Edward Gierek – droga do władzy

W polskiej historiografii utrwalił się pogląd, że  Edward Gierek objęcie funkcji I sekretarza KC PZPR w grudniu 1970 r. zawdzięczał przede wszystkim swoim wcześniejszym powiązaniom z Moskwą. Nasza wiedza na ten temat opiera się jednak głównie na domysłach i relacjach świadków jego spotkań z Sowietami. Zadziwia fakt, iż pomimo upływu 25 lat od upadku systemu komunistycznego w Polsce, Gierek nie doczekał się jeszcze naukowej biografii. Stąd też kulisy jego kariery politycznej pozostają słabo znane.

Szansę na pełne opisanie drogi życiowej I sekretarza daje stopniowe ujawnianie dokumentów z archiwów rosyjskich. Moskiewska teczka personalna Gierka jest nadal utajniona, jednakże skrócone zapisy jego rozmów z konsulem sowieckim w Krakowie, prowadzonych w latach sześćdziesiątych, odnalazły się w teczkach innych polskich komunistów. Ponadto nowe ciekawe informacje o początkach kariery w aparacie partyjnym zawierają nie wykorzystywane dotąd akta personalne Gierka z KC PZPR i akta słuchacza dwuletniej Szkoły Partyjnej.

Młodzieńcze początki

Edward Gierek

Edward Gierek urodził się 6 stycznia 1913 r. w Porąbce w Zagłębiu Dąbrowskim. Jego ojciec górnik zmarł cztery lata później. W 1923 r. Edward wyjechał z matką i ojczymem na emigrację zarobkową do Francji. Po ukończeniu szkoły podstawowej, w wieku 13 lat podjął pracę w kopalni. W swoich życiorysach twierdził, że już w 1931 r. wstąpił do Komunistycznej Partii Francji. W 1934 r. miał kierować strajkiem okupacyjnym w swojej kopalni, po którym został wydalony do Polski. W kraju odbył dwuletnią służbę wojskową i nie mogąc znaleźć pracy, w 1937 r. wyjechał do Belgii. Tam działał w Komunistycznej Partii Belgii, a w 1943 r. przyłączył się do komunistycznego ruchu oporu.

Cały przedwojenny i okupacyjny okres w życiu Gierka znamy jedynie na podstawie jego własnych relacji i wspomnień. Jak dotąd żaden z polskich historyków nie starał się tych informacji  zweryfikować. Lepiej znana jest jego działalność w latach 1944–1948. W tym czasie był kolejno przewodniczącym okręgu Związku Patriotów Polskich w Belgii, prezesem Rady Narodowej Polaków w Belgii i wreszcie sekretarzem tamtejszego obwodu PPR. W charakterystyce z kwietnia 1948 r. pisano: „Towarzysz Gierek jest dobrym organizatorem, o wysokim poziomie politycznym, uczciwy, oddany sprawie, dobry towarzysz. Mimo niskiego wykształcenia, jest człowiekiem o wysokiej kulturze. Łaknie nauki, na skutek czego stale się dokształca”.

W Szkole Partyjnej przy KC PZPR

Latem 1948 r. ściągnięto go do Polski, gdzie został instruktorem w Wydziale Organizacyjnym KC PPR. Kilka miesięcy później trafił do Katowic, na stanowisko zastępcy kierownika Wydziału Organizacyjnego Komitetu Wojewódzkiego PZPR. Wkrótce zapadła decyzja o wysłaniu Gierka na naukę w świeżo uruchomionej Szkole Partyjnej przy KC PZPR. W opinii z maja 1949 r. podkreślano, że „zna swoje braki w wiedzy ogólnej, które skwapliwie uzupełnia. Mimo swego wieku ma duże perspektywy”.

Od lat pięćdziesiątych Gierek oficjalnie legitymował się wykształceniem wyższym, posiadając tytuł inżyniera górnika. W rzeczywistości, jak sam przyznał w jednej z ankiet partyjnych, był „inżynierem zaocznym z dekretu o stopniach inżynierskich„. Faktycznie nigdy nie studiował, a jego wykształcenie ograniczało się do szkoły podstawowej i wspomnianej dwuletniej Szkoły Partyjnej, którą ukończył w latach 1949–1951.W szkole wykładano ”marksizm-leninizm”, historię WKP(b), a także historię Polski i polskiego ruchu robotniczego oraz geografię.

