Służba Polsce - zapomniana organizacja

Jednym z ważniejszych elementów polityki władz komunistycznych w okresie walki o swój „byt polityczny” w latach 1946-1948 były zagadnienia dotyczące wychowania młodego pokolenia.

Młodzież była - w jej przekonaniu - tą częścią społeczeństwa, która stanowiła najtrudniejszy odcinek „walki o socjalizm„ i od której zależała przyszłość oraz trwałość nowego ustroju, nie cieszącego się powszechnym uznaniem społeczeństwa. Dużą wagę zatem przywiązywano do polityki oświatowej. Zmierzano w ten sposób gruntownie przewartościować osobowość młodych ludzi oraz wyznawane przezeń ”zasady ideowe i moralne, nabyte przez wychowanie w domu rodzinnym„1. Dawało to liczne korzyści, chociażby ograniczało wpływ uznanych za wrogie organizacji: poakowskich, kościelnych czy politycznych, co w efekcie ułatwiało osiągnięcie ostatecznego celu, jakim była chęć objęcia młodzieży swoimi wpływami i ideologią. W dłuższej perspektywie prowadziło to do uzyskania pełnej kontroli nad społeczeństwem. Poza tym z uwagi na konieczność odbudowy kraju ze zniszczeń wojennych system oświaty miał też umożliwić „szybkie szkolenie sił fachowych dla gospodarki narodowej„2. Straty bowiem poniesione podczas wojny były znaczne3. Odczuwalny był zatem brak rąk do pracy, uczniów w szkołach zawodowych i przemysłowych, wreszcie sił do zagospodarowania tzw. Ziem Odzyskanych4.

Zadania te w ograniczonej formie realizował początkowo Związek Walki Młodych, a od 1948 Związek Młodzieży Polskiej. Ich wysiłki koncentrowały się głównie na odcinku indoktrynacji politycznej poprzez inicjowanie różnego rodzaju przedsięwzięć jak np. Młodzieżowy Wyścig Pracy. Miały one doprowadzić do integracji i scalenia ruchu młodzieżowego dla przyszłego wykorzystania jego potencjału w „budowie socjalizmu„5. Jednak pomimo dużego wysiłku efekty tych działań dalekie były od spodziewanych oczekiwań, przebiegały też zdecydowanie za wolno i nie były w stanie objąć całego młodego pokolenia, na czym władzy komunistycznej najbardziej zależało. Wobec braku możliwości trzymania „młodych” w koszarach, jak trafnie zauważył to K. Lesiakowski, zaistniała potrzeba powołania organizacji o charakterze powszechnym, która byłaby w stanie skupić w swoich szeregach całą młodzież6.

Geneza Powszechnej Organizacji „Służba Polsce”

Wzorcem dla PO „SP” były przedwojenne doświadczenia w tym zakresie w postaci Junackich Hufców Pracy, Państwowych Urzędów Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego, jak także młodzieżowe organizacje radzieckie (w szczególności Komsomoł)7. Pierwszym organizacyjnym sprawdzianem przydatności projektowanej organizacji miały być funkcjonujące w latach 1946-1948, tzw. Hufce Budowlane (ich pierwszym organizatorem był płk Eugeniusz Wiślicz-Iwańczyk) oraz I Ochotnicza Brygada im. Jacka Krasińskiego8.

