Konflikt radziecko-chiński w latach 60-tych XX w. Spór o Ussuri

Celem niniejszej pracy jest przedstawienie konfliktu radziecko-chińskiego z lat 60-tych ubiegłego stulecia na tle całokształtu stosunków pomiędzy tymi państwami.

Konflikt ten, którego kulminacyjnym momentem były starcia nad Ussuri w 1969 roku, należy do najsłabiej znanych w naszym kraju wątków historii świata po drugiej wojnie światowej. Powszechnej uwadze umyka fakt, że dotyczył nie tylko relacji pomiędzy ZSRR a ChRL, ale wywarł także swoje piętno na cały blok wschodni, losy Azji płd-wsch jak i zimnowojenną politykę USA.

Stosunki pomiędzy oboma państwami zaczęły się ochładzać po słynnym odczycie Chruszczowa na XX zjeździe KPZR w 1956 r., w którym skrytykował kult Stalina. Do drastycznego pogorszenia doszło na przełomie lat 50-tych i 60-tych, kiedy Mao postanowił rzucić wyzwanie radzieckiemu przywództwu nie tylko w bloku komunistycznym, ale także, a może przede wszystkim, na Dalekim Wschodzie. Innych przyczyn oziębienia wzajemnych stosunków można dopatrywać się w dążeniu Chin do odzyskania utraconych w XIX w na rzecz Rosji obszarów wschodniej Syberii. Należy nadmienić, że granice były kwestią sporną od chwili nawiązania bezpośrednich stosunków przez oba państwa, a do starć zbrojnych dochodziło od połowy XVII stulecia. Konflikt swym zasięgiem objął nie tylko kwestionowaną przez Chińczyków granicę w Mandżurii i Kraju Nadamurskim. Do starć doszło także w Azji Centralnej, a w sferze polityczno-dyplomatycznej odcisnął swoje piętno na wydarzenia w Indochinach oraz, pośrednio, na konflikcie indyjsko-pakistańskim (1971 r.). Jednym z ciekawszych i mniej spodziewanych efektów rywalizacji chińsko-radzieckiej było zbliżenie chińsko-amerykańskie zainicjowane przez USA na początku lat 70-tych. Za finał konfliktu radziecko - chińskiego można uznać nieudaną inwazję Chin na Wietnam w 1979 r. W latach 80-tych stopniowy upadek ZSRR niejako naturalnie wygasił konflikt.

Konflikt radziecko-chiński nie doczekał się w polskiej historiografii zbyt licznej literatury. Jest zwykle dość pobieżnie omawiany w opracowaniach dotyczących historii i stosunków międzynarodowych w Azji, dlatego też dotyczące go materiały są bardzo rozproszone. Jak do tej pory wyjątek stanowi praca Z. Moszumańskiego i J. Czarnotty-MączyńskiejUssuri ’69, koncentrująca się na najgorętszym okresie rzeczonego konfliktu, czyli na walkach nad Ussuri wiosną i latem 1969. Istnieje także pewna ilość trudniej dostępnej literatury zagranicznej, głównie niemiecko- i anglojęzycznej1. Dosyć liczne źródła rosyjskie i chińskie, oprócz bariery językowej, stwarzają problem wiarygodności, jako że pochodzą od stron konfliktu.

Stosunki rosyjsko – chińskie do 1949

Pobieżne omówienie historii wzajemnych stosunków Chin i Rosji jest konieczne dla prawidłowego zrozumienia przynajmniej części przyczyn konfliktu z lat 60-tych XX wieku. Niektóre aspekty tego konfliktu sięgają swymi korzeniami wieku XIX, a w niektórych wypadkach nawet XVII. Okres przed utworzeniem ChRL zwyczajowo dzieli się dla ułatwienia na dwie części, datą graniczną jest tutaj rok 1912 r. i upadek dynastii Qing oraz ogłoszenie republiki. Wydarzenie to oznaczało nowy rozdział w historii Chin , a także otwierało bardzo interesujący rozdział w stosunkach chińsko-rosyjskich.

Okres do 1911 r.

Pierwsze informacje o Państwie Środka dotarły do Rosji w efekcie wyprawy oddziału Kozaków pod dowództwem atamanów Iwana Pietrowa i Burnasza Jałyszewa, wysłanych w 1567 r. przez cara Iwana IV Groźnego z misją opisania ziem pomiędzy Bajkałem a Pekinem. Jednak dopiero wyprawa wysłanych przez cara Michała Fiedorowicza w 1618 r. atamanów Iwana Pietlina i Pietuńki Kazyłowa powróciła z listem od cesarza Chin. List został odczytany dopiero 1675 r. i stał się przyczyną wielkiej konsternacji na carskim dworze. Wynikało z niego bowiem, że przez cały ten czas Rosja była wasalem Chin2, nie zdając sobie z tego zupełnie sprawy. Na szczęście dla prestiżu Rosji sprawa ta pozostała pomiędzy Moskwą a Pekinem.

W latach 40-tych XVII w. rosyjskie ekspedycje dotarły do Morza Ochockiego i rozpoczęły penetrację Nadamurza i Kraju Przymorskiego (Ussuryjskiego), znajdujących się wtedy pod zwierzchnictwem rządzącej w Chinach mandżurskiej dynastii Qing (Ts’ing). Wyprawa Chabrowa z 1649 r. narzucająca tamtejszym plemionom zwierzchnictwo rosyjskie, doprowadziła do chińskiej interwencji w 1652 r. i odwrotu Kozaków.

W drugiej połowie XVII stulecia można już mówić o rosyjsko – chińskiej rywalizacji na Dalekim Wschodzie. Wojskowe osadnictwo kozackie3 posuwało się coraz dalej na wschód wprowadzając rosyjską administrację i podporządkowując carowi tamtejsze ludy. W roku 1658 Chińczycy wyparli Kozaków z Kraju Nadamurskiego, a w 1669 r. zburzyli Ałbazin. Jednocześnie rozwijała się bardzo intratna wymiana handlowa, co skłoniło Rosję do unormowania sytuacji. Wysłana do Pekinu w 1676 r. misja Mikołaja Spafarija miała za zadanie nawiązać stosunki za wszelką cenę oraz wyjaśnić nieporozumienia związane z listem z 1618 r. Posłowi udało się uzyskać audiencję u cesarza, usłyszał jednak, że dalsze działania Kozaków mogą doprowadzić do zerwania stosunków handlowych. W tym czasie Kozacy zdążyli odbudować Ałbazin i ponownie przystąpili do podporządkowywania sobie miejscowej ludności. Kolejna chińska ekspedycja wojskowa ponownie zburzyła Ałbazin i wyparła Kozaków znad Amuru. Rosja nie była wtedy jeszcze w stanie stawić czoła Chinom w tym regionie4, w związku z tym hr. Gołowin podpisał w 1689 r. w Nerczyńsku traktat, w którym Rosja zrzekała się wszelkich pretensji do ziem nadamurskich w zamian za co kupcy rosyjscy otrzymali pozwolenie na nieograniczony dostęp do rynków chińskich. Traktat uregulował granicę w tym regionie na niemal 200 lat.

Następujący po traktacie nerczyńskim, trwający do połowy XIX w. okres odznaczał się spadkiem dynamiki stosunków rosyjsko – chińskich. Trzeba jednak zaznaczyć, że cały czas trwała rywalizacja w Azji Centralnej oraz regularne zrywanie przez Chiny kolejnych traktatów handlowych. Jako wielki sukces Rosji należy uznać otworzenie konsulatu w Pekinie w 1719 r. Względnie niską aktywność Rosji w regionie należy tłumaczyć jej słabością na Dalekim Wschodzie oraz skoncentrowaniem uwagi na europejskim i kaukaskim kierunku polityki zagranicznej.