Zachowane w teczce słuchacza oceny opisowe z poszczególnych przedmiotów zawierają bardzo ciekawe informacje na temat cech charakteru, osobowości i uzdolnień Gierka. Wykładowcy wskazywali na duże trudności w pisemnym formułowaniu myśli oraz w syntetycznym ujmowaniu wiadomości. Starał się myśleć samodzielnie, ale „nie ujawniał bystrości w orientacji„. W charakterystyce z lutego 1951 r. stwierdzono: „Średnio zdolny, materiał opanował na ogół dostatecznie. Słaby teoretycznie, nadrabia dużym wyrobieniem politycznym i umiejętnością aktualizowania„. Chwalono go za sumienność, „bojowość„ i ”klasowe partyjne podejście” do omawianych zagadnień. Ostatecznie ze wszystkich przedmiotów otrzymał czwórki. W ogólnej ocenie absolwenta napisano:  ”Przyszedł na Szkołę ze słabym przygotowaniem. Mocny grzbiet partyjny i solidny stosunek do nauki sprawiły, że poczynił poważne postępy, jakkolwiek był bardzo obciążony pracą partyjną na Szkole. Nadaje się na odpowiedzialne stanowisko w KW”.

Kariera w aparacie partyjnym

Po ukończeniu szkoły Gierek został wysłany ponownie na Śląsk, gdzie pełnił funkcję sekretarza organizacyjnego, a następnie sekretarza ekonomicznego KW PZPR w Katowicach. Człowiekiem, który dostrzegł jego możliwości był sekretarz KC Roman Zambrowski. Gierek spełnił wówczas pokładane w nim nadzieje. W maju 1953 r. kierownik Wydziału Przemysłu Ciężkiego KC PZPR Stanisław Łapot charakteryzował go następująco: „Posiada duże doświadczenie pracy partyjnej. Zna problematykę przemysłu, w szczególności przemysłu węglowego. W pracy rzeczowy, wnikliwy. Umie pracować z ludźmi, posiada autorytet w organizacji partyjnej i administracji przemysłowej”.

W 1954 r. Gierek awansował na stanowisko kierownika Wydziału Przemysłu Ciężkiego KC PZPR, co oznaczało wejście do elity partyjnej. Dwa lata później, w marcu 1956 r. wszedł do centralnego kierownictwa partii jako jeden z kilku sekretarzy KC PZPR. Podczas obrad VI plenum KC kurtuazyjnie wzbraniał się przed objęciem tej funkcji, stwierdzając: „ja mam poważne trudności z pisaniem, formułowaniem, ja towarzyszom tutaj otwarcie mówię o tym, ja nie chciałbym być malowanym sekretarzem„. Na to odpowiedział mu członek Biura Politycznego KC PZPR, absolwent kilku klas szkoły podstawowej, Hilary Chełchowski: ”Towarzyszu, co wy nam tutaj opowiadacie takie rzeczy o pisaniu. Tu nie o pisanie się rozchodzi, też ważna mi rzecz. To sobie weźmiecie sekretarkę”.

Kontakty z Sowietami

Ten spektakularny awans wynikał przypuszczalnie z poparcia, które już wtedy posiadał Gierek na Kremlu. W 2007 r. opublikowano niezwykle ważny dokument – obszerną notatkę z rozmów sowieckiego przywódcy Nikity Chruszczowa z kierownictwem PZPR w Warszawie 19 października 1956 r. Z notatki tej wynika, że Gierek był uważany (obok Konstantego Rokossowskiego, Franciszka Jóźwiaka i Zenona Nowaka) za jednego najważniejszych „przyjaciół Związku Sowieckiego„ w Polsce. Pierwsze kontakty z ”towarzyszami radzieckimi” nawiązał prawdopodobnie podczas swojej działalności w Belgii w latach czterdziestych. Od 1954 r.  jako kierownik Wydziału Przemysłu Ciężkiego KC spotykał się regularnie z sowieckimi dyplomatami w Polsce.

Od marca 1957 r. Gierek stał na czele najsilniejszej organizacji wojewódzkiej PZPR w Katowicach, a od marca 1959 r. zasiadał także w Biurze Politycznym KC PZPR. Jako I sekretarz KW na Śląsku uzyskał stabilną i silną pozycję w elicie partyjnej. Biesiadując z sowieckimi konsulami w Krakowie i jeżdżąc z przyjacielskimi wizytami na wschód (głównie do Zagłębia Donieckiego), konsekwentnie umacniał swoje notowania na Kremlu.