Spełniły one oczekiwania władz. Przystępując do projektowana nowej organizacji zamierzano nadać jej czworaki charakter: powszechny, paramilitarny, apartyjny oraz przymusowy9. Charakter ten nie miał jednak odbicia w rzeczywistości, gdyż w ówczesnej sytuacji politycznej nic nie mogło dziać się bez wiedzy i zgody partii komunistycznej. PO „SP„ bowiem tworzono odgórnie, centralnie z udziałem najwyższych czynników państwowych, przy jednoczesnym zachowaniu pozorów poszanowania prawa i demokracji. Widać to bardzo dobrze na przykładzie genezy PO „SP„. Otóż pierwsze koncepcje dotyczące kształtu tej organizacji pojawiły się już latem 1947 roku. W pracach nad założeniami strukturalnymi, programem oraz wytycznymi najważniejszą rolę odegrały dwie siły: Ministerstwo Obrony Narodowej oraz Główny Zarząd Polityczno-Wychowawczy Wojska Polskiego. Jeszcze w grudniu tego roku powołano Grupę Przygotowawczą Komendy Głównej „SP„, która miała za zadanie ”położenia fundamentów”, czyli zabezpieczenia lokali i etatów dla organizacji. Była ona wspomagana przez Urząd Bezpieczeństwa, który ”aresztował lub usuwał działaczy i przywódców młodzieżowych wrogich organizacji, nie akceptujących nowego ustroju i nie pasujących do niego„10. Niemal równocześnie, w styczniu 1948 roku, powstał projekt ustawy o powszechnym obowiązku przysposobienia zawodowego, wychowania fizycznego i przysposobienia wojskowego młodzieży oraz organizacji spraw kultury fizycznej i sportu„. Po zatwierdzeniu go przez Radę Ministrów oraz Komisję Prawniczą i Regulaminową Sejmu, dnia 25 lutego 1948 roku „trafił” do Sejmu, gdzie został jednogłośnie przyjęty11. Ustawa była de facto przysłowiowym finis coronas opus.

PO „SP„ miała być w założeniu narzędziem polityki oświatowej, umożliwiającym zwiększenie intensyfikacji oraz efektywności działań na tzw. ”odcinku młodzieżowym”. Wspomniana wyżej ustawa nakładała na młodzież obojga płci w wieku 16-21 lat oraz osoby do lat 30-stu, które nie odbyły służby wojskowej, obowiązek obejmujący: naukę, wychowanie fizyczne, szkolenie wojskowe oraz wykonanie pracy dorywczej i okresowej. Praca okresowa nie mogła przekraczać 6 miesięcy w stosunku do młodzieży w wieku przedpoborowym, a w stosunku do osób w wieku poborowym i starszym - okresu trwania zasadniczej służby wojskowej, natomiast czas pracy dorywczej nie mógł przekraczać trzech dni w miesiącu12. Uchylanie się od służby w PO „SP” zagrożone było sankcjami karnymi13. Ustawa precyzowała ponadto przywileje związane ze służbą w PO „SP” oraz kryteria, na podstawie których dana osoba mogła zostać z niej zwolniona14.

Faktowi powstania nowej młodzieżowej organizacji propaganda nadała szeroki rozgłos. Starano się przy tym wykazać, że PO „SP„ powstała oddolnie, z inicjatywy samej młodzieży, władza zaś ”pomagała” jej w tym przedsięwzięciu. Szeroko promowano głoszone przez nową organizację idee, wartości i zasady. Zadanie to realizowały początkowo, w myśl instrukcji zawartej w zarządzeniu Szefa Zarządu Kulturalno-Wychowawczego Grupy Przygotowawczej SP mjr Górskiego, tzw. Komisje Popularyzacji. Działały one równolegle do wspomnianej wyżej Grupy Przygotowawczej i dbały o odpowiednie nagłośnienie tego wydarzenia w mediach15. Szczególną uwagę zwracano na prasę („Walka Młodych„, „Głos Ludu„, „Polska Zbrojna”, ”Sztandar Młodych” i in.), w której szeroko komentowano fakt powstania nowej organizacji młodzieżowej, jak również zachęcano młodych ludzi do wstępowania w jej szeregi16. W wielu miejscowościach w Polsce organizowano ponadto tzw. „wiece poparcia„17, a w miejscach publicznych (szkoły, zakłady pracy, fabryki) rozwieszano plakaty i transparenty z hasłami promującymi PO „SP”. W późniejszym czasie, po okrzepnięciu strukturalnym organizacji, zadania popularyzatorskie przejęły poszczególne komendy wojewódzkie za pośrednictwem referatów propagandowych.