W połowie XIX stulecia sytuacja zaczęła sprzyjać rosyjskiej ekspansji na Dalekim Wschodzie. Władza Qingów słabła skutkiem powtarzających się powstań, nasilała się penetracja mocarstw. W samej Rosji gen. Murawiow głosił konieczność opanowania ziem nadamurskich i przynajmniej części Sachalinu, aby nie dopuścić do ekspansji brytyjskiej i zabezpieczyć panowanie rosyjskie nad wschodnią Syberią. W tej sytuacji Rosja wykorzystała dla własnych celów II i III wojnę opiumową. W 1858 r. w Aigunie chińskie władze lokalne zgodziły się odstąpić Rosji ziemie pomiędzy Argunem a ujściem Amuru. Dwa lata później w Pekinie cesarz został zmuszony do potwierdzenia tego traktatu, a także zgody na oddanie Kraju Ussuryjskiego oraz przyznanie Rosji takich samych przywilejów jakie otrzymały Anglia i Francja w wyniku pokoju pekińskiego.

W następnych latach Rosja czyniła próby ekspansji w Mongolii, Xinjiangu (Sinkiang, Turkiestan Wschodni/ Chiński) a nawet Tybecie, jednak brak spójnej koncepcji działań, często przeciwstawne działania generałgubernatorów i wreszcie brytyjskie przeciwdziałanie doprowadziły do rezygnacji z tego kierunku. Niespodziewanie pojawiła się za to nowa okazja do dalszej ekspansji na Dalekim Wschodzie. Chiny poniosły klęskę w wojnie z Japonią w latach 1894-95; traktat pokojowy z Shimonoseki5 przewidywał m.in. konieczność zapłacenia przez pokonanych kontrybucji w wysokości 200 mln chińskich liangów. Upadające Państwo Środka nie było w stanie zapłacić takiej kwoty, musiało w tym celu zaciągnąć pożyczki zagranicą. Pierwsza taki kontrakt, na kwotę 400 mln franków w złocie, uzyskała 6 lipca 1895 r. Rosja. Dawało to świetną okazję do penetracji Mandżurii, która stała się kolejnym obiektem rosyjskiej ekspansji. Dzięki łapówkom doprowadzono do podpisania umowy zezwalającej na budowę odnogi Kolei Transsyberyjskiej, prowadzącej do Władywostoku przez Mandżurię6 oraz zawarcia sojuszu, zapewniającego Chinom rosyjską pomoc w wypadku ponownej agresji japońskiej, ale dopiero po zrealizowaniu kontraktu kolejowego7. Sukces Rosji doprowadził do istnego wyścigu o zagarnięcie jak największego kawałka „chińskiego melona”. Działania Anglii, Francji i Niemiec wywołane sukcesem Rosji, zmusiły tą ostatnią do kolejnych posunięć. Dążąc do uzyskania niezamarzających portów rosyjska flota dalekowschodnia opanowała Lüszun (Port Arthur) na półwyspie Liaotuńskim. Konwencja z 27 marca 1898 r. oddawała Rosji w dzierżawę oprócz Port Arthur także port Dalien (Dairen, ros. Dalnij) oraz umożliwiała kontrolę przyległych obszarów. Po stłumieniu powstania bokserów w latach 1900-01 pod kontrolę Rosji dostała się cała Mandżuria, rozpoczęto także budowę Kolei Południowomandżurskiej, odnogi KWŻD prowadzącej do Port Arthur.

Klęska Rosji w wojnie z Japonią (1904-1905 r.) przyniosła dwa podstawowe rezultaty: po pierwsze - Rosja utraciła południową Mandżurię i półwysep Liaotuński, a po drugie - doszło do ograniczenia roli Rosji na Dalekim Wschodzie. Stosunki chińsko – rosyjskie nabrały ponownie dynamiki dopiero po prawie 20 latach w bardzo zmienionych warunkach.

W omówionym okresie doszło do wykształcenia się pewnych stałych elementów w relacjach między Rosją a Chinami, które dadzą o sobie znać w latach 60-tych XX wieku. Zaistniał także inny element, który był jednym z motywów zmiany ustroju państwa, mianowicie dążenie do wyzwolenia się spod obcych wpływów i zniesienie nierównoprawnych traktatów z mocarstwami.

Lata 1912-1949

Obalenie Mandżurów i proklamowanie przez Sun Jat-sena republiki 1 stycznia 1912 r. wtrąciło Chiny w okres niestabilnych rządów i wojen domowych, prowadzenie jakiejś spójnej i konsekwentnej polityki zagranicznej było więc mocno utrudnione. Z kolei w Rosji klęska w I Wojnie Światowej, Rewolucja Październikowa, a następnie wojna domowa i interwencja mocarstw, także nie sprzyjały rozwijaniu szerszych stosunków z zagranicą. Władze radzieckie poczyniły pierwsze kroki w kierunku nawiązania stosunków z Chinami już latem 1919 r.8 Było to jednak utrudnione z powodu międzynarodowej izolacji Rosji Radzieckiej oraz faktu istnienia dwóch rządów chińskich, oficjalnego w Pekinie i Sun Jat-sena w Kantonie, któremu ideowo było do bolszewików znacznie bliżej.

I Zjazd Kuomintangu (Guomindangu) odbywający się w Kantonie w dniach 10-20 stycznia 1924 r. przyjął Trzy Wielkie Zasady Sun Jat-sena głoszące konieczność sojuszu ze Związkiem Radzieckim, współpracy z założoną w 1921 r. w Szanghaju Komunistyczną Partią Chin9 oraz udzielenia pomocy ruchowi robotniczemu i chłopskiemu. Powołano także akademię wojskową Whampoa, której komendantem został Czang Kaj-szek (Chiang Kai-shek), a w jej tworzeniu poważny udział radziecka misja wojskowa pod kierownictwem Wasilija Blüchera.

Tymczasem rozmowy z rządem pekińskim przyniosły rezultat w postaci układu podpisanego 31 maja 1924 r. w Pekinie. Ustanawiał on stosunki dyplomatyczno – konsularne, anulował wszystkie umowy zawarte przez rząd carski z Chinami, a także te zawarte z innymi państwami, a godzące w suwerenność Chin, anulowane umowy miały być zastąpione nowymi. W kwestii KWŻD stwierdzono, że jest to przedsiębiorstwo czysto handlowe, o wspólnym zarządzie, przy czym rząd chiński może wykupić całość kolei jak i całe należące do niej mienie10. Osobny artykuł poświęcono Mongolii Zewnętrznej. ZSRR uznawał ją za integralną część Chin i zobowiązywał się wycofać swoje wojska z jej terenu. Ustanowienie kilka miesięcy później Mongolskiej Republiki Ludowej nie pozostało bez wpływu na stosunek chińskich elit do Związku Radzieckiego.