Jak dotąd najważniejszym źródłem na temat ówczesnych kontaktów Gierka z Sowietami   były wydane w 1992 r. wspomnienia Piotra Kostikowa, który od 1964 r. zajmował się sprawami polskim w Wydziale Łączności z Partiami Robotniczymi i Komunistycznymi Państw Socjalistycznych KC KPZR. Kostikow wspominał, że Leonid Breżniew zwrócił uwagę na Gierka w końcu 1966 r., zaś „gdzieś między wrześniem a listopadem 1968 r. w Moskwie dojrzewała myśl, że należy poważnie się liczyć z jego przywództwem w Polsce„. Tymczasem zachowany w teczce Józefa Cyrankiewicza  dokument z maja 1965 r. pokazuje, iż stało się to trzy lata wcześniej. Już wtedy Gierek wyrósł bowiem do roli pośrednika między zwalczającymi się frakcjami w PZPR i był uważany przez sowiecką ambasadę za ”jedynego ewentualnego pretendenta na stanowisko pierwszego sekretarza KC PZPR”.

Edward Gierek podczas przemówienia na sali obrad w budynku KC PZPR

Świadectwem częstych kontaktów Gierka z Sowietami, odsłaniającym metody, za pomocą których pozyskiwał sobie przychylność Moskwy, są jego rozmowy z konsulem Wołkowem w latach 1963–1965. Wątkiem przewodnim tych rozmów była walka frakcyjna w łonie elity PZPR między „Puławianami„ a „partyzantami„ i działaczami skupionymi wokół samego Gomułki. Gierek sformował już w tym czasie własną grupę, która grając na dwa fronty współpracowała w różnych kwestiach zarówno z Gomułką, jak i „partyzantami„ Mieczysława Moczara, których w Sekretariacie KC wspierał Ryszard Strzelecki. Ich wspólnym wrogiem był przywódca „Puławian” Roman Zambrowski, zaciekle atakowany przez „partyzantów”, odwołujących się do akcentów nacjonalistycznych i antysemickich oraz dążących do opanowania wysokich stanowisk w partii i w państwie, po  odsunięciu z nich „Puławian”. Sojusznikami „partyzantów” byli ludzie Gierka, którzy również liczyli na awans kosztem usuwanych z aparatu starszych działaczy o korzeniach żydowskich. Stąd prawdopodobnie wynikała demonstrowana przez Gierka w trakcie rozmowy z Wołkowem postawa antysemicka. Używając sowieckiego partyjnego slangu, Gierek mówił o „zaśmieceniu kosmopolitami” wielu instytucji tzw. frontu ideologicznego – prasy, radia i szkół wyższych. Podkreślał, iż przyczynił się do ”uwolnienia Śląska” od partyjnych ”rewizjonistów” pochodzenia żydowskiego.

Latem 1963 r. z kierownictwa PZPR odeszli Roman Zambrowski i Władysław Matwin, co  zdaniem Gierka korzystnie wpłynęło na sytuację w kierownictwie partii, jednakże nie doprowadziło do całkowitej jedności poglądów. W Biurze Politycznym pozostali bowiem ludzie nie zgadzający się w wielu kwestiach z linią reprezentowaną przez „partyzantów„ i Gierka: Adam Rapacki, Stefan Jędrychowski i Józef Cyrankiewicz. Pozostający wciąż w elicie partyjnej ludzie Zambrowskiego starali się zamanifestować swoje poglądy. Na XIV Plenum KC PZPR (29–30 listopada 1963 r.), omawiającym plan gospodarczy na 1964 r., wiceminister finansów Julian Kole i redaktor naczelny „Trybuny Ludu„ Leon Kasman postulowali zmniejszenie nakładów inwestycyjnych na przemysł ciężki, a zwiększenie na towary pierwszej potrzeby oraz na budowę szkół i szpitali, czyli położenie większego nacisku na podnoszenie stopy życiowej ludności i wzrost płac realnych. Gierek, podobnie jak Gomułka, oceniał te wystąpienia jako demagogiczne i próbujące ”zbić partię z prawidłowego kursu”.

