Kościół Mariacki w Gdańsku - dzieje i architektura

Kościół pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny został wybudowany w centralnej części historycznego Prawego Miasta Gdańska. Budowla obecną formę zyskała na przełomie XIV i XV w., dodatkowo uzupełnioną o powojenne prace konserwatorskie. Dzieje budowy tejże świątyni są niezwykle zawiłe i długie, a dotychczasowe badania nad tym obiektem nie doprowadziły do jednoznacznego rozwiązania części problemów związanych z gdańskim kościołem Mariackim.

Dzieje kościoła Mariackiego w Gdańsku w XIII w.

Kościół Mariacki w Gdańsku, autor: Maja Sypniewska

Wzniesienia w tym miejscu budowli sakralnej upatrywano już w XIII w.1 Przeprowadzone badania archeologiczne na tym obszarze nie potwierdziły istnienia wcześniejszego, stojącego tutaj budynku z XIII w. Większość badaczy jednak postawiła tezę o wzniesieniu obiektu sakralnego w latach 40 - tych lub 60 - tych XIII w., na terenie obecnej świątyni Mariackiej2 . Najstarszą budowlą w tym miejscu miał być mały kościołek lub też kaplica, najprawdopodobniej wykonana z drewna3 . Dowodem na istnienie owej świątyni miały być lakoniczne wzmianki w źródłach historycznych. W źródle pisanym po raz pierwszy kościół pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny w Gdańsku został wzmiankowany w 1271 r., w dokumencie księcia Mestwina II, syna Świętopełka. W piśmie tym wymienieni zostali patroni miasta (tzn. Maria Panna oraz święci, Katarzyna i Mikołaj), a imiona te zidentyfikowano jako opiekunów trzech różnych trzynastowiecznych kościołów znajdujących się w Gdańsku4 . Kolejnym poświadczeniem o istniejącej świątyni maryjnej w XIII - wiecznym Gdańsku miałaby być tzw. Tablica Oliwska powstała około XVI w., ale na wzór wcześniej istniejącej informacji, która zawarta była w kronice klasztoru oliwskiego, pochodzącej z XIV w. Dokument ten zawierał m.in. informację o obrządku pogrzebowym Świętopełka, który zmarł w 1266 r. Inne średniowieczne świadectwa nie zachowały się, natomiast do naszych czasów przetrwały dokumenty, które oparte były na średniowiecznych kronikach i źródłach. Wzmianki na temat trzynastowiecznego kościoła maryjnego odnaleźć można w kronikach miasta spisywanych w XVIII w. (1723 r.) przez Meisnera. Autor kronik za średniowiecznymi źródłami podawał 1243 r. jako datę ufundowania kościoła Mariackiego. Kościół ten miał zostać wzniesiony przez księcia Świętopełka II dla uczczenia pamięci zmarłej 19 marca 1240 r. matki Zwinisławy, córki księcia Mieszka III5 . Ostatni już dokument pochodzący z 1239 r., co prawda nie odnoszący się bezpośrednio do gdańskiego kościoła Mariackiego, wymieniał proboszczów w liczbie mnogiej, co pozwoliło badaczom zinterpretować tę informację jako dowód na istnienie jeszcze jednej świątyni parafialnej, oprócz kościoła św. Katarzyny6 .

Kościół Mariacki w Gdańsku w panoramie miasta, autor: Maja Sypniewska

Pilecka uważa jednakże istnienie trzynastowiecznego kościoła Mariackiego na miejscu obecnej świątyni za jedynie hipotezę7 . Jasiński uważał ponadto, że na terenie Gdańska mógł istnieć trzeci kościół poza świątynią pw. św. Mikołaja oraz kościołem parafialnym pw. św. Katarzyny8 . Mogła to być kaplica grodowa bądź też kościół, którego powstanie badacz zadatował już na XII w., a który w XIII w. mógł pełnić również funkcję kościoła parafialnego. Jednakże Jasiński wyznaczył inne miejsce powstania tejże budowli, a mianowicie według niego świątynia miała stanąć na miejscu późniejszego zamku krzyżackiego, nie natomiast jak twierdzą inni badacze na obszarze Prawego Miasta9 .

