„Eine Gesellschaft im Wandel. Die osmanische Herrschaft in Ungarn im 17. Jahrhundert (1606–1683)” - M. Koller - recenzja

Badania osmanistyczne przeżywają co najmniej od dwóch dziesięcioleci swój renesans. Licznie pojawiające się prace dotyczą m. in. problematyki tzw. Militärgrenze (habsburskiej granicy wojskowej z Imperium Osmańskim).

Dobrym przykładem tego rozwoju może być szeroko zakrojony projekt naukowy dotyczący pograniczy pomiędzy Monarchią Habsburską, Republiką Wenecką i Imperium Osmańskim (od szesnastego do osiemnastego wieku), noszący nazwę Triplex confinium (z łac. potrójna granica), a który rozpoczął działalność w 1996 roku jako współpraca Central European University w Budapeszcie, Uniwersytetu w Grazu oraz Uniwersytetu w Zagrzebiu i trwa do dziś. Warto zauważyć, iż w ostatnich latach ukazały się także dwie fundamentalne edycje źródłowe z anglojęzycznymi wstępami dotyczące relacji polsko–osmańskich i polsko–tatarskich1. Częściowo w ten nurt wpisuję się niedawno opublikowana, niewielkich rozmiarów syntentyczna habilitacja Markusa Kollera (Ruhr-Universität, Bochum) pod tytułem Eine Gesellschaft im Wandel. Die osmanische Herrschaft in Ungarn im 17. Jahrhundert (1606–1683) (Społeczeństwo w przemianie. Panowanie osmańskie na Węgrzech w XVII wieku [1606–1683]).

Praca składa się z rozbudowanego wstępu (większego od wszystkich rozdziałów!) i czterech rozdziałów. Wszystkie części książki zostały podzielone na bardzo drobne podrozdziały, czasami o wielkości jednej strony. Tego typu układ pomaga w wyszukiwaniu istotnych dla czytelnika informacji, choć czasami zaburza narrację. Ponadto praca posiada mały słownik terminów tureckich, toponimiczny, wykaz źródeł niedrukowanych i bardzo rozbudowaną, podzieloną na dwie części bibliografię, której celem było zebranie kompletnej literatury przedmiotu. Podstawą źródłową pracy były w większości źródła osmańskie znajdujące się w bibliotekach i archiwach Stambułu, Drezna, Berlina, Wiednia, Sofii, Zagrzebia i Budapesztu. Autor zrezygnował z możliwości korzystania ze źródeł osmańskich przetłumaczonych na język węgierki i korzystał tylko z oryginałów, uzupełniając narrację wydanymi źródłami o proweniencji zachodnioeuropejskiej. W trakcie lektury bardzo przydatnym okazuje się słownik terminów tureckich, który jednak nie obejmuje wszystkich określeń używanych przez Autora w narracji w oryginale. Podobnie zresztą słownik toponimiczny w którym (pomimo ogromnej ilości wymienianych przez Markusa Kollera miast) znajduje się tylko 8 ośrodków miejskich. Na samym początku lektury odczuć można także brak objaśnienia wymowy i sposobu transkrypcji określeń oryginalnych w języku osmańskim.

Rozdział pierwszy przybliża czytelnikowi podział administracyjny dawnego Królestwa Węgierskiego, które w znacznej mierze znalazło się później pod panowaniem osmańskim, na podstawie materiałów zachodnich i osmańskich (głównie prac dwóch geografów osmańskich: Kâtiba Çelebi’ego oraz Ebu Bekra Dimişki’ego). Wymieniony zostaje praktycznie cały podział administracyjny osmańskich Węgier wraz ze stolicami, opisem łaźni, mostów i meczetów w największych miastach (szczególnie Budzie). Jak konstatuje Markus Koller, w miastach i fortecach na Węgrzech stacjonowało od 20 do 22 tys. żołnierzy osmańskich, truizmem jest jednak stwierdzenie, iż może to świadczyć o ogromnym znaczeniu strategicznym tego regionu dla Stambułu. Mankamentem tej części pracy jest brak wykazów poszczególnych miast w formie tabel, uwzględnionych u każdego z osmańskich autorów, a szczególnie brak map uwzględniających wszystkie wymienione miejscowości i jednostki terytorialne administracji osmańskiej (eyalet, liva, sancak). Ogólnie oprócz drobnej ilustracji na okładce przedstawiającej namiot wielkiego wezyra Sulejmana, zdobyty w bitwie pod Mohaczem (1687) książka nie posiada ani jednej ilustracji, tabeli, mapy czy wykresu. Szczególnie problematyczny wydaje się brak map, w sytuacji gdy na niektórych stronach pracy padają nazwy nawet kilkudziesięciu miejscowości, nie zawsze szerzej znanych (np. s. 69).