Po śmierci Sun Jat-sena (12 marca 1925 r.) przywództwo w Kuomintangu objął reprezentant jego prawego skrzydła Czang Kaj-szek. Był niechętny ZSRR i KPCh, jednak uznawał konieczność współpracy z nimi dla zjednoczenia kraju. Kiedy na początku lipca11 1926 r. ruszyła wielka ofensywa Kuomintangu na Pekin i prowincje północne, dużą rolę odegrali radzieccy doradcy i broń dostarczona z ZSRR. Zwycięskie walki na północy umocniły pozycję Czanga, który ostatecznie pokonał lewe skrzydło Kuomintangu, optujące za Trzema Wielkimi Zasadami Sun Jat-sena i 15 kwietnia 1927 r. ogłosił powstanie nowego rządu z siedzibą w Nankinie. Objęcie władzy przez Czang Kaj-szeka oznaczało początek wojny z komunistami12 i gwałtowne ochłodzenie stosunków z ZSRR. Jednym z powodów niechęci Czang Kaj-szeka do Związku Radzieckiego był fakt, że uważał on Mongolię Zewnętrzną za integralną część Chin. Do tego doszły jeszcze spory na tle przynależności i zarządu KWŻD. 11.06.1929 r. wojska chińskie opanowały KWŻD, 17 lipca zostały zerwane stosunki dyplomatyczne, a w tym samym miesiącu doszło do pierwszych incydentów nad Amurem i Ussuri13

Niestety nie udało mi się dotrzeć do materiałów mówiących o kwestionowaniu tamtejszej granicy przez władze chińskie, choć wydaje się to bardzo prawdopodobne.)). Sytuacja stawała się coraz bardziej napięta; latem tego roku obie strony zaczęły wzmacniać swoje siły w regionie. Do poważniejszych operacji przystąpili jako pierwsi Rosjanie, rozpoczynając 12 października tzw. operację sungaryjską. Tego dnia siły radzieckie opanowały przygraniczny Lahasusu, leżący przy ujściu Sungarii do Amuru. Sukces pierwszego uderzenia oraz chińskie przygotowania do kontrataku zachęciły dowodzącego operacją Blüchera, który do r. 1927 był głównym radzieckim doradcą wojskowym w Chinach, do przeprowadzenia dalszych uderzeń i 1 listopada podległe mu wojska opanowały położony nad Sungarią Fugdin. Chińczycy próbowali przeprowadzić własną operację zaczepną na Zabajkalu, jednak ich ofensywa, rozpoczęta nocą z 16 na 17 listopada, zakończyła się klęską. Kontratakująca Armia Czerwona opanowała 27. listopada Chajlar (Hailaer). Konflikt zakończył się nadzwyczaj szybko, bowiem już 22. grudnia tego roku podpisano układ w Chabarowsku14 - przywracał on status quo ante15.

Aż do inwazji japońskiej, rozpoczętej w lipcu 1937 r., stosunki chińsko – radzieckie były bardzo chłodne, chociaż po zajęciu przez Japonię Mandżurii w 1931 wznowiono oficjalne stosunki dyplomatyczne. Porozumienie Kuomintangu z komunistami i utworzenie wspólnego frontu walki z Japończykami wpłynęło bardzo pozytywnie na stosunki z ZSRR. Już 21 sierpnia 1937 r. w Nankinie został podpisany pakt o nieagresji; otworzyło to drogę do przybycia do Moskwy, we wrześniu tego samego roku, chińskiej delegacji wojskowej, negocjującej dostawy broni dla walczących wojsk chińskich. Pierwsze transporty przyszły już w grudniu, zaś od początku 1938 r. zaczęli pojawiać się radzieccy doradcy i lotnicy. Co najważniejsze - pomoc nie obejmowała sił komunistycznych.

Do końca wojny stosunki radziecko - chińskie układały się poprawnie. W wyniku ofensywy z sierpnia 1945 r. Armia Czerwona zajęła Mandżurię, zwróconą wkrótce Chinom16, jednak wycofując17 się nie tylko zostawiła komunistom część sprzętu, ale także dokonała gruntownego demontażu infrastruktury przemysłowej, co niezbyt się spodobało KPCh. Jeszcze przed kapitulacją Japonii doszło do wznowienia wojny domowej. Zwycięstwo wspieranych przez ZSRR komunistów i proklamacja 1 października 1949 r. Chińskiej Republiki Ludowej, uznanej przez Kreml już następnego dnia, otwierało zupełnie nowy rozdział w historii Chin i ich relacji z Rosją/Związkiem Radzieckim.

Pierwsza dekada ChRL

Już 16 grudnia 1949 r. Mao Zedong i Zhou Enlai (Czou En-laj) udali się do Moskwy. Finałem ich dwumiesięcznej wizyty było podpisanie 14 lutego 1952 r. układu o przyjaźni, sojuszu i pomocy wzajemnej ze Związkiem Radzieckim. Był to jedyny sojusz w całej historii Chin18. ChRL zajęła w polityce i propagandzie radzieckiej specjalne miejsce. Chiny, niejako w imieniu Związku Radzieckiego, interweniowały w wojnie koreańskiej19, wspierały komunistyczne partyzantki w Indochinach, na Malajach i Filipinach. Aktywność chińska w Azji, zarówno pod względem politycznym, propagandowym i pomocy militarnej, momentami przewyższała aktywność radziecką. Z kolei propaganda bloku wschodniego przedstawiała Chiny jako przykład dla wszystkich państw „walczących o wyzwolenie spod kolonialnego jarzma„ i „przeciwstawiających się amerykańskiemu imperializmowi„. Po śmierci Stalina Mao zaczął wyrastać na pierwszą postać ”światowego ruchu komunistycznego”. Z kolei Zhou Enlai mówił o ChRL jako młodszym bracie ZSRR, w myśl zasad konfucjańskich zobowiązanym do posłuszeństwa i wspierania starszego brata, który z kolei winien być wzorem i przewodnikiem życiowym dla młodszego rodzeństwa.

Odczyt Chruszczowa na XX zjeździe KPZR w 1955 r., krytykujący Stalina, nie spotkał się ze zbyt przychylnym oddźwiękiem w Pekinie, który chcąc zamanifestować swoją niezależność i niezadowolenie, poparł Gomułkę w październiku 1956 r.20. Jednak przemowa Mao podczas jego wizyty w Moskwie z okazji czterdziestej rocznicy rewolucji październikowej, swoją kwiecistością i skalą pochlebstw pod adresem pierwszego państwa socjalistycznego, zaskoczyła włodarzy Kremla21. Podczas tej wizyty doszło do podpisania licznych umów o współpracy technicznej, przysłanie przez Związek Radziecki 10 tys. specjalistów oraz udzielenie pomocy przy budowie bomby atomowej.

W omawianym okresie nie poruszano we wzajemnych relacjach kwestii granic, pewne pretensje wynikające z ich niedokładnego wytyczenia zgłaszano jedynie na poziomie władz ochrony pogranicza. Układ z 14 lutego 1950 r. nie wspominał słowem kwestii granic, również układy z lat 1951 i 1956, dotyczące kwestii korzystania i badania rzek granicznych, omawiały sprawy takie jak walka z powodziami czy rybołówstwo, w ogóle nie zajmując się dokładnym wytyczeniem granicy. W tym samym czasie zaczęły pojawiać się w Chinach mapy przedstawiające wszystkie terytoria, jakie kiedykolwiek wchodziły w skład Chin. Zaznaczenie na tych mapach Pamiru i Nadamurza jako części ChRL wywołało zrozumiałe zaniepokojenie Moskwy.

Mao Zedong i Nikita Chruszczow, 1958 r.