Bogdanowicz natomiast, przyjmując hipotezę na temat istnienia trzynastowiecznego kościoła Mariackiego na ternie dzisiejszej świątyni, uważa iż pierwotna budowla sakralna mogła ulec zniszczeniu w czasie pożaru Gdańska, który miał miejsce w 1308 r.10

Dzieje budowy kościoła NMP w Gdańsku

Wieża kościoła Mariackiego w Gdańsku, autor: Maja Sypniewska

Budowę pod czternastowieczną formę obecnej świątyni rozpoczęto prawdopodobnie w 1343 r., kiedy to w dzień Zwiastowania Pańskiego położono pod budowlę kamień węgielny. O tym wydarzeniu mówi napis na tablicy, która pierwotnie znajdowała się ponad zakrystią, a datowana jest na lata 1537 – 155611. Tablica ta miała być kopią XIV - wiecznej inskrypcji, która informowała o dacie położenia kamienia węgielnego pod budowę kościoła parafialnego i murów miejskich Prawego Miasta Gdańska12 . Dodatkowo datę rozpoczęcia budowy potwierdzają inne źródła: przywilej wystawiony w 1342 r. gminie miejskiej przez wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego, Ludolfa Koeniga, zabezpieczał i regulował wielkość parceli pod budowę kościoła pw. NMP. Ów przywilej prawdopodobnie zaginął lub też uległ zniszczeniu, jednakże jego treść była na tyle ważna, że zapis został powtórzony w 1378 r. w dokumencie wystawionym przez wielkiego mistrza Winricha von Kniprode13 . Udano się ustalić dzięki tego typu źródłom datę zakończenia prac budowlanych prowadzonych przy wieży kościoła, a także korpusu, które miały miejsce w 1363 r. Dowodem na zakończenie prac prowadzonych przy korpusie świątyni jest również dokument pochodzący z 1373 r. W tym okresie doprowadzono do zakończenia budowy kaplic przywieżowych. Natomiast górną granicę ukończenia budowy tej części kościoła wyznacza, jak uważa Pilecka, dokument z 1379 r. - umowa zawarta z mistrzem budowlanym, Henrykiem Ungeradinem14 . Pierwszy etap budowy kościoła mariackiego w Gdańsku ustalono na lata 1343 - 1360/6115 . Wówczas wzniesiono świątynię mieszczącą się w obrębie zachodniej części obecnego kościoła. Rekonstruowano ją jako sześcioprzęsłową bazylikę o nawie głównej i niższych nawach bocznych. Od zachodu do budowli przylegała dwukondygnacyjna wieża. Zarówno nawa główna, jak i nawy boczne, prawdopodobnie nakryte były stropami, można sądzić, iż zamierzano zasklepić budowlę, o czym świadczą wykonane w tym etapie budowy nasady sklepienne16 . Nawy boczne nakryte zostały sklepieniami krzyżowo - żebrowymi. Skarpami wsparto zewnętrzne ściany naw bocznych. Prawdopodobnie skarpy wspierały również zewnętrzne ściany nawy głównej, jednakże zaczynały się one poniżej nasad łuków otworów okiennych17 . Problem natomiast stanowi prezbiterium. Niegdyś zakładano istnienie murowanej partii wschodniej, która pochodzić miałaby jeszcze z czasów przedkrzyżackiej budowli, jednakże badania archeologiczne nie potwierdziły tej hipotezy18 . Nieznane nam jest rozplanowanie czternastowiecznego chóru, który prawdopodobnie nie został w ogóle zrealizowany. Po wzniesieniu bazylikowego korpusu oraz dwukondygnacyjnej wieży nastąpiła przerwa budowlana. W kolejnym etapie budowy wzniesiono transept oraz prezbiterium. Data podjęcia się wzniesienia tej partii była kwestią sporną, przez co powstały trzy koncepcje bardzo od siebie odległe na temat kolejnego etapu prac. Początku budowy partii wschodniej kościoła upatrywano w latach około 1400/1402, które miały potrwać do 1454 r.19  Kolejną przedstawioną hipotezą, która pojawiała się w literaturze był 1425 r. jako początek prac20 . Ostatnią koncepcją, którą przyjęła również Elżbieta Pilecka, jest przesunięcie rozpoczęcia prac budowlanych na 1379 r., z którego pochodzi wspomniana już umowa zawarta z mistrzem budowlanym, Henrykiem Ungeradinem21 . Powiązanie budowy tej partii kościoła z przytoczoną wcześniej umową, pozwoliło na zrekonstruowanie przebiegu prac. Do około 1400 r. wg Pileckiej zamknięto cały obrys murów zewnętrznych22 . Zaczęto wznosić również kaplice, bowiem znane są umowy zawierane z kolejnymi właścicielami poszczególnych budynków a miastem. Kaplice zasklepiali ich użytkownicy, przez co posiadły one sklepienia prawdopodobnie wcześniej niż chór czy transept. Między 1380 r. a 1410 r. wzniesiona została zakrystia. Natomiast około 1410 r. nastąpiła przerwa budowlana ze względu na trudną sytuację polityczną oraz gospodarczą, która wiązała się z wojną zakonu z Polską. Drugi etap prac prowadzonych nad partią wschodnią kościoła gdańskiego wyznacza kolejna umowa zawarta z mistrzem budowlanym, Clausem Swederem, w 1425 r.23 . Za sprawą tego budowniczego wzniesiono filary w chórze oraz transepcie, wyrównano i podniesiono mury obwodowe. Prawdopodobnie do 1438 r. więźba dachowa nad halową wschodnią częścią kościoła była już gotowa. W latach 40 - tych wznoszono szczyty: szczyt wschodni w 1440 r., kolejno szczyt północny w 1442 r. oraz szczyt południowy między 1446 a 1447 r. Równocześnie 1447 r. zamyka prowadzenie prac nad partią wschodnią świątyni, kończąc tym samym kolejny etap budowy kościoła Mariackiego. Wieżę zachodnią, dodając kolejne kondygnacje, ukończono do 1466 r. Od tego czasu zaczęto gromadzić środki na cel wyposażenia kościoła. Kolejne prace budowlane rozpoczęto dopiero w latach 80 - tych XV w., a ich celem była przebudowa bazylikowej partii zachodniej gdańskiej świątyni. W maju 1485 r. zawarto umowę z Hansem Brandem24 . Lata 1484 - 1498 były okresem przekształcania korpusu nawowego, który miał odpowiadać rozbudowanej i wzniosłej halowej formie partii wschodniej. W tym czasie wybudowano także więźbę dachową, a do 1502 r. cała świątynia została zasklepiona (nawa główna otrzymała sklepienia na końcu). Tak też zakończył się długi okres wznoszenia gdańskiego kościoła pw. Najświętszej Marii Panny.

