„Podanie o Piaście i Popielu…” - J. Banaszkiewicz - recenzja

Legenda o Piaście, założycielu pierwszej polskiej dynastii panującej oraz złym księciu Popielu, którego za swe niegodziwe uczynki zjadły myszy, zna niemalże każdy Polak. W latach 60. XX w., kiedy celebrowano tysiąclecie Państwa Polskiego, problem ten był wyjątkowo często rozstrzygany. Obie postacie w dalszym ciągu mobilizują do tworzenia wielu teorii, których zadaniem jest próba wyjaśnienia i przybliżenia ich fenomenu, a także fenomenu wydarzenia, w którym brali udział. Jedną z takich prób jest praca Jacka Banaszkiewicza zatytułowana Podanie o Piaście i Popielu. Studium porównawcze nad wczesnośredniowiecznymi tradycjami dynastycznymiwydana w 2010 roku nakładem Wydawnictwa Naukowego PWN.

Recenzowany tutaj tom jest już drugim wydaniem, bowiem pierwsze swoją premierę miało w 1986 roku. Zatem jak przystało na drugą próbę, praca wzbogacona została przede wszystkim o wstęp pt. Zamach stanu w Gnieźnie, w którym Autor informuje czytającego jakie zmiany ma zamiar umieścić w książce oraz odnosi się do ocen jakie przez te wszystkie lata, od momentu ukazania się pierwszego wydania, pojawiły się pod jej adresem. Rzeczą szczególnie godną uwagi jest to, że publikacja została wzbogacona o nowszą bibliografię umieszczoną w przypisach. Siłą faktu więc, liczba odnośników jest zdecydowanie większa niż w wydaniu sprzed dwudziestu pięciu lat. Ta innowacja świadczy rzecz jasna na korzyść studium, ponieważ daje do zrozumienia, iż jej Autor śledzi nowinki w nauce dotyczące podjętej przez siebie problematyki.

Książka została podzielona na sześć rozdziałów, w których po kolei opisane zostały poszczególne fragmenty tytułowego podania. W rozdziale pierwszym (s. 25-44) J. Banaszkiewicz podejmuje się omówienia metodologii na jakiej oparł w całości swe studium. Na jego kształt złożyły się wyniki badań wielu najwybitniejszych ludzi nauki, w tym przede wszystkim G. Dumézila z jego autorskim trójpodziałem władzy na sakralną, militarną i produkcyjną; M. Eliadego, który w całym szeregu swych publikacji udowadniał tzw. proces mityzacji historii; C. Lévi-Straussa, twórcy szkoły strukturalistycznej, którą wykorzystywano w antropologii kulturowej; W. Proppa i E. Meletinskiego, również przedstawicieli strukturalistycznej szkoły oraz badaczy tekstów w mitach oraz R. Barthesa, badacza języka i tekstu mitycznego. Rozdział drugi (s. 45-59) poświęcony został na omówienie tradycji dynastycznej, która była świadectwem uprzywilejowania władzy przez siły natury. Również rozdział trzeci (s. 60-103) poświęcony został przedstawieniu problemu piastowskiego małżeństwa Piasta Oracza-Żywiciela oraz Rzepki na płaszczyźnie Dumezilowskiej trzeciej funkcji sprawowania władzy, czyli produkcyjnej (rolniczej, rzemieślniczej). W czwartym rozdziale (s. 104-142), J. Banaszkiewicz na przykładzie Siemowita, Lestka, Siemomysła oraz Chościska podejmuje się wyjaśnienie pochodzenia (origines) dynastii Piastów. Piąty rozdział (s. 143-174) zarezerwowany został na zreferowanie fabuły podania o Piaście. Część ta została wzbogacona o liczne analogie. J. Banaszkiewicz próbuje również odszukać w szerszym kręgu kulturowym motyw tzw. boga-gościa, a także wyjaśnia symbolikę postrzyżyn jakim w podaniu zostaje poddany Siemowit. Ostatni szósty rozdział (175-213) poświęcony został na przedstawienie podania o Popielu. Autor recenzowanej książki podejmuje się omówienia tzw. „potrójnej śmierci” złego władcy. Doszukuje się analogii jego śmierci na podstawie innych źródeł i w końcowym rezultacie dochodzi do wniosku, że motyw śmierci pożarcia przez myszy ma niemieckie (nadreńskie) korzenie.

Po lekturze recenzowanej pozycji, ma się nieodparte wrażenie, że J. Banaszkiewicz jest pod wyjątkowym wpływem myśli Georgesa Dumézila. Widać to w literaturze, do której sięgał, a także do sposobu przedstawiania i wyjaśniania problemów w swym studium. Działa to niewątpliwie na korzyść tej pracy, ponieważ jakkolwiek teoria o trójpodziale Dumézila jest w Polsce dobrze znana, problem jest jednak w tym, iż jego prace nie odczekały się polskich przekładów, tak jak stało się to w przypadku doskonałych tytułów Mircea Eliade. J. Banaszkiewicz zwraca na to zresztą uwagę (patrz s. 39, przyp. 42), jednakże zapomina o polskim tłumaczeniu doskonałej dyskusji jaka wywiązała się między wspominanym francuskim badaczu a dziennikarzem Didierem Eribonem pt. Na tropie Indoeuropejczyków. Mity i epopeje (1996).

