Trzy typy kontrmarszu w pierwszej połowie XVII wieku

Wiek XVII był okresem dynamicznego rozwoju europejskiej sztuki wojennej, odejściem od taktyki użycia wielkich czworoboków na wzór hiszpański i przeniesieniem akcentu na małe manewrowe jednostki piechoty, których głównym atutem miała stać się siła ognia oraz wspomniana mobilność1. Aby koordynować działania poszczególnych jednostek i jak najskuteczniej wykorzystywać ich atuty na polu walki nieodłącznym elementem stała się w tym czasie dobrze wyszkolona kadra oficerska, która bardzo często zdobywała szlify w ogniu walki2. Prócz kadry zdobywającej doświadczenie na polach bitew pogrążonego w wojnach kontynentu, niezbędnym elementem skutecznego prowadzenia walki (także dziś) jest dobrze wyszkolony żołnierz3.

Różne typy i etapy kontrmarszu. J.J.Wallhausen, Kriegkunst zum FuB, Oppenheim 1619, s.62.

Musztra posiada wiele ważnych elementów wpływających na szkolenie i zachowanie żołnierza na polu walki. Mimo nie do końca sformalizowanych zasad przydziału, pojęcia wierności i wspólnego celu soldateska w omawianym okresie (na przykładzie chociażby Holstena4) miały działać niczym niewielki trybik w machinie, który będzie oddawał w kierunku wroga salwę za salwą5. Musztra miała za zadanie wyrobienie, niemal jak w teorii Pawłowa, odruchu bezwarunkowego oraz zapewnić karność oddziałów wspieraną przez odpowiednie działania sierżantów w szeregach6.

Jednym z bardziej rewolucyjnych manewrów zapoczątkowanych przez Maurycego Orańskiego podczas wdrażania w pogrążonych wojną osiemdziesięcioletnią nowej doktryny wojennej był kontrmarsz. Temu właśnie manewrowi i jego zastosowaniu poświęcona będzie ta krótka forma. Zjawisko rewolucji militarnej7 w omawianym okresie oraz nowe prądy taktyczne bardzo szybko objęły swoim zasięgiem kraje Europy zachodniej, zwłaszcza po udanych reformach Gustawa II Adolfa, które doprowadziły do chwilowego załamania się integralności sił cesarskich w trwającej wojnie trzydziestoletniej8. Zmieniająca się doktryna spowodowała wykwit dzieł teoretycznych traktujących o nowych zasadach prowadzenia walki. Autor wybrał zaledwie dwie prace z dorobku piśmienniczego kręgu anglosaskiego.

Pierwszą pracą, uważaną za jedną z najlepszych rozpraw z tego zakresu w epoce, było Military Discipline: or, the Yung Artillery Man (…) Williama Bariffa9. Mimo mylnego tytułu autor skupia się bardziej na opisie manewrów piechoty, co robi z niezwykłą dokładnością. Kolejnym dziełem godnym odnotowania jest Pallas Armata Or the Militarie Instructions for the Learned and all the Generous Spirits, who affected the Profession of Armes (…) szkota Thomasa Kellie10. Warto w tym miejscu wspomnieć także o publikacji Jana Jacoba Wallhausena Kriegskunst zum Fuβ.11. Dzieło to powstało w Gdańsku, wydane zostało w Oppenheim w roku 1615. Stanowi cenne uzupełnienie teorii Bariffa i Kelliego.

Kontrmarsz tzw. Chorean, wzór antyczny. T.Kellie, Pallas Armata(...), s.66.

Autorzy siedemnastowieczni genezy tego typu manewrów poszukiwali za Maurycym von Nessau już w antyku i odwołaniach do greckiej i macedońskiej falangi. Pewne przesłanki taktyczne zaczerpnęli także z dorobku teoretycznego Rzymu12. Działa Aeliana, Ksenofonta czy Wegecjusza dały impuls do twórczego rozwoju przy wykorzystaniu broni palnej starych zasad Rzymskich13. Zarówno Bariff, jak i Kellie odwołują się do trzech typów antycznego manewru, jako podstawy do dalszego ich rozwoju. Założenie manewrowe niewiele różni się od im współczesnego, stąd analogia nasuwa się sama.