Dzieje kościoła Mariackiego od XVI w.

Wnętrze kościoła Mariackiego w Gdańsku, widok ku wschodowi, autor: Maja Sypniewska

Dalsze dzieje kościoła to burzliwa historia zniszczeń, jakich zaznała świątynia na przełomie wieków. W trakcie powstania w 1525 r. świątynia Mariacka przeszedł w ręce protestantów, a w połowie XVI w. całe miasto było już protestanckie. Budowla wymagała wówczas prac konserwatorskich, których się podjęto. W 1734 r. nastąpiło oblężenie miasta, na czym ucierpiała również świątynia poświęcona Marii Pannie - bomby uszkodziły dachy oraz partie sklepień nad nawami korpusu. Częściowemu zniszczeniu uległa również dzwonnica. Szkody te bardzo szybko naprawiono w 1735 r. Po tym czasie budowla często była atakowana, zarówno intencjonalnie, jak i bezcelowo. Liczne oblężenia miasta, wojny i katastrofy doprowadziły do złego stanu kościoła. Plany reparacyjne zniweczył okres pierwszej wojny światowej. Dopiero w 1926 r. można było ponownie podjąć się odnowy świątyni, w tym przede wszystkim dzwonnicy, która od długiego czasu pozostawała w złym stanie. Restauracja prowadzona od 1928 r. oraz jednoczesne prowadzenie badań archeologicznych pomogły zrekonstruować wygląd czternastowiecznej świątyni. Największe zniszczenia budowla otrzymała w 1945 r., kiedy przez Gdańsk przeszedł front i nastąpiło długotrwałe oblężenie miasta. Przede wszystkim zawaliła się bardzo duża partia sklepień nad chórem, transeptem i wieżą. Każdy dach uległ uszkodzeniu. Już w kolejnym roku przeprowadzono prace zabezpieczające. W latach 1948-1950 przeprowadzono rekonstrukcję zawalonych sklepień. Kolejne dekady przynosiły stopniowe odbudowywanie zniszczonych elementów struktury architektonicznej kościoła pw. NMP.

