskim. Zajmując się religijnością Łemków, należy także wspomnieć o odpustach, czyli tzw. kiermeszach. Do wybuchu II wojny światowej odwiedzano licznie miejscowości odpustowe, m.in. Krasny Brod, Bukowska Hirca, Stary Sącz, Kobylanka, Stara Wieś czy Kalwaria Pacławska. W kolejnych latach ważnym miejscem okazała się Góra Jawor, gdzie miała ukazać się Matka Boska. Do odpustów przygotowywała się cała wieś, czcząc imię swojego patrona. Dla integracji lokalnej społeczności pełniły funkcje towarzyskie, pomagały też w integracji rozproszonej ludności łemkowskiej31. Jednakże największy kermesz odbywał się w Olchowcu, w dniu Przeniesienia Relikwii św. Mikołaja. W tym czasie poruszano także informacje na temat martyrologii, tradycji i obyczajów łemkowskich. Bardzo często, w czasie trwania takich odpustów, ludność mogła zaopatrzyć się w literaturę dotyczącą historii i kultury łemkowskiej oraz poduszeczki z nadrukowanym wyobrażeniem łemkowskich cerkwi.

Współczesne władze polskie wobec Łemków

Polityka III Rzeczpospolitej wobec mniejszości łemkowskiej została podzielona ze względu na fakt istnienia Łemków-Ukraińców i Łemków-Rusinów, co utrudniło państwu polskiemu stworzenie spójnej polityki etnicznej. Spory pomiędzy tymi odłamami ludności łemkowskiej sięgały już czasów II Rzeczpospolitej. Przełom nastąpił w roku 1994, kiedy podjęto próbę unormowania stosunków między Polską a Łemkami-Rusinami. Przyczyniło się to również do złagodzenia napięć między Łemkami-Ukraińcami i Łemkami-Rusinami. Rusini nawiązali wówczas właściwe relacje z polskimi władzami centralnymi i zostali poddani działaniom odpowiednich organów32.

Ministerstwo Kultury i Sztuki rozpoczęło także szereg działań, dzięki którym zacieśniona miała zostać współpraca między odłamami Łemków. Z kolei Komisja Mniejszości Narodowych i Etnicznych zajęła się organizowaniem wspólnych sesji wyjazdowych i rozmów. Kolejnym pozytywnym aspektem stało się uwzględnienie w statystykach Ministerstwa Edukacji Narodowej i Głównego Urzędu Statystycznego szkolnictwa łemkowskiego. Ukoronowaniem sukcesu był rok akademicki 2001/2002, kiedy to utworzono kierunek filologia rosyjska z językiem rusińsko-łemkowskim na Akademii Pedagogicznej w Krakowie. Obecnie dwa odłamy są traktowane na równi – zarówno w polskiej administracji, jak i polityce etnicznej. Wymienione działania doprowadziły do rozwoju kultury i oświaty Łemków-Ukraińców i Łemków-Rusinów33.

Organizacje i stowarzyszenia Łemków w Polsce

Zgodnie z powyższym – jeżeli chodzi o Łemków w Polsce – działa kilka organizacji, które zajmują się ich historią oraz kulturą. Do najważniejszych z nich możemy zaliczyć Stowarzyszenie Łemków oraz Zjednoczenie Łemków. Stowarzyszenie Łemków zostało założone w 1989 roku w Legnicy i obejmuje swoim zasięgiem województwo lubuskie, dolnośląskie i małopolskie. Zgodnie ze swoim statutem propaguje: działalność edukacyjno-oświatową, wydawniczą, prowadzenie zespołów artystycznych, organizację imprez i festiwali etnicznych. W kwestiach edukacyjnych podstawowym celem stało się nauczanie języka łemkowskiego w szkołach na Łemkowszczyźnie i Ziemiach Zachodnich. Niezmiernie istotną inicjatywą stało się utworzenie na Uniwersytecie Pedagogicznym w Krakowie filologii rosyjskiej z językiem rusińsko-łemkowskim. Działalność wydawnicza ludności łemkowskiej skupia się przede wszystkim na redagowaniu periodyku „Besidy„ oraz „Łemikwskiego Kałendara„. Wspomniana powyżej ”Besida” jest dwumiesięcznikiem, który w swojej strukturze zawiera teksty o historii, kulturze i zwyczajach Łemków. Do tej pory ukazało się sto dwadzieścia sześć numerów tego czasopisma34.