Organizacja istniała formalnie do końca roku 1955, aczkolwiek zaznaczyć należy, iż już w latach 1950-1951 nastąpiły poważne zmiany w jej charakterze, zaś sam rozwój systematycznie ograniczano. Wiązało się to z procesem zmiany oblicza PO „SP” tzn. rezygnowano z charakteru ściśle wojskowego, a przystąpiono do upolityczniania organizacji i ściślejszego związania jej z ZMP18. W konsekwencji dnia 4 lutego 1950 roku, na mocy ustawy, zniesiony został powszechny obowiązek wojskowy w ramach PO „SP„19, zaś w kwietniu na podstawie rozkazu organizacyjnego nr 057 Ministra Obrony Narodowej jednostki organizacyjne pozbawione zostały statusu jednostek wojskowych20. Począwszy od roku 1953 miała miejsce powolna likwidacja PO „SP„. Jej ośrodki, lokale, jak także część zadań przekazywano sukcesywnie innym organizacjom i instytucjom. Wprowadzono też zaciąg ochotniczy, jednak na skutek małej liczby ochotników powszechny obowiązek nadal realizowano drogą administracyjnego przymusu. W listopadzie 1955 roku Rada Ministrów powiadomiła Komendę Główną PO „SP„ o celowości „rozwiązania organizacji, uzasadniając, iż spełniła swoje zadanie (…) na odcinku ekonomicznym”, zaś w grudniu podjęła stosowną uchwałę o likwidacji PO ”SP„21. Jej następstwem było powołanie Komisji Likwidacyjnej, zajmującej się przekazywaniem majątku PO „SP” wyznaczonym instytucjom, m.in.: Lidze Przyjaciół Żołnierza Związkowi Samopomocy Chłopskiej, wreszcie ZMP22. 5 I 1956 roku płk Jan Zajdel, jako ostatni Komendant Główny złożył w Sekretariacie KC PZPR meldunek, stwierdzający, że od stycznia tego roku PO „SP” nie prowadzi już żadnej działalności23. Spadkobiercą organizacji i w pewnym sensie kontynuatorem stały się w późniejszym okresie Ochotnicze Hufce Pracy.

Cele i struktura organizacji

Sztandarowym zadaniem, jakie postawiono przed PO „SP„, była odbudowa zniszczonego przez wojnę kraju. Do innych, równie ważnych, należały: indoktrynacja polityczna młodzieży, przysposobienie zawodowe, przysposobienie wojskowe w połączeniu z wychowaniem fizycznym, przyspieszenie procesu jednoczenia ruchu młodzieżowego, integracja społeczeństwa oraz ”zahamowanie procesu odbudowy bazy organizacyjnej reakcji (…) na odcinku młodzieżowym„24. Chodzi tu głównie o odradzające się po wojnie organizacje młodzieżowe, takie jak Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży, Chrześcijańskie Stowarzyszenie Młodzieży Męskiej czy ZHP, które były konkurentem dla władz komunistycznych i utrudniały im objęcie młodych ludzi swoją ideologią. Zadania te realizowano na wiele sposobów: poprzez pracę na rzecz Ojczyzny, organizowanie kursów, szkoleń, pogadanek politycznych, zawodów sportowych, kół zainteresowań, kierowanie młodzieży do szkół zawodowych, wojskowych itp.

PO „SP„ miała strukturę terytorialną, zgodną z podziałem administracyjnym kraju i opartą, szczególnie w latach 1948-1949, na wzorach wojskowych. Świadczyło o tym nazewnictwo poszczególnych jednostek, ich wewnętrzna budowa oraz kadra, którą w większości stanowili oficerowie LWP oddelegowani z czynnej służby, albo rezerwiści. Zaznaczyć przy tym należy, iż odsyłano do służby w PO „SP„ tych oficerów, którzy z różnych przyczyn nie byli mile widziani w wojsku, bądź też byli w nim niepotrzebni, zbędni. Oznaczało to dla nich zepchnięcie na przysłowiowy ”boczny tor”, przez co uważali służbę w organizacji za wątpliwego rodzaju przywilej. Miało to bezpośrednie przełożenie na ich stosunek do powierzanych im obowiązków, zadań oraz podwładnych. Patronat nad organizacją miało początkowo Ministerstwo Obrony Narodowej25, a od lat pięćdziesiątych Rada Ministrów.

Na czele PO „SP” stała Komenda Główna, której Komendant26 powoływany był na wniosek Ministra Obrony Narodowej przez prezydenta RP, zaś od roku 1952– Radę Państwa. Komendzie Głównej podlegały Komendy: Wojewódzkie i Powiatowe27. Oprócz tego Komenda Główna sprawowała nadzór nad rozmieszczonymi w całym kraju tzw. „specjalistycznymi ośrodkami szkolenia” w których podnoszono kwalifikacje kadry oraz organizowano szkolenia z zakresu prowadzenia pojazdów mechanicznych, łączności telekomunikacyjnej, marynarki i lotnictwa28. Komendy wojewódzkie sprawowały nadzór nad brygadami, a Powiatowe nad hufcami i Komendami Gminnymi.