Analiza architektury gdańskiego kościoła pw. NMP

Sklepienia nawy głównej gdańskiego kościoła Mariackiego, autor: Maja Sypniewska

Obecny gdański kościół Mariacki jest rezultatem długoletniej historii budowlanej, której efektem jest forma monumentalnej ceglanej hali. Głównym budulcem, a zarówno materiałem wykorzystywanym do elementów dekoracyjnych była cegła (obramienia okien, architektoniczne dekoracje szczytów). Na tle czerwonej cegły zewnętrznych murów budowli, wyróżniały się jedynie elementy wykonane z wapienia, jak gzymsy kapnikowe, gzymsy kondygnacji wieży, drobne elementy dekoracyjne szczytów oraz portale (oprócz zachodniego i wschodniego) wykonane z kamienia.

Kościół pw. NMP został wzniesiony na planie krzyża łacińskiego. W planie dominuje silnie partia wschodnia, na którą składa się trójnawowe i trójprzęsłowe prezbiterium zakończone prosto. W rzucie silnie zaznaczono kwadrat skrzyżowania naw. Symetria ramion transeptu została zachwiana, bowiem północne ramię posiada o jedno przęsło mniej niż ramię południowe transeptu. Korpus nawowy jest sześcioprzęsłowy, trójnawowy, przez co konsekwentnie kontynuuje założenie wschodniej partii świątyni. Korpus zamyka węższa od niego zachodnia partia, na którą składa się znajdująca na osi wieża założona na rzucie kwadratu, która flankowana jest przez dwie dwuprzęsłowe kaplice, której każde przęsło założone zostało również na planie kwadratu. Wydatne skarpy zostały całkowicie wciągnięte do wnętrza świątyni, tworząc tym samym swą głębokością i wysokością przestrzenie zawartych miedzy skarpami kaplic, które obiegają dookoła całą budowlę25 . Świątynia z zewnątrz wydaje się zwarta, ceglane jednolite masywy ścian zewnętrznych sprawiają wrażenie jedności. Gładkie ściany przełamane zostały jedynie wyprutymi w murze ostrołukowymi otworami okiennymi, które nadają architekturze kościoła Mariackiego „wrażenie wysmukłości”, jak określa to w swojej rozprawie Pilecka26 . Widoczne w planie oraz bryle świątyni nieregularności tłumaczone są wynikiem dostosowania nowopowstającego kościoła do placu oraz wcześniej znajdujących się tutaj zabudowań.

Nad zewnętrzną bryłą architektoniczną świątyni góruje masywna wieża dzwonna. Pierwotnie wybudowana jako dwukondygnacyjna, do której w kolejnym etapie budowy dodano następne dwie kondygnacje. Czterokondygnacyjna dzwonnica stała się najwyższym punktem obserwacyjnym miasta (co mogło się wiązać z niechęcią zakonu krzyżackiego, który sprzeciwiał się wznoszeniu wyższych punktów obserwacyjnych niż ich własny zamek). Flankowana przez kaplice św. Rajnolda oraz Wszystkich Świętych.

Do wnętrza świątyni prowadzi siedem portali, dostosowanych do ciągów ulic, które zwane są również bramami (poprzez analogie do bram miejskich). Do kościoła od strony zachodniej można było wejść przez bramę główną, zwaną również Bramą pod Wieżą. Od ulicy Szewskiej prowadziła brama nazwana od ulicy - Szewską, znajdująca się w pierwszym od zachodu przęśle korpusu nawowego. Przy owej bramie znajduje się nisza, w której umieszczono figurę NMP. W nadprożu znajduje się tympanon ozdobiony sceną Zaśnięcia Marii- jest to kopia gdańskiej rzeźby wykonanej w drewnie. Brama na Groblę prowadziła do wnętrza świątyni od strony północnej, znajdujący się w północnej ścianie północnego ramienia transeptu portal był analogicznym portalem do Bramy Wysokiej, znajdującej się po przeciwległej stronie - w transepcie południowym. Obie bramy dzielone są kamiennym filarem. Od strony wschodniej do kościoła prowadziła Brama Mariacka, znajdująca się w pierwszym od wschodu przęśle prezbiterium. W górnej partii portal ten zdobią figury św. Tomasza oraz św. Krzysztofa (również są to kopie XV - wiecznych dzieł wykonanych z alabastru, które obecnie znajdują się w MNG)27 . Brama Radnych, znajdująca się w pierwszym od zachodu przęśle nawy południowej kościoła, wyróżniała się swym wyglądem na tle innych bram ostrołukowymi blendami oraz motywem obronnego blankowania28 . Brama Kaletnicza usytuowana została analogicznie do wspomnianej już Bramy Szewskiej. Zwieńczona została łukiem w kształcie oślego grzbietu. We wnęce przy portalu znajdowała się niegdyś gotycka rzeźba wykonana z kamienia, przedstawiająca Matkę Boską.