Stowarzyszenie Łemków powołało także Teatr Stowarzyszenie Łemków, w którym realizowane są przedstawienia: „Odcięte korzenie„, „Wertep w Karpatach„, „Na obczyźnie„, „Ostatnia hodyna”, czy „Maluwaty-maluwaty”. Celem zespołu teatralnego jest przede wszystkim kultywowanie dawnych pieśni i zwyczajów łemkowskich. Największą cykliczną imprezą mniejszości jest z kolei „Łemkowska Warta na Obczyźnie”, organizowana w Michałowie. Do innych również znaczących imprez możemy zaliczyć: „Spotkania z Kulturą Łemkowską” w Gorzowie Wielkopolskim, ”Spotkania Trzech Pokoleń” w Przemkowie, oraz ”Chwile z Rusińsko-Łemkowską Kulturą” w Liściu k. Lubina. Zapraszane są wówczas liczne zespoły ze Słowacji, Ukrainy, Rumunii czy Węgier.

Rok później w Nowym Sączu powstało Zjednoczenie Łemków. Obecnie jego siedzibą są Gorlice, zaś głównym terenem działania Łemkowszczyzna. Aktywność organizacji jest nieco mniejsza na Ziemiach Zachodnich. Zgodnie ze statutem najważniejszym celem jest „pobudzenie, pielęgnowanie i rozszerzenie działalności kulturalno-oświatowej w rejonie łemkowskim i innych skupiskach społeczności łemkowskiej”35. Dokładniejsze cele zawarte w statucie, to przede wszystkim: „otaczanie troską zabytków łemkowskiej kultury w Polsce; wpływanie na rozwój nauki i oświaty w społeczności łemkowskiej; popularyzowanie amatorskiego ruchu artystycznego; inspirowanie badań naukowych w zakresie łemkoznawstwa; coroczne organizowanie »Łemkowskiej Watry – Święta Kultury Łemkowskiej«; reprezentowanie i ochrona interesów ukraińskiej etnograficznej grupy Łemków, przy poszanowaniu ustawodawstwa RP; rozwijanie współpracy i dobrosąsiedzkich stosunków między narodami obszaru pogranicza południowo-wschodniego Polski, Słowacji i Ukrainy; uczestnictwo w działalności społeczno-obywatelskiej i w życiu publicznym; szerzenie sportu powszechnego”36. Warto również zwrócić uwagę na działające od 2009 roku Centrum Kultury im. Bohdana Ihora Antonycza w Gorlicach, które cały czas aktywnie zajmuje się organizowaniem wystaw, spotkań dla dzieci i młodzieży ze znanymi osobami świata nauki oraz sztuki. Oprócz tego działa prężnie rozwijająca się biblioteka posiadająca bogaty zasób książek i czasopism o tematyce łemkowskiej oraz archiwum Łemkowszczyzny. Łemkowie nie zapominają także o opiece nad zabytkami architektury sakralnej, czy miejscach pochówku. Cały czas dbają o zabezpieczanie przydrożnych kapliczek, oraz przyczynili się do wydzielenia dawnych obszarów cmentarnych z terenów rolniczych we Florynce, Bielance, Lipnej i Regietowie37.

Na koniec warto wspomnieć, że ze Zjednoczeniem Łemków ściśle związana jest Łemkowska Fundacja Oświatowa powołana do życia w 2004 roku. Głównym celem Fundacji jest: „podtrzymywanie i rozwój tożsamości łemkowskiej poprzez wyrównywanie szans edukacyjnych niezamożnej młodzieży łemkowskiej, identyfikującej się z pochodzeniem swych przodków i zachowującej ojczystą kulturę, obrządek religijny i język ukraiński z jego łemkowskim dialektem”38. Fundacja przede wszystkim zajmuje się przyznawaniem stypendiów dla łemkowskich uczniów i studentów. Według oficjalnych informacji w latach 2006-2012 ze stypendiów skorzystało dziewiętnastu uczniów i piętnastu studentów, pochodzących z terenów wiejskich39.