Dodatkowo w celu usprawnienia funkcjonowania organizacji powołano szereg instytucji w Ministerstwach centralnych29. Istotne znaczenie miała też Naczelna Rada dla Spraw Młodzieży i Kultury Fizycznej, która ustalała ogólne wytyczne oraz czuwała nad ich wykonaniem i ogniwa ZMP. Ta ostatnia organizacja była właściwie ideologicznym przywódcą PO „SP„. „Służba Polsce” w intencji twórców miała być bazą rekrutacyjną, czynnikiem ułatwiającym realizację ważnego zadania socjalistycznej Polski tzn. stworzenia ”nowego człowieka„30. Dodać tu jeszcze należy, iż cechą charakterystyczną struktury PO „SP” była jej płynność i nieustanne zmiany, co w konsekwencji negatywnie odbiło się na sprawności jej funkcjonowania.

Hufce

Podstawową jednostką organizacyjną skupiającą całą młodzież podlegającą powszechnemu obowiązkowi przysposobienia zawodowego, wojskowego i wychowania fizycznego były hufce. W nich „realizowano program szkolenia wojskowego, politycznego i wychowania fizycznego, a w latach 1948-1951 wprowadzono dodatkowo przysposobienie rolnicze„31.

Pobór odbywał się na podobnych zasadach jak w wojsku. Przeprowadzały go specjalne komisje kwalifikacyjno-rejestracyjne (ich wojskowym odpowiednikiem są komisje poborowe), które powoływały „junaków„ do służby w PO ”SP” rocznikami według spisu młodzieży. Sporządzały go początkowo zarządy gmin wiejskich i miejskich, później zaś referaty wojskowe Prezydiów Rad Narodowych32. Uchylanie się od stawiennictwa na komisje groziło sankcjami, choć w rzeczywistości nawet w wypadku wykroczeń, nie uciekano się do nich. W zasadzie można więc stwierdzić, iż w większości wypadków pozostały one martwą literą, funkcjonującą jedynie na papierze. Pozytywnie zweryfikowanych zaopatrywano w mundury, na które składały się: furażerka, bluza drelichowa, spodnie bądź spódnica drelichowa, płaszcz sukienny, pas główny skórzany, pas parciany, orzełki „SP”, trzewiki juchtowe oraz pantofle skórzane męski i żeńskie, kurtka watowana33. Następnie przydzielano ich do odpowiednich hufców.

Ze względu na obszar funkcjonowania hufców, możemy wyróżnić cztery ich rodzaje: miejskie, wiejskie, szkolne i zakładowe. Te ostatnie, a w szczególności szkół zawodowych i liceów ogólnokształcących, były silniej związane z Centralnym Urzędem Szkolenia Zawodowego. Hufiec składał się z patrolu, drużyny, plutonu (ewentualnie plutonów) i kompani. Dowodził nim komendant przy pomocy rady hufca34. Do podstawowych obowiązków należała praca dorywcza w ramach tzw. „trzydniówek” (np. porządkowanie ulic, parków, czyszczenie cegieł, odgruzowywanie, sadzenie drzew, kopanie dołów pod słupy telefoniczne, pomoc w pracach polowych w państwowych gospodarstwach rolnych)35. Program szkolenia w hufcach, wymiar godzin zajęć był ciągle modyfikowany, co tłumaczyć należy koniecznością dopasowania się do często zmieniającej się sytuacji oraz chęć sprostania zapotrzebowaniom na „odcinku pracy„. Najważniejsze zmiany miały miejsce na początku lat 50-tych, kiedy to m.in. położono większy nacisk na wychowanie fizyczne oraz zdobywanie odznaki SPO („Sprawny do Pracy i Obrony”), ustanowionej uchwałą Rady Ministrów 17 kwietnia 1950 roku na wzór radzieckiej odznaki ”Gotow k Trudu i Oboronie SSSR„36. Zmodyfikowano też organizację prac dorywczych, zwanymi odtąd „pracami społecznymi”, wśród których można wyróżnić następujące rodzaje:

1. Rolny (m. in. pomoc przy omłotach u wdów i w PGR-ach)

2. Sportowy (m.in. budowa boisk do piłki nożnej, hokeja)

3. Drogowy (zbieranie kamienia, konserwacja dróg)

4. Terenowy (odśnieżanie dróg, pomoc przy elektryfikacji wsi, zbiórka złomu, rozbijanie kry na rzekach, korowanie drzew)37.