Stosunki zaczęły się pogarszać pod koniec lat 50-tych. W 1958 r. miał miejsce poważny kryzys grożący globalną konfrontacją. Chińska Armia Ludowo-Wyzwoleńcza rozpoczęła ostrzeliwanie wysp Quemcy i Matsu znajdujących się pod kontrolą Czang Kaj-szeka, a władze pekińskie otwarcie groziły inwazją Tajwanu. Mao Zedong uważał, że jest to wewnętrzna sprawa Chin, jednak USA i ZSRR uważały inaczej. Konfrontacji na większą skalę udało się uniknąć, jednak kryzys miał poważne implikacje dla stosunków radziecko-chińskich. Chruszczow uznał Mao za niebezpiecznego idealistę, zdolnego do rozpętania III wojny światowej i wstrzymał pomoc przy produkcji chińskiej bomby atomowej. Kierownictwo radzieckie nie było także zachwycone prowadzoną w Chinach polityką Wielkiego Skoku. Z kolei Mao był wściekły brakiem poparcia w trakcie kryzysu. Podczas wizyt Chruszczowa w Pekinie w 1958 r. i 1959 r., obaj przywódcy nie znaleźli wspólnego języka.

Na drodze do konfrontacji

Zhou Enlai w 1949 r.

Przełomowy okazał się rok 1960. Jeszcze na jego początku premier ChRL Zhou Enlai stwierdził, że niema problemu granic, a wszelkie rozbieżności można wyjaśnić na drodze pokojowej. Jednak w tym samym roku Pekin skierował do Moskwy dwie noty w sprawie regulacji granic. Wycofanie przez Chruszcowa z Chin wszystkich radzieckich doradców i specjalistów 16 lipca, wpłynęło na dalsze pogorszenie sytuacji. Przewodniczący ChRL Liu Shaoqi podczas swojej wizyty w Moskwie upomniał się o bliżej nieokreśloną wyspę na Ussuri. W tym też roku rozpoczęły się wzajemne oskarżenia o zdradę ideałów marksizmu-leninizmu, nacjonalizm, imperializm, a nawet osobiste przytyki Mao i Chruszczowa. Nastąpił okres wzajemnych oskarżeń. W tym samym roku rozeszły się pogłoski o starciach w Pamirze, które miały nasilić się w dwóch następnych latach.22

Do dalszego pogorszenia stosunków doszło w 1962 r. Miały wtedy miejsce trzy istotne wydarzenia. Najpierw wiosną, granicę z ZSRR w Xinjiangu przekroczyło ok. 80 tys. prześladowanych w Chinach Ujgurów i Kazachów. Władze lokalne wydały zgodę na opuszczanie terytorium ChRL bez wiz, a nawet organizowały transport chętnych do granicy. W odpowiedzi na radziecką notę protestacyjną Pekin zażądał repatriacji wszystkich uciekinierów. Związek Radziecki nie chcąc narazić się światowej opinii publicznej, jak i uchodźcom - odmówił, a wtedy został oskarżony o umyślne zorganizowanie całej akcji i mamienie propagandą obywateli ChRL. Przez Chiny przetoczyła się fala antyradzieckich wystąpień, władze chińskie zamknęły konsulaty w Urumczi (Urumqi), Harbinie i Szanghaju oraz ograniczyły pracę ambasady radzieckiej. Sprawa znalazła swój finał w latach 1962/3, gdy już na podstawie oficjalnej umowy wyjechało do ZSRR ok. 46 tys. osób.

Kolejnym punktem o dużym znaczeniu był konflikt chińsko – indyjski. Powodem starć były niesprecyzowane granice w Himalajach i Ladakhu, pobieżnie wytyczone jeszcze przez Brytyjczyków na przełomie XIX i XX w. Duże znaczenie miała tu także sprawa Tybetu, gdzie w 1959 r. wybuchło antychińskie powstanie. Skierowanie dodatkowych sił ChALW w celu stłumienia powstania poważnie zaniepokoiło Dehli, obawiającego się dalszej ekspansji Chin na południe. Oskarżenia wysuwane przez Pekin pod adresem Indii o wspieranie rebelii nie wpływały łagodząco na sytuację, szczególnie, że obie strony zaczęły coraz mocniej kwestionować istniejącą granicę. Podpisanie przez ChRL i Pakistan porozumienia w kwestii granic, dodatkowo zaogniło sytuację23. W konflikcie tym Związek Radziecki stanął po stronie Indii, potępiając Chiny. Władze w Moskwie uznały, że sojusz z Indiami jest dużo ważniejszy, a wiązanie się z nieobliczalnym Mao zaszkodzi wizerunkowi ZSRR wśród krajów trzeciego świata.

Nikita Chruszczow

Kolejnym ciosem dla Pekinu był brak poparcia przez Chruszczowa chińskich żądań wobec Hongkongu i Makau.

Rok 1963 upłynął na wzajemnym kwestionowaniu granicy na Dalekim Wschodzie. Chińczycy uważali, że powinna przebiegać wzdłuż nurtu Argonu, Amuru i Ussuri a Rosjanie - że wzdłuż chińskiego brzegu. Rosła liczba zajść nadgranicznych, (prawdopodobnie było ich około 4000 po obu stronach). Chińczycy oskarżali radzieckich WOP-istów o wtargnięcia na terytorium Chin i ostrzeliwanie chińskich pograniczników. Z kolei Rosjanie uskarżali się na chińskich rolników przekraczających granicę i zakładających pola uprawne po radzieckiej stronie. Po raz pierwszy w komunikatach obu stron pojawiła się ussuryjska wyspa Damanskij (Zhenbo). Chiny odmówiły także, w bardzo ostrych słowach, podpisania moskiewskiego układu o częściowym zakazie doświadczeń z bronią jądrową. W ChRL dopiero pracowano nad własną bombą A i poważnie obawiano się, że podpisanie układu uniemożliwi dołączenie do „klubu atomowego”, co trwale zdegraduje pozycję Chin na arenie międzynarodowej i wyraźnie wzmocni pozycję Związku Radzieckiego we wzajemnych relacjach.

Rok 1964 był bardzo bogaty w wydarzenia. Doszło wtedy do pierwszych spotkań mających jakoś uregulować sytuację. W lutym rozpoczęło się pierwsze, z całej serii ciągnących się przez lata, spotkań. Delegacjom przewodniczyli wiceministrowie spraw zagranicznych P. Żyrjanow i ZhengYunjian. Chińczycy zażądali zwrotu obszaru 20000 km² w Pamirze i korekty granicy na Amurze i Ussuri; odpowiedź Rosjan była oczywiście odmowna. Kolejne spotkania, w sierpniu w Pekinie oraz we wrześniu w Moskwie, nie przyniosły nic oprócz wzajemnych oskarżeń o prowokacje i wyliczania kolejnych naruszeń granicy. Mająca miejsce w międzyczasie wizyta w Pekinie delegacji Głównego Zarządu Wojsk Ochrony Pogranicza ZSRR, także nie osiągnęła praktycznie niczego. Z kolei Mao stwierdził:

„Rejon na wschód od Bajkału stał się terytorium Rosji prawie sto lat temu (…). Dotychczas jeszcze nie przedstawiliśmy rachunku z tego rejestru(…).„24

Sytuację dodatkowo podgrzewały pogłoski o koncentracji ChALW w Mandżurii, budowaniu tam umocnień i utworzeniu wzdłuż granicy dwustukilometrowej strefy zakazanej. Obie strony rozwijały szeroko zakrojoną akcję propagandową. W październiku tego roku Chińczycy dokonali pierwszej próbnej eksplozji bomby atomowej.

