„Papież i Mussolini. Nieznana historia Piusa XI i rozkwit faszyzmu w Europie” – D. I. Kertzer – recenzja

Zazwyczaj to Pius XII (Eugenio Pacelli) uważany jest za watykański schwarzcharakter, nazywany „papieżem Hitlera” i kojarzony z falą fascynacji Watykanu ustrojem faszystowskim. Jednak to nie spór o brak zdecydowania Piusa XII w potępieniu Holokaustu jest najważniejszy. Niezakłócona działalność Akcji Katolickiej, uchwalenie Traktatów Laterańskich i zachowanie konkordatu pomiędzy rządem Włoch a Stolicą Apostolską są największymi grzechami innego papieża, Piusa XI (Achille Ratti) i jego sekretarza stanu Eugenio Pacellego.

David I. Kertzer spędził siedem lat, badając dokumenty znajdujące się w otwartych w 2006 roku tajnych archiwach Watykanu. Dzięki analizie dwudziestu pięciu tysięcy stron dokumentów, kwerendzie przeprowadzonej w licznych tomach odtajnionej korespondencji włoskich, francuskich, brytyjskich, niemieckich i amerykańskich placówek dyplomatycznych, ówczesnej prasie, a także wielu przeczytanych pamiętnikach, dziennikach i relacjach udało mu się ustalić powiązania i podobieństwa pomiędzy dwiema najważniejszymi postaciami Włoch: duce Benito Mussolinim i papieżem Piusem XI.

Mussolini i Pius XI byli postaciami skrajnie różnymi. Pierwszy z nich to skupiony na odbudowie Imperium Rzymskiego antyklerykalny podżegacz i awanturnik, drugi to skupiony na starych manuskryptach apodyktyczny bibliotekarz. Łączył ich tylko strach przed komunizmem. Jednak z dokumentów przeanalizowanych przez Kertzera wynika, że w początkach budowania ustroju faszystowskiego we Włoszech i podczas wojny w Abisynii Duce mógł liczyć na wsparcie Watykanu. Wystarczyła tylko obietnica budowania państwa wyznaniowego, gdzie najważniejsze funkcje będą pełnić katolicy, a działalność Akcji Katolickiej nie będzie zakłócana. Później doszła jeszcze kwestia podpisania Traktatów Laterańskich oraz utrzymania konkordatu i wpływu Kościoła we Włoszech. Pius XI i Mussolini szli niemal ramię w ramię do czasu, gdy Włochy nie zaczęły zbliżać się z III Rzeszą, która nie stroniła od prześladowania księży.

Właśnie wtedy, gdy starzejący się papież coraz silniej zniechęcał się do Mussoliniego i faszystów, rozpoczęła się ciemna karta jego sekretarza stanu, Eugenio Pacellego, późniejszego Piusa XII. To właśnie jego mediacje wsparte działalnością jezuity, ojca Pietro Tacchiego Venturiego i częste hamowanie krytyki papieża utrzymywały w miarę stabilny alians pomiędzy Duce i Stolicą Apostolską. Kościół nie tylko nie potępił wprowadzonych we Włoszech ustaw rasowych przyznających Żydom status obywateli drugiej kategorii, ale dostarczał argumentów przydatnych dla zwolenników takiej regulacji.

David I. Kertzer wniósł ogromny wkład w opis historii Kościoła Katolickiego w okresie trudnego międzywojnia. Oficjalna narracja Stolicy Apostolskiej nie uwzględnia aliansu z włoskimi faszystami i stawia się w odwiecznej opozycji do tego ruchu. Książka Papież i Mussolini. Nieznana historia Piusa XI i rozkwit faszyzmu w Europie po raz kolejny ukazuje także złożoność spraw i stosunków poprzedzających II wojnę światową i ich pominięcie w historiografii. Nie byłoby bowiem Piusa XII, gdyby nie działalność sekretarza stanu Pacellego.

Oprócz ogromnego wkładu w pozyskanie materiałów, recenzowana pozycja ma jeszcze jedną zasadniczą zaletę. Doskonale prowadzona narracja sprawia, że sieć włosko-watykańskich intryg przypomina powieść sensacyjną. Mimo wysokiej merytoryczności tekstu książkę czyta się z zapartym tchem.

Praca Davida I. Kertzera powinna trafić do kanonu historiograficznego. Zaplecze, jakie w Kościele Katolickim znalazł Benito Mussolini i jego ruch faszystowski nie pozostają bez wpływu na kształtowanie wydarzeń w XX wieku.

Plus/minus:

Na plus:

+ ogrom przeprowadzonej kwerendy

+ świetnie prowadzona narracja

+ przybliżenie kulis jednego z najbardziej ukrywanych aliansów XX w.

+ przywrócenie pamięci o polityce Piusa XI

Na minus:

- brak

Tytuł: Papież i Mussolini. Nieznana historia Piusa XI i rozkwit faszyzmu w Europie

Autor: David I. Kertzer

Wydawca: Czarne

Rok wydania: 2016

ISBN: 978-83-8049-337-7

Liczba stron: 520

Okładka: twarda

Cena: 54,90 zł

Ocena recenzenta: 10/10

^{Redakcja merytoryczna: Adrianna Szczepaniak}

^{Korekta: Klaudia Orłowska}