Szacuje się, że przez hufce w okresie 1948-1955 przeszło ok. 2 mln osób38.

Brygady „SP”

Kolejnym ważnym ogniwem PO „SP, przeznaczonym dla młodzieży w wieku od 18 do 21 lat, były brygady. Jednostki te tworzono dorywczo, powoływano do nich na podstawie karty powołania wystawianej przez Komitety Wojewódzkie. W 1950 roku zbliżono ich strukturę do pułków piechoty LWP. Brak jest jednoznacznych kryteriów typizacji brygad. Biorąc bowiem pod uwagę okres na jaki je formowano można wyróżnić brygady: turnusowe (2-u miesięczne), inwestycyjne (6-cio miesięczne), szkoleniowe (roczne) oraz interwencyjne (2-8 tygodni). Z kolei przyjmując kryterium liczebności tj. ilości „junaków„/ ”junaczek”, możemy wyróżnić sześć rodzajów brygad, oznaczonych wielkimi literami alfabetu od A do F39. Taka struktura powodowała, iż brygady były elastycznymi i mobilnymi jednostkami, co pozwalało na efektywne zarządzanie „siłą roboczą”, jej szybką, sprawną koncentrację oraz równie szybkie kierowanie jej na najpilniejszy odcinek pracy w skali całego kraju. Niestety, doskonałość tej struktury niwelowana była słabej jakości kadrą, która nie do końca była świadoma wagi realizowanych zadań i zaniedbywała obowiązki. Wpływało to negatywnie na młodzież, która nie wykazywała zapału do pracy, rozpijała się czy wręcz dezerterowała z jednostek. Dlatego też brygady, jak zresztą i cała organizacja, nie działały tak sprawnie, jakby wynikało to z teorii.

W jednostkach tych znalazło się również miejsce dla tzw. „reakcji„40. Osoby uznane za „wrogów klasowych” grupowano w tzw. brygadach nadkontyngentowych w ramach Zasadniczej Służby Wojskowej41. W nich młodzi ludzie kierowani byli do najcięższych prac m.in. w kamieniołomach i kopalniach węgla. Pomimo ciężkich warunków pracy we wszystkich jednostkach PO „SP”, uznać można jednak, że to brygady nadkontyngentowe miały rzeczywisty właściwy charakter represyjny.

Ilość organizowanych brygad była w poszczególnych latach różna w poszczególnych województwach. Zależało to od bieżących zapotrzebowań na siłę roboczą w danym roku. Przykładowo na obszarze podległym Komendzie Wojewódzkiej Lublin, z racji rolniczego charakteru regionu, tworzono przede wszystkim brygady rolne wykonujące prace pomocnicze w państwowych gospodarstwach rolnych, rzadziej zaś przemysłowe. Dlatego też ewenementem są zachowane w Archiwum Państwowym w Lublinie szczątkowe akta 47. Brygady im. W. Hibnera z drugiego roku jej działalności. Była to, jedna z niewielu na tym terenie brygad przemysłowych i jedyna której zachowała się dokumentacja. Sformowana zastała 10 kwietnia 1951 roku i działała do 8 października 1952 roku i składała się z 3 kompani (typu „D„). W jej ramach ”junacy” pracowali m.in. przy budowie fabryki Samochodów Ciężarowych im. B. Bieruta42.

Ogólnie mówiąc, brygady pełniły rolę wykonawców zadań opracowanych przez KG PO „SP„. Podobnie też jak w wojsku zobowiązane były do składania comiesięcznych meldunków sytuacyjnych, realizowania wytycznych i bezdyskusyjnego wypełniania rozkazów. Oblicza się, iż służbę w brygadach odbyło ok. 730 tys. „junaków” i ”junaczek„43.