Rozpoczęta jesienią „Rewolucja Kulturalna„ podgrzała antyradzieckie nastroje w Chinach, co wywołało reakcję w Związku Radzieckim. Zaczęły się demonstracje pod ambasadami, z czasem zaczęło dochodzić do napadów na dyplomatów i ich rodziny. Od 1967 r. Chińczycy zaczęli zatrzymywać w swoich portach, pod absurdalnymi zarzutami, statki radzieckie, posunęli się nawet do zatrzymania na wodach międzynarodowych statku badawczego ”Hydrograf”. Przez cały ten okres odbywały się spotkania mieszanej komisji. Ostatnie, czternaste, odbyło się w lipcu 1967 r. w Harbinie, gdzie Chińczycy odrzucili propozycję kolejnego spotkania w Chabarowsku. W 1967 r. minister spraw zagranicznych Chin Chen Yi zgłosił pretensje do 1,5 mln km² terytorium ZSRR. Liczba wzajemnych oskarżeń stale rosła; w wydanej w 1968 r. broszurze  Precz z nowym carem! Chińczycy oskarżali Rosjan o przeprowadzenie 5.01.1968 ataku z użyciem transporterów opancerzonych na chińskich rybaków. Miejsce zdarzenia nie zostało sprecyzowane.

Stosunki radziecko – chińskie osiągnęły pod koniec 1968 r. taka temperaturę, że na Zachodzie zadawano sobie pytanie nie „czy?„, ale ”kiedy?” wybuchnie wojna pomiędzy obu państwami. Przez całe lata 60-te trwały w Chinach przygotowania do III wojny światowej, wojny nuklearnej, która miała przyspieszyć globalne zwycięstwo komunizmu i ostatecznie pogrzebać kapitalizm i wszelki imperializm. Wtedy też właśnie głównym wrogiem ChRL stał się imperializm radziecki, wyprzedzając imperializm amerykański.

Rok 1969

Rok 1969 był kulminacyjnym momentem sporu chińsko – radzieckiego.

„Dążenie do rozstrzygnięcia sporów granicznych z użyciem środków zbrojnych mogło zarysowującą się azjatycką „zimną wojnę„ szybko przekształcić w ”wojnę gorącą”. Obawy takie nie były bezpodstawne wobec oświadczeń czołowych osobistości ChRL.„25

Wzrastająca w poprzednich latach liczba incydentów granicznych, takich jak strzelaniny pomiędzy siłami WOP obu krajów, naruszanie chińskiej przestrzeni powietrznej przez radzieckie samoloty i śmigłowce, wzmożona działalność propagandowa, a nawet zatrzymania obywateli obydwu państw, a także coraz wyraźniej rysująca się walka o przywództwo w bloku komunistycznym, postawiło oba państwa na krawędzi militarnej konfrontacji. Konfrontacji tym groźniejszej, że obie strony były wyposażone w broń jądrową.

Damanskij

Damanskij (chińskie Zhenbo) jest jedną z większych wysp na Ussuri, chociaż przy niskich stanach wód łączy się z lądem po stronie chińskiej. Związek Radziecki zgłaszał do niej stałe pretensje i regularnie wysyłał tam patrole WOP, co wywoływało kontrakcje Chińczyków. To właśnie tam doszło do najcięższych walk w całym konflikcie.

Główne walki były poprzedzone „zwyczajowymi” incydentami w dniach 26 stycznia i 16 lutego, kiedy to na wyspie instalowały się radzieckie patrole WOP, zakładając posterunki. Jednak 2. marca doszło do starcia na niespotykaną dotąd skalę. Są dwie wersje przebiegu zdarzeń.

Według Rosjan chińscy WOP-iści urządzili o 4:10 czasu moskiewskiego zasadzkę na ośmioosobowy patrol ze strażnicy Niżna Michajłowka; w walce poległ dowódca patrolu porucznik Strelnikow. Zaatakowani pogranicznicy wezwali na pomoc grupę porucznika Bubienina ze strażnicy Kulebiaki. Odsiecz, wyposażona w transportery opancerzone, po dwóch godzinach walki wyparła Chińczyków z wyspy. Oficjalne straty radzieckie miały wynieść 31 zabitych i 14 rannych.

Z kolei w wersji chińskiej wydarzenia przebiegały następująco. O godzinie 9:17 czasu pekińskiego chiński patrol został ostrzelany przez silny oddział radzieckiego WOP-u wyposażony w cztery pojazdy pancerne. Było wielu zabitych i rannych.

Biorąc pod uwagę podane przez obie strony godziny26 zajść, można zasugerować że obie wersje wydarzeń się uzupełniają. Chińczycy „rutynowo” ostrzelali patrol radziecki, który wezwał pomoc. Pozostaje jedynie sprawdzić, czy grupa por. Bubienina mogła dotrzeć w swoich transporterach na miejsce walk w siedem minut.

Wydarzenia z 2, marca doprowadziły do wymiany not protestacyjnych, odrzuconych przez obie ambasady, jako sprzeczne z faktami. W obu krajach doszło także do burzliwych demonstracji przeciwko agresorom.

Do kolejnych starć, tym razem na dużo większą skalę, doszło 15. marca. Chińczycy zaatakowali radziecki posterunek na Damanskij siłami co najmniej pułku27 wspartego artylerią i moździerzami. Rosjanie rzucili do kontrataku odwody strażnic i pułk piechoty28. Walki zakończyły się sukcesem Rosjan po 11 godzinach; już na samym początku kontrataku poległ radziecki dowódca, pułkownik Leonow. Żadna ze stron nie podała nawet przybliżonych strat. Źródła zachodnie szacowały je na ok. 600 Chińczyków i 60 Rosjan, w tym aż 12 oficerów. Za walki na Damanskij tytuł „Bohatera Związku Radzieckiego” otrzymali: płk. Leonow, por. Strelnikow, por. Bubienin oraz zastępca por. Strelnikowa młodszy sierżant Babański.

Doszło do kolejnej wymiany not, a 21 marca premier ZSRR Kosygin, osobiście telefonował do Pekinu, proponując wznowienie rozmów granicznych. 29. marca ukazało się obszerne oświadczenie Kremla w sprawie incydentów i stosunków granicznych. Związek Radziecki uznał w nim istniejące granice za nienaruszalne, zaproponował jednak ChRL zwołanie na 26 kwietnia do Chabarowska komisji do spraw żeglugi na rzekach granicznych.

Dalsze starcia

Mapy spornego pogranicza nad Ussuri

Zgoda Chin na wznowienie rozmów, jednak nie w kwietniu, a w czerwcu, nie oznaczała spadku napięcia. W kwietniu doszło do kolejnych strzelanin na wyspach na Ussuri, tym razem były to Kirkinskij (Kapozhu) i Bujan (Kapotsu). Pomiędzy 16 a 25 tegoż miesiąca doszło do pierwszych incydentów w rejonie Tachengu (Czuguczak) w Xinjiangu. Tym razem inicjatorami zajść byli Rosjanie, którzy zaczęli porywać obywateli chińskich. Sytuacja na Dalekim Wschodzie zaczęła się dalej pogarszać kiedy stopniały lody i do akcji przystąpiła radziecka Flotylla Amurska. W maju radzieckie okręty przeprowadziły ataki na chińskie posterunki na wyspach Hei-hsia-tsu (Heixiazhu) i Goldinskij (Pazha), zaczęły także poważnie utrudniać chińską żeglugę ostrzeliwując i zatrzymując statki, porywając ich załogi i pasażerów, a nawet atakując przystanie rybackie. Sytuacja zaogniła się do tego stopnia, że „6. czerwca dziennik ReminRibao niedwuznacznie napisał o możliwości wybuchu wojny z ZSRR. Nie wykluczał nawet możliwości użycia w niej broni jądrowej29. Z kolei Literaturnaja Gazeta opublikowała informacje, według których w latach 1955-65 w obozach koncentracyjnych w Xinjiangu rząd chiński dokonał eksterminacji 25 mln Chińczyków. Natomiast Prawda ostrzegała przed „ekspansjonizmem chińskim” i możliwością wywołania przez ChRL wojny jądrowej.„30

