Relacja z konferencji „Biblia brzeska w 450-lecie wydania przekładu. Historia, język, kultura, teologia”

20 i 21 listopada 2013 roku na Wydziale Teologicznym Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie i Wydziale „Artes Liberales” Uniwersytetu Warszawskiego odbyła się międzynarodowa konferencja interdyscyplinarna poświęcona pierwszemu polskiemu przekładowi Pisma Świętego z 1563 roku. Wzięli w niej udział historycy, językoznawcy, historycy sztuki i teolodzy, którzy badali Biblię brzeską z użyciem własnej metodologii pracy.

Obrady na Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej / fot. Grzegorz Michalak

Honorowy patronat nad konferencją objął Prezydent RP Bronisław Komorowski, a w Komitecie Honorowym zasiedli: ks. prof. Bogusław Milewski, rektor ChAT; prof. Marcin Pałys, rektor UW; prof. Andrzej Markowski, przewodniczący Rady Języka Polskiego przy Prezydium PAN; bp Marek Izdebski, biskup Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w RP; bp dr Edward Puślecki, honorowy Zwierzchnik Kościoła Ewangelicko-Metodystycznego w RP i bp Jerzy Samiec, biskup Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP.

Konferencja rozpoczęła się wykładem inauguracyjnym pod tytułem The Infallible Luther: The first Reformation Jubilee and a Calvinist-Lutheran Discussion on Bible Translations, który wygłoszony został przez prof. Hermana Delderhuis reprezentującego Theologische Uniwersiteit Apeldorn. Następnie. Podczas pierwszej sesji w ramach pierwszego panelu swoje wystąpienia mieli: prof. Janusz T. Maciuszko (ChAT) i prof. Jacek Wijaczka z UMK. Prof. Maciuszko, podsumowując swoje wystąpienie („Biblia brzeska - inicjatywa wydania i jej wykonawcy„), zwrócił uwagę na to, że przekład nie do końca usatysfakcjonował fundatorów. Chociaż wydanie uważano za bardzo dobry tekst, szybko pojawiły się głosy mówiące o jego rewizji. Profesor Wijaczka wygłosił referat pt. ”Reformacja w Koronie w XVI wieku - sukces czy niepowodzenie?”. Wśród wielu postawionych tez warte wymienienia są kwestie powstania jednego protestanckiego uniwersytetu (cel ten nie został zrealizowany, a każda grupa religijna miała osobne szkolnictwo) oraz zmiany podejścia szlachty do spraw religijnych po Unii Lubelskiej.

W drugiej sesji tego panelu uczestnicy mogli wysłuchać wystąpienia prof. Zbigniewa Paska z AGH, który w referacie pod tytułem „Szacunek, nabożeństwo, kult. Biblia i protestanci” wspomniał o znaczeniu Pisma Świętego nie tylko z punktu widzenia źródła wiary, ale samym podejściu do niego, jako do przedmiotu. Warto tu zaznaczyć, że dla protestantów Biblia jest Słowem Bożym i niejako przedmiotem kultu. Dla uboższych rodzin bywała ona niekiedy jedyną księgą w domu, nosiła w sobie zapisywane notatki czy nawet pełniła rolę kroniki rodzinnej. Okazywano jej szacunek - nie jedzono w jej pobliżu, nie śmiano się. Pełniła również rolę podarunku dawanego przy różnych okazjach, a nawet powoływano się na jej poszczególne wydania (jako przykład służy rozpoczęcie drugiej kadencji prezydenckiej Baracka Obamy, który złożył przysięgę na egzemplarze należące wcześniej do Abrahama Lincolna i Martina Luthera Kinga). Na koniec Zbigniew Pasek wspomniał o sczytanych i zniszczonych egzemplarzach, wywołując tym zaciekawienie uczestników konferencji.