Podsumowując PO „SP” nie cieszyła się specjalnym uznaniem społecznym, jak i samej młodzieży. Budziła negatywne uczucia, zaś jej paramilitarny charakter sprawiał, że wielu postrzegało jej utworzenie jako zapowiedź wybuchu trzeciej wojny światowej. Obawiano się także tego, że w związku z napiętą sytuacją polityczną między Wschodem a Zachodem, młodzież może zostać wysłana albo do Grecji, gdzie trwała wojna domowa, a w późniejszej perspektywie do Korei44. Tak więc jej represyjny charakter, fatalne warunki pracy, w jakich przyszło funkcjonować młodemu pokoleniu oraz zupełny brak zainteresowania ze strony kadry powodował, zamiast wychowania „w kulcie poszanowania pracy”, jedynie deprawację młodzieży.

1. H. Klimek, Czas zniewolonej młodości (1945-1956), Wąbrzeźno 2005, s. 137. [↩]
2. K. Kersten, Narodziny systemu władzy. Polska 1943-1948, Poznań 1990, s. 369. [↩]
3. J. Buszko, Historia Polski 1864-1948, Warszawa 1987, s. 411; J. Kaliński, Z. Landau, Gospodarka Polski w XX wieku, Warszawa 2003, s. 186-187. Według szacunkowych danych ogólne straty wojenne wynosiły ok. 38% majątku narodowego z 1939 roku, w szczegółach: rolnictwie 35%, przemyśle i rzemiośle 35%, komunikacji i transporcie 50%, poważne straty dotknęły także „substancję mieszkaniową w miastach”-. ogółem w polskich miastach zniszczonych lub uszkodzonych zostało ok.10% wszystkich budynków. [↩]
4. L. Szuba, Powszechna Organizacja „Służba Polsce” w latach 1948-1955 jako narzędzie pracy i indoktrynacji młodzieży w latach 1948-1955, Lublin 2006, s. 26-27. [↩]
5. W. Roszkowski, Historia Polski 1914-2001, Warszawa 2003, s. 185. W latach powojennych istniały cztery organizacje młodzieżowe, będące de facto przybudówkami odradzających się przedwojennych partii politycznych: Organizacja Młodzieży Towarzystwa Uniwersytetów Robotniczych (OM TUR związana z PPS), Związek Młodzieży Wiejskiej Rzeczypospolitej Polskiej „Wici„ (ZMW RP ”Wici” przy SL), Związek Młodzieży Demokratycznej (ZMD przy SD) oraz ZWM przy PPR. Polityka PPR zmierzała do zjednoczenia tych organizacji pod szyldem ZWM. Stało się to 21 lipca 1947 roku na Zjeździe Zjednoczeniowym we Wrocławiu. Zjednoczenie organizacji młodzieżowych przyspieszyło połączenie wymienionych partii z PPR, w efekcie czego powstała Polska Zjednoczona Partia Robotnicza (grudzień 1948). [↩]
6. K. Lesiakowski, Zajścia uliczne z udziałem junaków „Służby Polsce” w Szczecinie 1 sierpnia 1948 roku, „Teki Archiwalne”, t. 5, 2000, s. 197. [↩]
7. K. Lesiakowski, Powszechna Organizacja „Służba Polsce” (1948-1955): powstanie, działalność, likwidacja, t. 1, Łódź 2008, s. 73-80. [↩]
8. J. Hellwig, Powszechna Organizacja „Służba Polsce”, Warszawa 1977, s. 12-13. [↩]
9. K. Lesiakowski, Powstanie PO „SP”. Z polityki stalinowskiej wobec młodzieży polskiej, „Przegląd Nauk Historycznych”, r. 1, nr 1, s. 142. [↩]
10. L. Szuba, Powszechna…, s. 26-27. [↩]