W Rosyjskim Państwowym Archiwum Historii Społeczno-Politycznej (RGASPI) w Moskwie przypadkowo natrafiłem na dokument z 1969 r., zawierający zapis rozmowy Edwarda Gierka z ambasadorem sowieckim w Polsce Awierkijem Aristowem. W tej rozmowie dokonał on krytycznej oceny ówczesnej polityki gospodarczej i społecznej I sekretarza KC PZPR Władysława Gomułki, a także scharakteryzował styl pracy Biura Politycznego i układy personalne w kierownictwie partii. Gierek jawi się tutaj jako zwolennik zacieśniania współpracy gospodarczej ze Związkiem Sowieckim i polityki kolektywizacji wsi, zarzuconej przez Gomułkę. Skrytykował reprezentowaną przez „tow. Wiesława” filozofię ciągłego zaciskania pasa i planowane podwyżki cen, słusznie ostrzegając przed ich konsekwencjami społecznymi. Narzekał także na styl pracy kierownictwa partii: rzadkie zwoływanie posiedzeń Biura Politycznego i wytworzenie się kliki wokół Gomułki izolującej I sekretarza KC od pozostałych członków elity partyjnej. Do tej kliki, czyli tzw. ścisłego kierownictwa, należeli: Ryszard Strzelecki, Zenon Kliszko i Bolesław Jaszczuk.

O ile w poprzednich latach Gierek wypowiadał się o Gomułce niemal w samych superlatywach, to w rozmowie z 1969 r. pozwolił sobie na dość ostrą krytykę swojego zwierzchnika, podkreślając słabość i bezbarwność jego wystąpień, grubiaństwa i obelgi rzucane na posiedzeniach Biura Politycznego oraz ogólny upadek autorytetu. Główną przyczyną takiego tonu analizowanej wypowiedzi była zapewne zmiana stosunku Gomułki do Gierka, który uległ w tym czasie wyraźnemu ochłodzeniu. Prawdopodobnie Gomułka dostrzegał ogromne ambicje Gierka, ale na swojego następcę szykował kogoś młodszego: Józefa Tejchmę lub Stanisława Kociołka. Wspomniana w omawianym dokumencie niespodziewana propozycja objęcia przez Gierka urzędu wicepremiera została odebrana przez tego ostatniego jako typowy „kopniak w górę”, czyli awans na boczny tor.

Czytaj także → Edward Gierek i dekada jego rządów. Od Grudnia 1970 i próby modernizacji gospodarki PRL po powstanie Solidarności

Gierek wolał pozostać w Katowicach i czekać na możliwość gry o wyższą stawkę, czyli stanowisko I sekretarza KC PZPR. W rozmowie z sowieckim dyplomatą przewidywał, iż „odnowienie trzonu kierowniczego może nastąpić w przeciągu roku„. Należy przyznać, iż niewiele się pomylił. W grudniu 1970 r. doszedł do władzy przy niewątpliwym poparciu Moskwy. W następnych latach nie szczędził wiernopoddańczych deklaracji i gestów. Ich symbolem stało się umieszczenie w 1976 r. w konstytucji PRL zapisu o ”nierozerwalnych więzach przyjaźni z ZSRR”.

Dokumenty odsłaniające zakulisową stronę kariery Edwarda Gierka w latach sześćdziesiątych i mechanizmy rozgrywek personalnych w łonie elity władzy opublikowano w  najnowszym numerze internetowego czasopisma naukowego „Komunizm: system–ludzie–dokumentacja” (nr 2, 2013), dostępnym na stronie komunizm.net.pl.

Bibliografia:

Archiwum Akt Nowych:

1. Centralna Kartoteka PZPR – sygn. CK XX/10070, akta personalne Edwarda Gierka.
2. Archiwum Szkół Partyjnych – sygn. 103/23, akta słuchacza Edwarda Gierka.

Literatura:

1. J. Eisler, Zmiany kierownictw partyjnych w PRL, [w:] Władza w PRL. Ludzie i mechanizmy, red. K. Rokicki i R. Spałek, Warszawa 2011.
2. P. Kostikow, B. Roliński, Widziane z Kremla. Moskwa, Warszawa – gra o Polskę, Warszawa 1992.
3. Protokoły z VI i VII Plenum Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej z 1956 r., oprac. W. Władyka i W. Janowski, Warszawa 2007.
4. M. Szumiło, Rozmowy Edwarda Gierka z dyplomatami sowieckimi w latach 1963–1965 (dokumenty odnalezione w RGASPI), „Komunizm: system–ludzie–dokumentacja”, nr 2, 2013 http://komunizm.net.pl/?page_id=28