Podział na nawy we wnętrzu odbywa się za pomocą ośmiobocznych filarów, które w części korpusu nawowego przyjmują bardziej masywną formę niż w partii wschodniej kościoła. Skrzyżowanie naw zaakcentowane zostało poprzez wydatne filary krzyżowe, których szerokie rozstawienie wyznacza założone na rzucie kwadratu przęsło skrzyżowania naw. Staje się ono optycznym centrum wnętrza, od którego odległość między kolejnymi podporami maleje w miarę oddalania się od owego centrum. Z tego też powodu zastosowano różne wielkości pól sklepiennych, podyktowane przez różny rozstaw podpór. Nawę główną, transept oraz prezbiterium nakrywa sklepienie gwiaździste. Natomiast nawy boczne korpusu zachodniego otrzymały sklepienie kryształowe.

Kwestia sklepień kościoła Mariackiego w Gdańsku

Sklepienia nawy głównej gdańskiego kościoła Mariackiego, autor: Maja Sypniewska

Warto zatrzymać się nieco dłużej nad formą sklepień, które pojawiają się w gdańskim kościele Mariackim. Sklepienia żebrowe oraz bezżebrowe - kryształowe pojawiające się w omawianej budowli należą do najciekawszych układów sklepień pojawiających się w tym regionie. Wytworzenie żebrowych sklepień w Gdańsku nie jest do końca jasne dla badaczy, jednakże ich początki na tym obszarze ściśle wiążą się z monumentalnymi założeniami Pomorza Wschodniego, Prus i Ziemi Chełmińskiej29 . Gwiaździsto - sieciowe układy zrealizowane przede wszystkim przez zespół pod kierownictwem Henryka Hetzela należały do jednych z najbardziej ciekawych założeń o skomplikowanym układzie o „rozdrobnionych wysklepkach”30 . Zespół Hetzela pracował również nad realizacjami innych gdańskich kościołów: św. Katarzyny, św. Piotra i Pawła, a także Trójcy Świętej. Frazik zauważa w realizacjach owego budowniczego wpływ strzech południowoniemieckich, a w szczególności saskich31 . Gdańskie skomplikowane układy sklepień gwiaździsto - sieciowych oddziaływały kolejno między innymi na pobliski Elbląg, Olsztyn, ale także na całe Pomorze Wschodnie, Prusy oraz Mazowsze czy północno - zachodnie ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego32 . W rysunku oraz przekroju sklepienia te nie odbiegały od równolegle wznoszonych wówczas sklepień kryształowych, choć technika potrzebna do ich budowy była zupełnie inna. Sklepienia zastosowane w gdańskim kościele pw. NMP operują najczęściej w partii centralnej motywem gwiazdy, „z której spływają liczne promienie równoległe do żeber diagonalnych i którą najczęściej otaczają krótkie żeberka, tworząc jak gdyby rozchodzącą się falę”33 .

Sklepienia kryształowe w nawie bocznej, autor: Maja Sypniewska

Pojawia się na koniec pytanie dlaczego, niedługo po wzniesieniu bazylikowego korpusu nawowego, zmieniono koncepcję budowlaną. Zmianę formy architektonicznej powiązano przede wszystkim z przyczynami socjologicznymi. Wskazując na niechęć mieszczan do zakonu krzyżackiego, która ujawnić się miała w nowej formule architektonicznej. Chęć wyzwolenia spod władzy krzyżaków wiązała się z odrzuceniem modelu architektonicznego, który propagowany był przez zakon. Przebudowa bazylikowego kościoła wiązała się również z manifestacją wzrastającego dobrobytu miasta.