Panel drugi o tytule „Kultura protestancka a Biblia brzeska„ zawierał cztery wystąpienia w dwóch sesjach. Pierwszym prelegentem w ramach sesji pierwszej był dr Piotr Birecki z UMK, którego referat pt. „Kalwińskie budowle kościelne na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego w XVI i XVII wieku„ wskazał na rolę jednoty litewskiej, obowiązkowego używania brzeskiego przekładu w każdym zborze począwszy od 1611 roku, stosunkowi szlachty litewskiej i koronnej wobec kalwinizmu oraz roli zborów dla szlachty. Kolejny referat wygłosiła mgr Aurelia Zdunczyk reprezentująca UWr. Jej tekst „Tablica prawa i łaski na karcie tytułowej Biblii brzeskiej. Rodowód i warianty ikonograficzne podstawowego motywu reformacyjnej ” koncentrował się wokół takich przedstawień jak: drzeworyty, obrazy religijne, witraże czy zdobienia ksiąg. Omówiono je na podstawie egzemplarzy Biblii brzeskiej. Warto zwrócić uwagę na to, że motyw ”Tablicy prawa i łaski” powstał w konfesji luterańskiej, a potem zaczął być popularny wśród ewangelików reformowanych. Trzecie wystąpienie pt. ”Pieśni bożonarodzeniowe w języku polskim z połowy XVI wieku” wygłoszone przez dr Wojciecha Marchwicę z UJ dotyczyło rozkwitu sztuki pieśniarskiej wśród wyznawców protestantyzmu. Bardzo popularne stały się uroczyste pieśni bożonarodzeniowe, których radosna formuła upowszechniła te święta wśród wiernych. W kolędach często pojawiały się motywy literackie oraz porównania bohaterów biblijnych, np. Jezus będący nawiązaniem do Adama czy Maria jako zaprzeczenie Ewy.

W drugiej sesji mogliśmy wysłuchać wystąpienia dr Józefa Dąbrowskiego z Politechniki Łódzkiej, który opowiedział o papierze i wyrobach papierniczych w kontekście wydania Biblii Brzeskiej. Referat ten powinien szczególnie zainteresować historyków polskiej książki, ponieważ badając dane wydanie książki drukowanej, możemy dowiedzieć się bardzo wiele o ówczesnej sztuce drukarskiej w Polsce. Rozwijała się wówczas technika produkcji papieru i konstrukcji maszyn drukarskich. Filigrany na papierze drukarskim świadczyły, że pochodził on z Regensburga, co wskazuje na wymianę handlową pomiędzy Niemcami a Litwą. W tym ważnym ośrodku reformacji działała jedna z najważniejszych papierni w Europie. Co więcej, analiza składu chemicznego papieru dowodzi, że swoją wyjątkową trwałość zawdzięcza on dużej ilości żelatyny zastosowanej do jego produkcji.

Przedmiotem panelu trzeciego były zagadnienia teologiczne wokół tłumaczenia radziwiłłowskiego. Kontrowersje trynitarne i chrystologiczne zreferowane zostały przez prof. Rafała Marcina Leszczyńskiego z ChAT. Wyjaśniono, dlaczego przed długi czas Biblia brzeska była uważana za przekład niosący w sobie elementy antytrynitarne. Pomimo tego, że wielu jej tłumaczy znalazło się później w obozie socyniańskim duża ilość komentarzy do niej pochodzi z innych przekładów reformowanych, a nawet z pism Jana Kalwina. Również nie znajdują się w niej treści wychodzące poza naukę ewangelicko - reformowaną.

Następnie ks. dr hab. Rajmund Pietkiewicz z PWT Wrocław zreferował temat „Hebraica Veritas w Biblii Brzeskiej”. Słuchacze mogli poznać odpowiedzi na trzy podstawowe pytania: czy podczas tłumaczenia trzymano się hebrajskiego oryginału? Którego wydania hebrajskiego użyto? Czy tłumacze trzymali się ustalonych wcześniej wytycznych odnośnie tłumaczenia? Referent porównał ze sobą wcześniejsze tłumaczenia Pisma św., które według niego służyły za bazę. Wskazał również potrzebę przeprowadzenia dalszych badań, jednak były by one niezwykle żmudne i wymagałyby ogromnej wiedzy filologicznej.