Pierwszym z typów wymienionych przez autorów jest wariant określany wspólnie przez badaczy jako Chorean określany także inaczej jako manewr kreteński lub perski. Manewr ten ma podwójne zastosowanie, z jednej strony jeżeli wykonywany jest wszystkimi szeregami pozwala na obrócenie całości jednostki w kierunku nacierającego przeciwnika (obrót o 180°). Takie też zastosowanie miała w okresie klasycznym. W XVII wieku manewr ten wykorzystywano w celu prowadzenia ciągłego ognia w kierunku przeciwnika. Każdy z żołnierzy prowadzących szereg po oddaniu strzału wycofywał się na jego koniec obracając się w zależności od komendy w lewo lub w prawo. Po znalezieniu się na końcu szeregu przeładowywał broń. Manewr kontynuowano do czasu, aż żołnierze prowadzący szereg znaleźli się ponownie na jego początku14. Manewr ten określany jest jako pozwalający utrzymać pole, tj. nie powodował przesunięcia jednostki na arenie walki. Stosowany na zmianę na prawą i lewą stronę powodował utrzymanie jednostki w jednym miejscu15. Podczas wykonywania manewru żołnierze, którzy przechodzą na tył szeregu, zastępowani są przez żołnierzy z kolejnych szeregów. Manewr ten był bardzo dogodny do wykorzystania przez plutony wsparcia muszkieterów wydzielone przez Gustawa Adolfa do osłony skrzydeł kawalerii. Taki manewr stosowano chociażby pod Breitenfeld w roku 1631 roku. Autorzy zgodnie określają ten manewr jako najpopularniejszy. Działo się tak z dwóch przyczyn. Po pierwsze zapewniał on stabilność jednostki na polu walki, gdyż oddział nie zmieniał miejsca, po drugie jest manewrem najprostszym, w związku z tym podlegającym najmniejszemu marginesowi błędu. Thomas Kellie poza ogólnie przyjętą komendą wykonania manewru podaje także jego szkocki odpowiednik:

Files to the right/left hand Countermarch.

W języku szkockim komendy brzmią:

Stingers to the right/left Countermarch16.

Kontrmarsz tzw. Chorean, wzór XVII-wieczny. Manewr w wariancie rzędami. T.Kellie, Pallas Armata(...), s.75.

Kolejną odmianą tego samego manewru jest kontrmarsz określany jako Lacedemonian. Historycznie pozwalał on na zmianę flanki i kierunku ataku. Kellie w swoim opracowaniu podaje przykład spartańskiego króla Agesilaosa II, który podczas bitwy pod Koroneją w 394 r. p.n.e. zastosował tan manewr, aby odeprzeć atak flankujących jego oddziały sił tebańskich17. Polega on na tym, iż pierwszy szereg po oddaniu strzału kieruje się między pozostałymi szeregami (w innym wariancie lewą lub prawą stroną). Kolejny oddział po oddaniu strzału również wycofuje się na tył oddziału. Manewr trwa do czasu, aż żołnierze pierwszego szeregu znowu zjadą się na froncie jednostki. W miarę wykonywania kontrmarszu oddział przesuwa się do tyłu szereg po szeregu, powodując swoistą utratę pola. Manewr ten wykorzystywano chętnie przy obronie jakiegoś terenu, kiedy rezygnowano z działań ofensywnych18. Stosowany na zmianę z kontrmarszem macedońskim powoduje względne utrzymanie terenu pola walki. Użycia tego manewru możemy doszukiwać się w opisach obrony i utrzymania terytorium, jak podczas próby zdobycia Frankfurtu nad Odrą, kiedy to odwód kawalerii i część piechoty jako wsparcie miało odciągać zbliżające się oddziały feldmarszałka Tillego. Takich też działań manewrowych możemy się doszukiwać, jak się wydaje, podczas oblężenia Świdwina19. Rozkaz, który przywołuje Kellie, to:

Files Countermarch and lose ground20..