Podsumowanie

Łemkowie z chwilą przesiedlenia znaleźli się w sytuacji, kiedy to całą swoją kulturę musieli stworzyć na nowo. Początkowo, w obawie przed nękaniem, próbowali nie ukazywać swoich cech wyróżniających. Dyskryminacja stosowana wówczas przez władze państwowe przyczyniła się do rozbicia łemkowskiej tożsamości kulturowej. Przesiedleni zostali wówczas zmuszeni do życia zgodnie z kulturą panującą w kraju. Dzięki ogólnodostępnej literaturze można scharakteryzować tożsamość kulturowej mniejszości łemkowskiej, dla której warunki panujące po przesiedleniu w zachodniej części Polski nie były korzystne. Jednakże trzeba też przyznać, że mimo wszelkich trudności – tradycja i kultura łemkowska przetrwały do dziś – być może dzięki silnym uwarunkowaniom genealogicznym: „Jestem Łemkiem, bo moi rodzice są Łemkami”40.

Bibliografia:

1. Filipiak L., Społeczno – polityczna sytuacja Łemków w III RP, Toruń 2013.
2. Łemkowie, red. B. Machul-Telus, Warszawa 2013.
3. Łemkowie w historii i kulturze Karpat, red. J. Czajkowski, Sanok 1995.
4. Michna E., Łemkowie. Grupa etniczna czy naród?, Kraków 1995.
5. Nowak J., Zaginiony świat? Nazywają ich Łemkami, Kraków 2000.
6. Pecuch M., Tożsamość kulturowa Łemków w zachodniej Polsce i na Ukrainie. Studium porównawcze, Gorzów Wielkopolski 2009.
7. Reinfuss R., Łemkowie jako grupa etnograficzna, Sanok 1998.

1. http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/;3908271 dostęp: 22.05.2015 r. [↩]
2. L. Filipiak, Społeczno-polityczna sytuacja Łemków w III RP, Toruń 2013, s. 45. [↩]
3. Ibidem, s. 50. [↩]
4. E. Michna, Łemkowie. Grupa etniczna czy naród? Kraków 1995, s. 7. [↩]
5. Ibidem, s. 33. [↩]
6. Ibidem, s. 40-41. [↩]
7. Ibidem, s. 43. [↩]
8. L. Filipiak, op. cit., s. 129. [↩]
9. K. Pudło, Dzieje Łemków po drugiej wojnie światowej (zarys problematyki), [w:] Łemkowie w historii i kulturze Karpat, red. J. Czajkowski, Sanok 1995, s. 357. [↩]
10. L. Filipiak, op. cit., s. 136-137. [↩]
11. Ibidem, s. 156-157. [↩]
12. M. Pecuch, Tożsamość kulturowa Łemków w zachodniej Polsce i na Ukrainie. Studium porównawcze, Gorzów Wielkopolski 2009, s. 98. [↩]
13. Ibidem, s. 98. [↩]
14. Ibidem, s. 99. [↩]
15. Ibidem, s. 102-103. [↩]
16. Ibidem, s. 114. [↩]
17. P. Trzeszczyńska, Folkloryzm i postfolkloryzm w kulturze łemkowskiej w Polsce, [w:] Łemkowie, red. B. Machul-Telus, Warszawa 2013, s. 131. [↩]
18. Ibidem, s. 143. [↩]
19. Ibidem, s. 147. [↩]
20. Ibidem, s. 148. [↩]
21. Ibidem, s. 150. [↩]
22. Ibidem, s. 131. [↩]
23. R. Reinfuss, Łemkowie jako grupa etnograficzna, Sanok 1998, s. 51. [↩]
24. Ibidem, s. 52. [↩]
25. Ibidem, s. 52. [↩]
26. Ibidem, s. 52-53. [↩]
27. J. Nowak, Zaginiony świat? Nazywają ich Łemkami, Kraków 2000, s. 157. [↩]
28. Ibidem, s. 159. [↩]
29. M. Pecuch, op. cit., s. 137. [↩]
30. Ibidem, s. 139. [↩]
31. Ibidem, s. 149-150. [↩]
32. L. Filipiak, op. cit, s. 218. [↩]
33. Ibidem, s. 219-220. [↩]
34. E. Michna, Łemkowskie organizacje społeczne – współczesna działalność na rzecz podtrzymania i rozwoju kultury, [w:] Łemkowie, red. B. Machul-Telus, Warszawa 2013, s. 201-202. [↩]
35. Ibidem, s. 204. [↩]
36. Ibidem, s. 204. [↩]
37. Ibidem, s. 207. [↩]
38. Ibidem, s. 207. [↩]
39. Ibidem, s. 207. [↩]
40. M. Pecuch, op. cit., s. 155. [↩]