11. DzURP, 1948, nr 12, poz. 90; L. Szymański, Ze studiów nad modelem kultury fizycznej w Polsce Ludowej 1944-1980, „Studia i Monografie Akademii Wychowania Fizycznego we Wrocławiu„, z. 5, Wrocław 1984, s. 33, 35, 45. Oprócz PO ”SP” ustawa powoływała Naczelną Radę dla Spraw Młodzieży i Kultury Fizycznej oraz Główny Urząd Kultury Fizycznej, które były państwowym organem kierowania kulturą fizyczną. Wobec krytycznej oceny ustawy w dziedzinie rozwiązań dotyczących wf-u i sportu ze strony Partyjnej Komisji Kultury Fizycznej, powstałej przy ZG ZMP, doszło do zmian. W grudniu 1949 roku uchwałą Biura Politycznego KC PZPR utworzono Główny Komitet Kultury Fizycznej, który miał za zadanie kontrolowanie, planowanie i kierowanie systemem wychowania fizycznego i sportu. [↩]
12. Tamże, s. 278, 280. [↩]
13. Tamże, s. 282. [↩]
14. Tamże, s. 278, 282. Zwolnione z obowiązku mogły być m. in.: osoby uznane za niezdolne do pracy, kobiety zamężne, ciężarne lub wychowujące małe dzieci, jedyni żywiciele rodzin, kobiety pełniące służbę wojskową, osoby duchowne, nauczyciele szkół prywatnych, uczniowie szkół zawodowych, urzędnicy państwowi i samorządowi. Odbycie służby w PO „SP” dawało korzyści, takie jak: prawo do zwolnienia lub odbycia skróconej służby wojskowe, prawo pierwszeństwa w przyjęciach do pracy, szkół wojskowych, wyższych, stypendiów. [↩]
15. Tamże, s. 170-171. [↩]
16. K. Danił, Powszechna Organizacja „Służba Polsce” 1948-1955, „Wojskowy Przegląd Historyczny”, 1984, nr 1, s. 83. [↩]
17. L. Szuba, Powszechna…, s. 171-172. Jeden z wieców odbył się m.in. w Lublinie 21 III 1948 r. na Placu Litewskim, na którym to chęć wstąpienia do PO „SP” zgłosiło 10 tys. młodzieży. [↩]
18. K. Lesiakowski, Powszechna…, t. 1, s. 14, 17. [↩]
19. DzURP, 1950, nr 6, poz. 46, Ustawa o powszechnym obowiązku wojskowym, s. 61. Osoby które w tym okresie odbywały przysposobienie zawodowe w PO „SP” uznane zostały za żołnierzy, a czas przysposobienia zawodowego zaliczał im się na poczet czasu trwania zasadniczej służby wojskowej. [↩]
20. A. Kochański, Polska 1944-1991. Informator historyczny, t. 1, s. 226. [↩]
21. L. Szuba, Powszechna…, s. 58-59. W moim przekonaniu nieco enigmatyczne określenie mówiące o „spełnieniu zadań na odcinku ekonomicznym” dotyczyło zakończenia realizacji 6-letniego planu rozwoju gospodarczego i budowy podstaw socjalizmu na lata 1950-1955. W myśl tego PO „SP„ miała byś dostarczycielem taniej i odpowiednio licznej siły roboczej, dzięki której możliwe byłoby zrealizowanie założeń powyższego planu. Tak więc z chwilą jego zakończenia dalsze istnienie organizacji straciło sens. Wspomniane wyżej ograniczanie od 1953 roku aktywności sugeruje, że im bliżej było końca planu, im mniej zadań w jego ramach pozostawało do wypełnienia, tym zmniejszał się zakres działalności PO ”SP”. [↩]
22. Tamże, s. 59. [↩]
23. J. Hellwig, op.cit., s. 116. [↩]
24. L. Szuba, Pierwsze lata działalności Powszechnej Organizacji „Służba Polsce”, „Czasy Nowożytne”, t. XIV, 2003, s. 180. [↩]
25. A. Kiełbicka, Junacy w służbie Polski Ludowej. Wkład Powszechnej Organizacji „Służba Polsce” do gospodarki i kultury narodowej w latach 1948-1955, „Studia Historyczne” , r. 17, z. 2, 1974, s. 169. [↩]
26. Komendantami Głównymi byli: płk. Edward Broniewski, płk. Aleksander Sław, płk. Jan Zajdel. [↩]
27. D. Jarosz, Kolonie letnie-ideologizacja dzieci i młodzieży w latach 1948-1955, „Wiadomości Historyczne„, r. 42, 1999, s. 66. Przedstawiciele KG PO ”SP” wchodzili w skład Komisji Głównej do spraw Wczasów Letnich dla Dzieci i Młodzieży-instytucją zajmującą się problemem indoktrynacji młodzieży w akcjach letnich np. obozy. [↩]