Rozmowy w Chabarowsku zostały zerwane 18 czerwca, wznowiono je 14 lipca i zakończono 8 sierpnia. Jedynym wymiernym efektem rozmów było ustalenie, że następne spotkanie odbędzie się w 1970 r. w Chinach. Przez cały okres obrad i przerw Chińczycy zarzucili ZSRR naruszenie granicy 429 razy, a Rosjanie zgłosili 488 naruszeń. Po częstotliwości incydentów na spornych wyspach można przypuszczać, że nie było na nich stałych posterunków, pojawiały się tylko nieregularnie patrole, co zawsze wywoływało reakcję strony przeciwnej.

Od lipca uwagę obu stron coraz mocniej zaprzątała granica w Azji Centralnej. W tym miesiącu Chińczycy oskarżyli radziecki WOP o przekraczanie granicy i wznoszenie umocnień po chińskiej stronie. Do poważnych starć doszło 13. sierpnia w rejonie Żałanaszkol – Yumin. Tym razem wersje radziecka i chińska są zupełnie odmienne.

Według Rosjan granicę przekroczyły trzy chińskie oddziały liczące łącznie do 300 ludzi i rozpoczęły okopywać się na terytorium radzieckim. Interweniował oddział ppłk Niikitienki, który po godzinnej walce wyparł przeciwnika z terytorium Związku Radzieckiego, biorąc do niewoli dwóch oficerów.

Chińczycy twierdzili, że radziecki zagon pancerny liczący łącznie kilkadziesiąt czołgów i transporterów opancerzonych, wsparty przez dwa śmigłowce, dokonał rajdu na 2 km w głąb chińskiego terytorium, zabijając lub raniąc wielu chińskich Wopistów. „Oskarżono ZSRR o koncentrację wojsk, w tym czołgów, w celu prowokowania incydentów granicznych.„31

Cały czas rozwijała się wojna propagandowa, 10. września agencja TASS opublikowała rzekomo chińskie dokumenty o zbrojnych przygotowaniach do prowokacji. Oskarżono Chiny o świadome prowokowanie incydentów, organizowanie specjalnych kursów32, na których omawiano szczegółowo plany akcji przeciwko Związkowi Radzieckiemu. Wśród opublikowanych dokumentów były plany i dzienniki działań, tablice szyfrów oraz film nakręcony podczas incydentu w rejonie Żałaszankol.

Na początku września Chińczycy zadeklarowali gotowość do podjęcia rozmów, chociaż podkreślali, że dalej nie zgadzają się z aktualnym przebiegiem granic. Efektem tej deklaracji była wizyta w Pekinie, wracającego z Wietnamu, Kosygina. Na spotkaniu z Zhou Enlaiem miał przedstawić nieoficjalny plan pokojowy. W jego skład miały wchodzić kwestie wznowienia rozmów granicznych, wycofania wojsk z rejonów nadgranicznych, pouczenie WOP o zapobieganiu otwierania ognia, zaprzestanie wrogich wystąpień w mediach oraz przywrócenie normalnych stosunków ekonomicznych i handlowych. Po spotkaniu faktycznie ograniczono propagandę w ZSRR, przestano także informować o incydentach. Jednak Chińczycy nie zrobili nic podobnego. Zhou Enlai oskarżył nawet 30. wrześnie ZSRR i USA o antychiński spisek i zadeklarował, że w wypadku agresji ChRL nie zawaha się użyć w samoobronie broni jądrowej.

19. października przybyła do Pekinu delegacja radziecka pod przewodnictwem pierwszego zastępcy ministra spraw zagranicznych i ambasadora w Chinach w latach 1953-55 W. M. Kuźniecowa oraz szefa sztabu WOP gen. mjr W. A. Matrosowa. Stronę chińską reprezentowali wiceminister spraw zagranicznych Zhao Guanhua i Ziai Chengwen. Mimo chęci Moskwy do negocjacji przynależności niektórych wysp, jedynym efektem rozmów była akredytacja nowych ambasadorów. Przez cały ten czas chińska prasa nagłaśniała kwestię niesprawiedliwego, zdaniem Pekinu, przebiegu granic i obarczała ZSRR winą za zaostrzanie sytuacji..

Przez cały rok w obu sztabach generalnych opracowywano plany działań wojennych na pełna skalę. Więcej informacji jest dostępnych na temat planów ChALW. Zakładano skierowanie przeciwko ZSRR trzech frontów: Północno-wschodniego na Dalekim Wschodzie, Północnego w Mongolii i na środkowej Syberii oraz Zachodniego w Azji Środkowej. Siły te miały liczyć łącznie 55. do 60. dywizji wspieranych przez bliżej nieokreśloną liczbę jednostek WOP oraz pospolite ruszenie. „Bardziej newralgiczny był zachodni odcinek granicy. Tu po stronie Związku Radzieckiego znajdowały się centra rakietowo-jądrowe i kosmodrom Bajkonur, które były narażone na uderzenie chińskie. Po stronie chińskiej natomiast w Xinjiangu ważne instalacje jądrowe i rakietowe ChRL. Świat miał zatem prawo obawiać się najgorszego.„33 Wiadomo, że po stronie radzieckiej na Dalekim Wschodzie stacjonowało wzdłuż spornej granic 13-14 dywizji, w tym 7 pancernych, 5 zmechanizowanych i 1 lub 2 powietrznodesantowe, siły te były wspierane przez bliżej nieokreśloną liczbę jednostek WOP. Kolejnych 8 dywizji stacjonowało między Uralem a Bajkałem, w Azji Centralnej znajdowało się 26 dywizji. Wiadomo też, że radzieccy sztabowcy poważnie rozważali możliwość prewencyjnego ataku na chińskie instalacje nuklearne34. Jeszcze na początku lat 70-tych rozważano możliwość wkroczenia do Chin i zainstalowania tam proradzieckiego rządu.

Absurdalnym wydaje się fakt, że przez cały ten czas układ z 14.02.1950 r. pozostawał w mocy i nie został wypowiedziany przez żadną ze stron.