Ostatnim typem manewru, który opisują autorzy jest Macedonian Countermarch. W odróżnieniu od pozostałych manewrów ta odmiana polega na tym, iż ostatni szereg maszeruje na przód formacji, po oddaniu strzału zostaje w miejscu. Przed nim następnie ustawia się kolejny oddział, który również po oddaniu strzału pozostaje w miejscu. Innym wariantem tego manewru jest sytuacja, kiedy szereg po oddaniu strzału jest mijany przez drugi szereg, tak, że po zakończeniu manewru ostatni szereg znajduje się na czele formacji21. Manewr był często stosowany podczas ataków, kiedy to oddział zdobywał fizycznie pole przez przesunięcie podczas kontrmarszu. Był bardzo często stosowany podczas bitew w otwartym polu. Przydatny ze względu na swoją mechanikę do działań ofensywnych. Słowa rozkazu przytaczane przez Kelliego brzmią następująco

Left wing Countermarch thrught to the place beyond right wing.

Innym wariantem rozkazu była komenda

Ranks Countermarche form the left wing to the right22..

Należy pamiętać, iż każdy z opisanych wyżej manewrów posiada swój wariant wykonywany rzędami. Powyższe przykłady opierają się o najczęściej stosowany kontrmarsz szeregami. Nadto Bariff w swojej pracy opisuje manewry pośrednie określając je mianem Bastard countermarch. Jest to forma pośrednia pomiędzy dwoma pierwszymi typami tego manewru, pozwalająca na utrzymanie jednostki w miejscu i prowadzenie w miarę ciągłego ognia zaporowego w kierunku wroga23. Również, co zasługuje na podkreślenie w pracy Bariffa, przedstawia on manewr ku i od środka formacji. Dzieli w tej sposób jednostkę na dwie części frontem skierowane w kierunku wroga. Taki manewr wydaje się bardzo logicznym rozwiązaniem w sytuacji okrążenia przez przeciwnika24.

Kontrmarsz ku środkowi. W. Bariff, Military Discipline, or the young artillery man (...), s. 127

Reasumując, szczegóły takie jak poznanie mechaniki manewrów podstawowych dla funkcjonowania armii w XVII wieku pozwala na pełniejsze zrozumienie mechaniki pola walki w tym okresie. Kwestie z pozoru tak nieskomplikowane jak podstawowe manewry pola walki oddają pewnego ducha taktycznego epoki i ukazują inicjatywę w tej materii dowódców i żołnierzy oddalonych od nas o kilka wieków. Ponadto uderzające okazuje się, w jak syntetyczny sposób teoretycy okresu wojny osiemdziesięcioletniej i wojny trzydziestoletniej byli w stanie oddać zamysł twórczy, który doprowadził do tak znaczących zmian pola walki. Początek musztry dał asumpt do rozwoju nowożytnego systemu poboru (w związku z rosnącym zapotrzebowaniem na rekruta), co w efekcie dało przyczynek do rozwoju sytemu szkolenia i taktyki walki w wiekach późniejszych. Rewolucja militarna łączona z rozwojem prochu i jego zastosowania na szeroką szklę spowodowała wraz z rozwojem techniki rozwój technik pola walki, podniesiony przez Fryderyka II do rangi nauki. Warto także pamiętać, że to tylko wąski wycinek całości założeń manewrowych epoki, niezwykle ciekawych i dających inny wymiar zrozumienia mechaniki pola walki w XVII wieku25.