28. J. Hellwig, op.cit., s. 92. [↩]
29. DzURP nr 12 poz. 90, s. 276. Są to Ministerstwa: Odbudowy, Przemysłu i Handlu, Rolnictwa i Reform Rolnych, Komunikacji, Poczt i Telegrafów, Leśnictwa, Pracy i Opieki Społecznej, Oświaty, Zdrowia, Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych. [↩]
30. Szerzej: J. Kochanowicz, ZMP w terenie. Stalinowska próba modernizacji opornej rzeczywistości, Warszawa 2000. [↩]
31. L. Szuba, Powszechna Organizacja Służba Polsce w latach 1948-1955, s. 116. [↩]
32. K. Lesiakowski, Werbunek młodzieży do brygad Powszechnej Organizacji „Służba Polsce” (1948-1955), „Dzieje Najnowsze”, r. 26, nr 2, 2006, s. 175. [↩]
33. APL, sygn. 15, s. 190-199. [↩]
34. Tamże, s. 115. Rada hufca składała się z: komendant, dowódcy plutonu(ów),wykładowca i delegacja „junaków”. [↩]
35. Tamże, s. 123-124. W zasadzie obowiązek wykonania „trzydniówek„ spoczywał na hufcach wiejskich, ponieważ szkolne mogły przepracować w ich ramach jeden dzień w miesiącu, a młodzież zatrudniona w ”państwowych, spółdzielczych i samorządowych zakładach pracy” mogła ubiegać się o zwolnienie. [↩]
36. L. Szymański, op. cit., s. 46. [↩]
37. APL, KW PO „SP”, sygn. 25, s. 56-57. [↩]
38. K. Lesiakowski, op. cit., t. 1, s. 209, t. 2, s. 356. [↩]
39. J. Hellwig, op. cit., s. 25. Brygada typu A liczyła 8 kompanii (ok. 1060 ludzi); B-5 kompanii (ok. 852 ludzi); C-4 kompanie (ok. 646 ludzi), D-3 kompanie (ok. 438 ludzi); E i F- po 2 kompanie (od ok. 209 do 222 ludzi); „junacy” mogli występować do dowództwa z wnioskiem o nadanie nazw brygadom, co też powszechnie czyniono. [↩]
40. L. Szuba, Działalność Wojskowych Batalionów Górniczych w latach 1949-1956, „Czasy Nowożytne„, T. XV 2003, s. 211. Do „reakcji„, na podstawie rozkazu ministra Obrony Narodowej nr.008/MON z dnia 2 II 1951 roku zaliczano: ” a) poborowych pochodzących ze środowiska bogaczy wiejskich, wywłaszczonych obszarników, kupców, właścicieli przedsiębiorstw przemysłowych zatrudniających siły najemne (…), synów byłych funkcjonariuszy bezpośredniego aparatu ucisku , b) poborowych, którzy są (…) wrogo ustosunkowani do rzeczywistości i którzy utrzymywali kontakty z członkami najbliższej rodziny pozostającymi w krajach kapitalistycznych, c)poborowi, którzy byli skazani w Polsce Ludowej za przestępstwa o charakterze politycznym i społecznym na karę powyżej 1 roku więzienia bez jej zawieszenia i utraty praw obywatelskich, d) młodzi żołnierze AK, reemigranci, uczestnicy Powstania Warszawskiego”. [↩]
41. Jednostki ZSW przekształcono 15 XI 1955 roku w jednostki Wojskowego Korpusu Górniczego, podległe Ministerstwu Górnictwa Węglowemu; szerzej: Józef Wąsacz, Szlakiem wspomnień żołnierzy-górników z lat 1949-1959, Wrocław 2002; W. Gąsiorowski, Żołnierze z kilofami, Płock 2001. [↩]
42. B. Kleszczyński, Kancelaria 47. Brygady Powszechnej Organizacji Służba Polsce” i jej pozostałość aktowa w Archiwum Państwowym w Lublinie, [w:] „Pamiętnik IV Ogólnopolskiego Zjazdu Studentów”, red. A. Krzemińska, Katowice 2000, s. 124. [↩]
43. K. Lesiakowski, op. cit., t. 1, s. 209; t. 2, s. 356. [↩]
44. Ł. Kamiński, Do roboty!, „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej”, 2002, nr 2, s. 23. [↩]