Rywalizacja radziecko – chińska w latach 70-tych i 80-tych

Stosunki z Chinami stały się głównym problemem Związku Radzieckiego w dekadzie Breżniewa35. Chiny kolejno odrzucały radzieckie propozycje układu w sprawie nieagresji z lipca 1970, traktatu w sprawie wyrzeczenia się siły ze stycznia 1971 i wreszcie traktatu o nieagresji z lipca 1973 r. Stwierdzenie to nabiera znaczenia gdy weźmie się pod uwagę, jak zwyczajowo nieprzewidywalny Mao, zaskoczył na początku lat 70-tych nie tylko Kreml, ale właściwie cały świat. Skonfliktowany z Moskwą Pekin zaczął poszukiwać kontaktów z Waszyngtonem, uznawanym do tej pory za arcydroga. Wizyta Nixona w Chinach w dniach 21.-28 lutego 1972 r. była „ważnym manewrem strategicznym zmierzającym do izolacji radzieckiego rewizjonizmu – socjalimperializmu„36. Do pełnej przyjaźni i nawiązania oficjalnych stosunków pomiędzy ChRL i USA było jednak jeszcze daleko. Na przeszkodzie stały przede wszystkim kwestia Tajwanu oraz amerykańska obecność w Indochinach. Doszło jednakże do nawiązanie współpracy pomiędzy CIA a chińskim wywiadem. Współpraca ta obejmowała między innymi prowadzenie nasłuchu ZSRR z obszaru Mandżurii37. W tym samym czasie udało się osiągnąć Chinom jeszcze inny sukces. Zgromadzenie ogólne ONZ przyjęło 26 października 1971 r. rezolucję popierającej Chiny Albanii, o zastąpieniu w ONZ Chińskiej Republiki Narodowej (Tajwan) przez ChRL. Do końca dekady forum ONZ stało się główną areną starć chińsko-radzieckich. Stosunki chińsko-amerykańskie uległy pewnemu ochłodzeniu po spotkaniu Breżniewa z Fordem we Władywostoku w listopadzie 1974 r.. Z kolei konfrontacja pomiędzy Chinami a ZSRR straciła na intensywności, liczba incydentów znacznie zmalała, a obie strony przystąpiły do wznoszenia nadgranicznych fortyfikacji. Stosunki dyplomatyczne pozostawały lodowate. W 1975 r. w konstytucji ChRL pojawił się zapis o walce z socjalimperializmem.

Śmierć Zhou Enlaia 8 stycznia 1976 r. i Mao Zedong 9 września tego samego roku, doprowadziły do walki o władzę w łonie KPCh, z której zwycięsko wyszedł Deng Xiaoping (Teng Siao-ping) i jego stronnicy - oznaczało to nowy etap w konfrontacji z ZSRR. Z chwilą wycofania się Stanów Zjednoczonych z Wietnamu, rywalizacja radziecko-chińska przeniosła się do Indochin. Zarówno Pekin jak i Waszyngton obawiały się zdominowania tego regionu przez Wietnam - już na konferencji genewskiej w 1954 r., kończącej I wojnę indochińską, Zhou Enlai starał się ograniczyć zapędy wietnamskich komunistów. Z kolei Wietnam obawiał się zdominowania przez Chiny i przez cały okres wojny wietnamskiej starał się równoważyć wpływy chińskie radzieckimi, co wywoływało rozdrażnienie Pekinu. Do dalszego ochłodzenia stosunków chińsko-wietnamskich doszło po nawiązaniu stosunków chińsko-amerykańskich. We wrześniu 1975 r. delegacja chińska w ONZ ostrzegała nawet przed zastąpieniem w Indochinach imperialistów amerykańskich radzieckimi38. W tym właśnie okresie, obawiając się Wietnamu, przywódcy Czerwonych Khmerów - Pol Pot (Saloth Sahr) i Khieu Sampan - związali się z ChRL. Wprawdzie Pekin był niezbyt zadowolony z polityki wewnętrznej Czerwonych Khmerów, jednakże ostrzegł Hanoi przed deklarowaną inwazją na Kampuczę. Chińskie groźby tylko utwierdziły Wietnamczyków w planie inwazji, dodatkowe wsparcie stanowiło podpisanie 3.11.1978 traktatu o przyjaźni i wzajemnej pomocy ze Związkiem Radzieckim. Sytuację dodatkowo pogarszały wietnamskie restrykcje wobec mniejszości chińskiej, której wielu przedstawicieli zdecydowało się na emigrację.

W tym czasie doszło do kilku znaczących zdarzeń, które wywarły wpływ na chińską politykę zagraniczną. XI zjazd KPCh w sierpniu 1977 r. podjął decyzję o programie „czterech modernizacji„39, które do końca XX stulecia miały postawić Chiny w „pierwszym szeregu na świecie”. W realizacji programu miała pomóc współpraca z państwami Zachodu i Japonią. W konstytucji ChRL imperializm radziecki zajął miejsce imperializmu amerykańskiego jako arcywróg. Wreszcie też z dniem 1. stycznia 1979 r. ChRL i USA nawiązały oficjalne stosunki dyplomatyczne. Fakt ten spowodował niejako uwikłanie się USA w Chiński plan ukarania Wietnamu za rozpoczętą 6 grudnia 1978 r. inwazję Kampuczy. Podczas wizyty40 w Waszyngtonie Deng starał się wysondować opinie Amerykanów o ewentualnej inwazji na Wietnam. Carter był bardzo wstrzemięźliwy, sugerował rozwiązania dyplomatyczne szczególnie, że od kilku miesięcy na wodach zatoki Tonkińskiej w pobliżu Hajnanu przebywały radzieckie okręty.

17 lutego ruszyła chińska ograniczona ofensywa mająca „dać Wietnamczykom stosowną nauczkę„. Tego samego dnia Carter wezwał do zaprzestania walk, podkreślając, że przyczyną działań Chin są ich zobowiązania wobec Kampuczy. Z kolei Breżniew i Kosygin ostrzegli Chiny przed „niewyobrażalnymi konsekwencjami” oraz określili chińskie działania jako ”cyniczny i barbarzyński akt międzynarodowego piractwa„41. 21. lutego kolejne radzieckie okręty wypłynęły do zatoki Tonkińskiej. ChALW zakończyła działania 6. marca opuszczając spustoszony północny Tonkin. Przez cały okres wojny z Wietnamem Pekin bardzo poważnie liczył się z możliwością wybuchu wojny z ZSRR. W walki z Wietnamczykami zaangażowano jedynie 10% sił ChALW, od początku też deklarowano ograniczony charakter walk. Obawy Pekinu były o tyle uzasadnione, że wysokie kręgi wojskowe Armii Radzieckiej wręcz domagały się od Breżniewa realizacji traktatu z Wietnamem z 3 listopada 1978 r.

W kwietniu 1980 r. upływał termin ważności układu z 14 lutego 1950 r. Już 3 kwietnia 1979 r. rząd chiński ogłosił że nie zamierza go przedłużać i odrzucił kolejne radzieckie noty proponujące opracowanie wspólnego dokumentu o zasadach stosunków wzajemnych.

W latach 80-tych stosunki radziecko-chińskie uległy znaczącej poprawie. Reformy i „polityka otwarcia na świat” (gaige he kaifang) doprowadziły do decyzji o zmianach w polityce zagranicznej podjętej na XII Zjeździe KPCh42. Zdecydowano o prowadzeniu pokojowej, samodzielnej i niezależnej polityki zagranicznej (tuli, zizhu hebing dueiwai zhangce), zrezygnowano także z konfrontacji z ZSRR. Z konstytucji zniknął zapis o socjalimperialiźmie. Przełomowe okazały się rozmowy wiceministrów spraw zagranicznych Leonida Iljiczowa i Qian Qichen prowadzone w dniach 5-22 grudnia 1982 r. w Pekinie. Całe spotkanie zyskało miano „rozmów o rozmowach”, był to jednak przełom i obie strony wypowiadały się o nich bardzo pozytywnie.

Pozostawały jednak pewne sprawy sporne. Chiny bardzo nieprzyjaźnie przyjęły radziecką inwazję Afganistanu, wspierały więc Mudżahedinów i islamistów z radzieckich republik środkowoazjatyckich. Rosjanie w odwecie wspierali muzułmańskich Ujgurów w Xinjiangu43. KGB oskarżała chiński wywiad o udział w zabójstwie premiera Kirgiskiej SRR Sułtanan Ibraimowa przez islamistów w 1980 r. Cały czas dochodziło do sprzeczności na tle Indochin i poparcia ZSRR dla Wietnamu44. Chiny stale domagały się także redukcji wojsk radzieckich rozlokowanych wzdłuż granic chińsko-radzieckiej i chińsko-mongolskiej.