Pierwszy dzień konferencji zakończył wykład prof. Jana Harasimowicza z UWr pt. „Stosunek Jana Kalwina i jego zwolenników w Polsce i na Litwie do architektury i sztuki kościelnej”.

Biblia brzeska zaprezentowana podczas pierwszego dnia obrad / fot. Grzegorz Michalak

Drugiego dnia konferencji uczestnicy mogli wysłuchać trzech referatów anglojęzycznych (wraz z polskim tłumaczeniem) poświęconych innym przekładom narodowym Pisma Świętego: „The English Geneva Bible„ (prof. Irena Backus, Universite de Geneve) oraz ”Vernacular Bibles and the Age of Confessional Division in the Low Countries” (prof. Wim Francois, Katholieke Universiteit Leuven). Następnie w gmachu Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie zaprezentowano egzemplarz Biblii brzeskiej ze zbiorów BUW.

Na Wydziale „Artes Liberales„ Uniwersytetu Warszawskiego miały miejsce pozostałe sesje panelu pt. „Polszczyzna Biblii brzeskiej„. W ramach pierwszego uczestnicy wysłuchali trzech referatów: „Biblia brzeska w opiniach językoznawców - stan badań„ (prof. Stanisław Koziara, UP Kraków), „Polszczyzna przekładu Ewangelii Biblii brzeskiej na tle innych szesnastowiecznych tłumaczeń Nowego Testamentu” (dr Izabela Winiarska-Górska, UW) i „Biblia brzeska i Biblia nieświeska” (dr Jan Kamieniecki, UWr). Prelegenci zwrócili uwagę na takie kwestie jak porównania z innymi przekładami czy strona leksykalna. Prof. Koziara wspomniał, że tłumaczenie brzeskie zapoczątkowało powszechne używanie wielu zwrotów: pokój temu domowi, chleb powszedni, szukajcie a znajdziecie itp. Również dużo elementów Biblii brzeskiej znalazło się w późniejszych tłumaczeniach katolickich. Dr Winiarska-Górska wskazała na to, że tłumaczenia Pisma św. są odzwierciedleniem stanu języka polskiego w danym okresie. Poszczególne tłumaczenia można ze sobą porównywać poprzez czytanie jednego wersetu w kilku z nich. Dr Kamieniecki wspomniał o użyciu polskich słów zastępujących terminologię rzymską, np. „grosz” czy ”rota” w zastępstwie ”kohorty”.

W trakcie ostatniej sesji referaty swoje wygłosili: prof. Dariusz Chemperek, UMCS „Słowo biblijne w poezji XVI-XVII w. Biblia brzeska w warsztacie literackim poetów renesansu i baroku„, prof. Tomasz Lisowski, Hankuk University of Foreign Studies w Seulu „Leksyka swoista Nowego Testamentu Biblii brzeskiej (1563) na tle wybranych późniejszych polskich renesansowych przekładów biblijnych„ i mgr Piotr Baran z UJ ”Fragment analizy retorycznej Listu do Rzymian Biblii brzeskiej”.

Konferencję zakończyło podsumowanie wygłoszone przez prof. Piotra Wilczka z Uniwersytetu Warszawskiego. Stwierdził on, że takiego tematu jak Biblia brzeska nie sposób jest badać inaczej niż interdyscyplinarnie, a celem konferencji było jej przebadanie za pomocą kontekstów. Podziękował również Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej za współorganizację. Zaznaczył również, że dalsze badania tłumaczeń Pisma św. na języki narodowe możliwe są w ramach inicjatywy Refo500 badającej je bez względu na wyznawaną konfesję.