Rozdział drugi przynosi analizę osmańskich Węgier pod względem podziałów religijnych, głównie na podstawie opisów podróżniczych różnej proweniencji wydanych drukiem i literatury przedmiotu. Jak zauważa Autor, tradycyjnie stosowany przez historyków ostry podział na muzułmanów, katolików, protestantów i kościół ortodoksyjny nie zawsze odpowiada rzeczywistości. W większości bowiem urzędnicy osmańscy i napływowa ludność muzułmańska pochodzili głównie z Bałkanów, co zwiększało możliwości komunikacji pomiędzy religiami (a więc działający w tym rejonie franciszkanin mógł mieć nawet brata w administracji osmańskiej). Ilość tego typu nieformalnych kontaktów o charakterze interkonfesyjnym była znacząca. Warto zwrócić uwagę na fakt, że nie inaczej było na pograniczu polsko–tureckim, gdzie nierzadko pragmatyzm życia codziennego brał górę i polska szlachta przyjaźniła się z Turkami, Tatarami (tzw. pobratymstwa krwi) bądź Wołochami, bez względu na wyznanie. Administracja osmańska stosowała na Węgrzech politykę wykorzystywania przeciwko sobie poszczególnych konfesji (np. franciszkanów przeciw kościołowi ortodoksyjnemu, w sytuacji takiej, że ci pierwsi uzyskiwali całkowite wsparcie lokalnej administracji osmańskiej), zdaniem Markusa Kollera elity Stambułu były jednak nieświadome sytuacji religijnej panującej na Węgrzech. Od powstania w 1622 r. Congregatio de Propaganda Fide (Kongregacja Rozkrzewiania Wiary) wzrosła znacząco w regionie aktywność kościoła katolickiego, objawiająca się m. in. w napływie jezuitów na tereny węgierskie pod panowaniem osmańskim. Autor szczegółowo przedstawia m. in. podział administracyjny kościoła katolickiego oraz dzielnice franciszkańskie. W dalszej części rozdziału następuje analiza życia religijnego ludności muzułmańskiej, opartego na Węgrzech głównie o meczety i konwenty derwiszów oraz istniejące przy nich szkoły (mekteb-i sıbyan, ulema).

W kolejnych dwóch rozdziałach Markus Koller skupił się na przedstawieniu koegzystencji węgierskich i osmańskich struktur administracyjnych, konfrontując wyniki swoich badań z tezą o autonomii miast węgierskich pod panowaniem osmańskim. Zgodnie z tą tezą miasta węgierskie, szczególnie te znajdujące się przy granicy, obdarzone zostały przez Osmanów specjalną pozycją dzięki nałożeniu na nie podatku ryczałtowego, a nie jak w przypadku innych miast poszczególnych podatków do których należały: avariz-ı divaniye (podatek dzielący się na avariz – specjalny podatek do którego należały m. in. podwody, nezl (nüzül) – podatek w naturze na rzecz administracji regionalenej, sürsat – przymusową sprzedaż prowiantu na rzecz armii osmańskiej oraz iştira – ceny sugerowane nałożone na prowiant kupowany przez administrację regularnie na rzecz wojska; dwa ostatnie świadczenia rozumiane były jako podatki), tekalif-i örfiye (avariz-ı divaniye płacony od siedemnastego wieku w gotówce), cizye – podatku pogłównego (liczonego od głowy lub domu), tekalif-i şakka (rodzaju specjalnego podatku w naturze na rzecz administracji osmańskiej czy też jak w przypadku roku 1675 kwater zimowych dla Tatarów krymskich).

Zdaniem Markusa Kollera przed i po podboju osmańskim zauważyć można na Węgrzech kontynuację wcześniejszych procesów historycznych. Przykładem tego może być Debrecen, posiadający specjalną pozycję w ramach Królestwa Węgier, ale także później już pod panowaniem osmańskim. Jego badania potwierdziły także tezę o specyficznym węgiersko–osmańskim kondominium na badanym terytorium. Węgierscy sędziowie (bíró) sprawowali władzę sądowniczą i częściowo funkcje policyjne nad ludnością chrześcijańską, musieli jednak zostać zatwierdzeni przez sędziów osmańskich (kadı). Pomimo wielu interesujących detali i szerokiego charakteru pracy, jej lektura pozostawia u czytelnika uczucie niedosytu, a samo społeczeńtwo, które zgodnie z tytułem pracy powinno stanowić główny jej temat, ginie wśród opisów geografii, administracji i osmańskiego systemu podatkowego.

Plus minus:
Na plus:
+ świetnie wydanie
+ przystępny i klarowny język autora
+ syntetyczny charakter pracy
Na minus:
– brak map
– brak ilustracji
– brak indeksów
– nierównomierne rozłożenie akcentów
– wysoka cena w stosunku do objętości pracy
– trudna dostępność w Polsce

Tytuł: Eine Gesellschaft im Wandel. Die osmanische Herrschaft in Ungarn im 17. Jahrhundert (1606–1683)
Autor: Markus Koller
Wydanie: 2010
Wydawca: Franz Steiner Verlag Stuttgart
ISBN: 978-3-515-09663-8
Stron: 226
Oprawa: twarda
Cena: ok. 35 €
Ocena recenzenta: 6.5/10

1. Dariusz Kołodziejczyk, Ottoman–Polish diplomatic relations (15th – 18th century): an annotated edition of ‘ahdnames and other documents, Leiden 1999; Idem, The Crimean Khanate and Poland – Lithuania: International diplomacy on the European periphery (15^th – 18^th century). A study of peace treaties followed by annotated documents, Ibidem 2011. [↩]