Mimo wszystkich tych problemów, stosunki chińsko-radzieckie zaczęły układać się coraz lepiej. Wznowiono kontakty gospodarcze i kulturalne, przywrócono ruch przygraniczny, a na przełomie lat 1983-84 nawet handel przygraniczny. W grudniu 1984 odwiedził Chiny wicepremier ZSRR Iwan Archipow45, w jej trakcie podpisano między innymi umowy o współpracy gospodarczo-technicznej oraz naukowo-technicznej. Uzgodniono także podpisanie w najbliższym czasie kolejnych umów, podpisanie długoterminowego porozumienia o współpracy gospodarczej i handlowej oraz przybycie radzieckich specjalistów i pozyskanie przez Chiny nowoczesnych technologii.

Dojście do władzy Gorbaczowa w 1985 r. zostało w Chinach przyjęte bardzo ciepło. Również stosunki pomiędzy obu państwami stawały się coraz cieplejsze. W tym samym roku zaczęto w Chinach ponownie określać Związek Radziecki jako państwo socjalistyczne. Na sesji ONZ we wrześniu 1986 r. doszło do spotkania ministrów spraw zagranicznych Eduarda Szewardnadze i Wu Xueqiana, na którym uzgodniono wznowienie rozmów o przebiegu granicy na Amurze i Ussuri. Rozmowy graniczne toczyły się równolegle do zapoczątkowanych wizytą Archipowa rozmów o normalizacji stosunków. Symbolem przemian w relacjach wzajemnych stała się wizyta Gorbaczowa w Pekinie w dniach 15-18 maja 1989 r. Poprzedziły ją wizyty Wu Xueqiana w Moskwie w grudniu 1988 i Szewardnadze w Pekinie dwa miesiące później. Wizyta Gorbaczowa została uznana we wspólnym komunikacie za symbol normalizacji, deklarowano również wolę uzgodnionego rozwiązania sytuacji w Kampuczy oraz redukcji sił zbrojnych. Finałem wszystkich spotkań i deklaracji było podpisanie 16 maja 1991 r., na kilka miesięcy przed rozpadem Związku Radzieckiego, układu moskiewskiego, kładącego formalnie kres wszelkim wzajemnym roszczeniom terytorialnym.

Podsumowanie

Straty jakie poniosły obie strony podczas wszystkich starć w latach 60-tych pozostają do dzisiaj nieznane. Rosjanie przyznają się ogółem do straty łącznie 159 ludzi w tym trzynastu oficerów, straty te uwzględniają zabitych, zmarłych z ran, rannych i kontuzjowanych. Należy zaznaczyć, że liczby te dotyczą tylko starć na wyspie Damanskij i nad jeziorem Żałanaszkol. Strona chińska nie podała żadnych, nawet przybliżonych, danych. Jedną z istotniejszych reperkusji starć w 1969, nie wymienioną wcześniej, był gwałtowny wzrost sił radzieckich na Dalekim Wschodzie. Siły te zostały wzmocnione z wcześniejszych 13-14 dywizji do 43 w tym 7 pancernych, 34 zmechanizowanych, 1 powietrznodesantowej i 1 piechoty morskiej. Były to jednostki w pełni rozwinięte, którym NATO przyznało kategorię „A”. Ryzyko wojny z ChRL zmusiło Związek Radziecki do wzmożonego wysiłku wkładanego w zbrojenia. Przygotowania do konfrontacji z NATO i ChALW okazały się dla radzieckiej gospodarki zabójcze. Paradoksalnie więc Chiny wniosły swój wkład w upadek komunizmu46.

Kolejnym zaskakujący efektem tego konfliktu było przyjęcie przez Chiny roli azjatyckiej przeciwwagi dla ZSRR, jaką przewidywał dla nich, tyle że pod rządami Kuomintangu, Roosevelt. Nie należy więc się dziwić, że największą przeszkodą w nawiązaniu stosunków pomiędzy ChRL a USA była kwestia Tajwanu. Sprawa relacji z ChRL była w USA w latach 70-tych przedmiotem licznych debat, a nawet stawała się elementem kampanii prezydenckich.

Ujawnienie światu konfliktu w roku 1963 było powszechnie przyjmowane z niedowierzaniem. Kiedy jednak weźmie się pod uwagę naturę azjatyckiego komunizmu, przyczyny konfrontacji stają się bardziej zrozumiałe. W azjatyckim komunizmie zawsze bardzo silny był pierwiastek narodowy, co pośrednio przyczyniało się do jego sukcesów w walkach zbrojnych. Powodowało to także, iż więzi pomiędzy „bratnimi„ partiami nie były zbyt silne oraz odrzucenie obcej zwierzchności, co jednak nie wykluczało przyjmowania „bratniej pomocy„. Azjatyccy komuniści różnili się od swoich odpowiedników z krajów bloku wschodniego jeszcze jednym. Do władzy doszli samodzielnie, nie objęli jej dzięki radzieckim czołgom, nie byli więc zależni od Moskwy i nie mieli wobec niej żadnych zobowiązań. Radzieccy przywódcy nie mogli, albo nie chcieli tego zrozumieć. KPCh nie chciała się podporządkować KPZR, co w konsekwencji doprowadziło do zanegowania przywództwa ZSRR w ”światowym ruchu komunistycznym”. Kwestie prestiżu, niezrozumienie wspomnianych wyżej czynników i obawa przed Mao, który po śmierci Stalin zaczął wyrastać na światowego lidera komunizmu, pchnęły Związek Radziecki do podjęcia konfrontacji z Chinami, chociaż należy zastrzec, że przywódcy radzieccy zachowywali cały czas więcej realizmu od Mao, o którego koncepcjach wojny i rewolucji wspomniano już wyżej. Konfrontacja pomiędzy ZSRR a ChRL podzieliła blok komunistyczny. Chociaż po stronie Chin opowiedziały się tylko, dążąca do niezależności od Kremla, Albania i obawiająca się wspieranego przez Moskwę Wietnamu Kampucza, to żadna partia komunistyczna na świecie nie mogła pozostać obojętna wobec toczącego się konfliktu. Próbujące zachować neutralność Korea Północna i Birma przepłaciły to samoizolacją. Zresztą w Birmie i kilku innych regionach doszło do walk frakcyjnych pomiędzy zwolennikami Pekinu a Moskwy.

Wobec walki o przywództwo w ruchu główny motyw sporu, granice, staje się zagadnieniem marginalnym, pretekstem do konfrontacji. Co ciekawe, granica na Amurze i Ussuri przebiegała w czasach carskich wzdłuż nurtu rzek i dopiero bolszewicy przesunęli ją na chiński brzeg. Nie należy jednak negować faktu, że Chińczycy faktycznie dążyli do odzyskania choć części utraconych w XIX wieku ziem. Nie należy także zakładać, że pożegnali się już z tą myślą i pomimo podpisywanych z Federacją Rosyjską w latach 90-tych zeszłego stulecia układach granicznych, kiedyś nie upomną się znowu o te tereny. Doświadczenie uczy, że Chińczycy potrafią czekać i zawsze potrafią zaskoczyć swojego przeciwnika.