Reasumując, budowę kościoła pw. NMP w Gdańsku można podzielić na kilka zasadniczych etapów, które zakładały różne koncepcje budowlane. Długoletni okres budowy przyczynił się do powstania jednej z bardziej oryginalnych form architektonicznych na Pomorzu Gdańskim, która w przyszłości stała się punktem odniesienia dla innych realizacji, oddziałując przy tym na pobliskie regiony.

Bibliografia:

1. Architektura gotycka w Polsce, T. Mroczko, M. Arszyński, Warszawa 1995.
2. Bogdanowicz S., Dzieła sztuki sakralnej Bazyliki Mariackiej w Gdańsku, Gdańsk 1990.
3. Frazik T., Późnogotyckie sklepienia żebrowe Gdańska i jego kręgu, „Teka Komisji Urbanistyki i Architektury” 1979, t. 13, s. 133 - 142.
4. Frazik T., Sklepienia późnogotyckie w Prusach, na Pomorzu Gdańskim i Ziemi Chełmińskiej, „KAiU” 1985, t. 30, s. 3 - 26.
5. Pilecka E., Czternastowieczna bazylika NMP w Gdańsku, „Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo” 1991, t. XVII.
6. Pilecka E., Kościół Najświętszej Marii Panny w Gdańsku. Stan badań, „Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo” 1989, t. XII.
7. Pilecka E., Kościół NMP w Gdańsku, Poznań 1986 (mps IHS UAM).

^{Redakcja merytoryczna: Marcin Petrynko
Korekta: Patrycja Grempka}

1. E. Pilecka, Kościół NMP w Gdańsku, Poznań 1986 (mps IHS UAM), s. 63.   [↩]
2. Tamże. [↩]
3. S. Bogdanowicz, Dzieła sztuki sakralnej Bazyliki Mariackiej, Gdańsk 1990, s. 7. [↩]
4. Taką tezę pozwolił wysunąć badaczom fakt, że w XIII w. rzeczywiście istniały kościoły pw. św. Katarzyny oraz pw. św. Mikołaja.   [↩]
5. S. Bogdanowicz, art. cyt., s. 7. [↩]
6. E. Pilecka, art. cyt., s. 65 [↩]
7. Tamże, s. 66. [↩]
8. Tamże. [↩]
9. Pilecka dodatkowo uważa, iż sam sposób ulokowania świątyni w takim miejscu przemawia za jej późniejszym datowaniem. Bowiem taka sytuacja urbanistyczna typowa jest dla świątyń miast hanzeatyckich. Taki sposób ulokowania stanowiłby model, który chcieli zastosować kupcy niemieccy przybywający do Gdańska w XIV w. Zob: E. Pilecka, art. cyt., s. 66. [↩]
10. S. Bogdanowicz, art. cyt., s. 8. [↩]
11. E. Pilecka, art. cyt., s. 69. [↩]
12. Tamże.   [↩]
13. Zob.: E. Pilecka, art. cyt., s. 69; S. Bogdanowicz, art. cyt., s. 9. [↩]
14. E. Pilecka, art. cyt., s. 70. [↩]
15. S. Bogdanowicz, art. cyt., s. 10. [↩]
16. Zob.: E. Pilecka, art. cyt., s. 69; S. Bogdanowicz, art. cyt., s. 10. [↩]
17. E. Pilecka, art. cyt., s. 134.   [↩]
18. Tamże, s. 72. [↩]
19. Tamże. [↩]
20. Tamże. [↩]
21. Tamże. [↩]
22. Tamże, s. 73.   [↩]
23. Tamże, s.80. [↩]
24. Rzeźbiarz i budowniczy gdański z przełomu XV/XVI wieku. [↩]
25. E. Pilecka, art. cyt., s. 15. [↩]
26. Tamże, s.16. [↩]
27. S. Bogdanowicz, art. cyt., s. 63. [↩]
28. Tamże, s. 69. [↩]
29. T. Frazik, Sklepienia gotyckie w Prusach, na Pomorzu Gdańskim i Ziemi Chełmińskiej, „KAiU” 1985, t. 30, s. 3.   [↩]
30. T. Frazik, Późnogotyckie sklepienia żebrowe Gdańska i jego kręgu, „Teka Komisji Urbanistyki i Architektury” 1979, t. 13, s. 138. [↩]
31. Tamże, s. 140. [↩]
32. Tamże, s. 140. [↩]
33. Tamże.    [↩]