Podanie o Piaście i Popielu… to wyjątkowo interdyscyplinarna praca. Oprócz historii i źródłoznawstwa, doszukać się tutaj możemy budowy punktu widzenia na poszczególne aspekty przy pomocy religioznawstwa, socjologii, antropologii kulturowej, oraz przede wszystkim komparatystyki, która jest niejako podstawową dziedziną nauki, na jakiej opiera swe studium J. Banaszkiewicz. Dzięki temu zabiegowi, narracja jest ciekawa, a jej treść niezwykle wzbogacona o cały szereg ciekawych informacji. Tematyka książki, sądząc po tytule, winna oscylować wokół czasów przed Mieszkiem I, a także czasów spisania samego podania, czyli XI, XII, XIII a nawet XIV-XV w. Nic bardziej mylnego. Jej Autor doszukując się analogii do poszczególnych fragmentów i motywów w nich występujących, sięga po czasy nawet odległego antyku, wczesnego średniowiecza, tudzież okresu nowożytnego. Tym sposobem książka w istocie posiada szerokie spectrum chronologiczne, ale nie tylko, ponieważ Badacz posługuje się też schematami o indoeuropejskiej proweniencji, co nadaje książce większy wymiar geograficzny.

Tak szerokie ramy czasowe i geograficzne oraz podjęcie się wyjaśnienia nawet najdrobniejszych aspektów tytułowego podania, niesie ze sobą nieco niepokojąca uwagę. Kiedy pochłania się kolejne przykłady i analogie wyszukane do poszczególnie problemów, na jakiś czas zapomina się o meritum książki, lub inaczej stawiając sprawę, gubi się główny wątek. Uwaga ta ma jednak i drugie, bardzo pozytywne w swym całokształcie, dno. Są to niewątpliwie dowody na to, że Autor recenzowanej pracy to bez wątpienia wielki erudyta i doskonały znawca problemu.

Jak wspominałem wyżej, J. Banaszkiewicz podejmując się wznowienia swej pozycji, postarał się o odświeżenie literatury. Dzięki temu mamy znacznie więcej informacji bibliograficznych i potwierdzenie faktu, że prowadzenie pracy badawczej w takim sposób jak robi to Autor, nie zmieniło się wiele przez te wszystkie lata. Zwracając jednak szczególną uwagę na odnośniki (swoją drogą niezwykle starannie prowadzone oraz bogate faktograficznie), można niekiedy zauważyć anachronizm, gdyż Autor powołuje się na pracę sprzed kilkudziesięciu lat, a jednak pisze, że „ostatnio pogląd ten…” (zob. np. przyp. 104, s. 136).

Na sam koniec, zanim jednak padną ostatnie podsumowujące słowa, warto wspomnieć o stronie wizualnej książki. Jest to skromne, „zeszytowe” wręcz wydanie, z miękką oprawą. Strony są szyte, papier raczej dobrej jakości, a czcionka czytelna. W pracy można doszukać się tabelek, które ułatwiają zrozumienie poszczególnych problemów. Jest też indeks nazwisk, który również ułatwia korzystanie z książki. Całość liczy łącznie 226 stron.

Książka Jacka Banaszkiewcza jest jak najbardziej godną polecenia. Jest to wyśmienite studium, które w sposób inny niż dotychczas, zwraca uwagę na najwcześniejsze – legendarne dzieje Państwa Polskiego. Jest to praca, która poprzez swój interdyscyplinarny charakter, zabiera nas w iście podróż po przeszłości. Wielka ilość przykładów, analogii, schematów narracyjnych i motywów kulturalnych, utwierdza w przekonaniu, że podanie o legendarnym Piaście i Popielu ma swój szeroki wymiar, możliwy do porównania z wieloma terytoriami w Europie i to na przestrzeni wieków.

Plus minus:
Na plus:
+ tematyka
+ wartość merytoryczna
+ styl Autora
+ bogata bibliografia
+ wartość poznawcza
Na minus:
- jakość wydania

Tytuł: Podanie o Piaście i Popielu. Studium porównawcze nad wczesnośredniowiecznymi tradycjami dynastycznymi
Autor: Jacek Banaszkiewicz
Wydawca: Wydawnictwo Naukowe PWN
Data wydania: 2010
ISBN: 978-83-01-16170-5
Liczba stron: 226
Oprawa: miękka
Cena: ok. 40 zł
Ocena recenzenta: 9/10