1. J. Keegan, Historia wojen, Warszawa 1998; J. Sikorski, Zarys historii wojskowości powszechnej do XIX wieku., Warszawa 1972; Historia stuki wojennej. Od starożytnośći do czasów współczesnych, red. G. Parker, cz. III Era artylerii i żagli., Warszawa 2008. [↩]
2. Przykłady takie można mnożyć. Dowodów na zdobywanie szlifów wojskowych w Niderlandach okresu wojny osiemdziesięcioletniej przez mieszkańców wysp znajdujemy chociażby w licznych opracowaniach źródłowych. Żeby wymienić tylko kilka- J. Ferguson, Papers ilustrating the history of the Scots Brigade in the service of United Netherlands 1572- 1782, Edynburg 1899; C.R. Markham, Lives of sir Francis Vere, general of the Queen’s Forces in the Low Countries , Governor of the Brill and of Protsmouth(…), Londyn 1888; Autobiography of Thomas Raymond and memoirs of the Family of Guise of Elemore, Gloucestershire, ed. G. Davis, Londyn 1917; J. Grant, Memories and Adventures of sir John Hepburn, Londyn 1851. [↩]
3. Stąd potrzeba tworzenia dość licznych podręczników musztry i jej wtłaczanie żołnierzom. R. Monro, Monro, His Expedition With the Worthy Scots Regiment Called Mac-Keys(…). Londyn 1637, cz. I, s. 4-5, cz.II s. 183-192. [↩]
4. Ch.H. Holsten, Przygody wojenne 1655-1666, Warszawa 1980. [↩]
5. D. Grossman, O zabijaniu, Warszawa 2010, s. 67. [↩]
6. Dodatkowo sierżantów spełniających funkcje porządkowe w szeregach widać także na przedstawieniach z epoki, także podczas bitwy. R.Monro, dz.cyt., cz. II, s. 193-215, T. Kellie, Pallas Armata Or the Militarie Instructions for the Learned and all the Generous Spirits, who affected the Profession of Armes. The first part. Containing the Exercise of Infanterie, as well Ancient, as Modern Wherein are Clearelie set down all Postures and Motions, belonging to Battalions of Foote, wyd. Andro Hart, Edynburg 1627, s. 1-13. [↩]
7. Historia sztuki wojennej. Od Starożytności do współczesności, dz.cyt.; G. Parker, Żołnierz, w: Człowiek Baroku, red. R. Villariego, Warszawa, 2001.; G. Parker, The Thirty Years War, New York 1993.; G. Mortimer, Early Modern MilitaryHistory, 1450-1815, New York 2004, J. Maroń, Wojna trzydziestoletnia na Śląsku i Łużycach. Aspektymilitarne, Wrocaław 2008; P. Parot, Makers of Modern Strategy from Machiavelli to the Nuclear Age, Princeton 1986. [↩]
8. G. Parker, The Thirty Years War, s. 78-138. [↩]
9. W. Barriff, Military Discipline, or the young artillery man, wherein is discoursed and shown the Postures both of Musket and Pike. Together whit Motions which are to be used in the exercising of a Foot company. Whit divers and several forms and figures of Battell, whit their reducements ; very necessary for all such as are studious in the Art Military,Londyn 1635. [↩]
10. Sir Thomas Kallie, Pallas Armata Or the Militarie Instructions for the Learned and all the Generous Spirits, who affected the Profession of Armes. The first part. Containing the Exercise of Infanterie, as well Ancient, as Modern Wherein are Clearelie set down all Postures and Motions, belonging to Battalions of Foote, wyd. Andro Hart, Edynburg 1627. [↩]
11. J.J. Wallhausen, Kriegkunst zum fuβ, Oppenheim 1615. [↩]
12. Jak chociażby wykorzystanie małych manewrowych oddziałów na polu walki. [↩]
13. Poza odwołaniami taktycznymi wniosły także wiele do systemu przeprowadzania szkoleń. W tym zakresie niezwykle pomocna okazała się praca Wegecjusza. Falwiusz Wegecjusz Renatus, Epitoma rei militari, przekł. A.M. Komornicka, Meander, R. 28 (1973) nr 10, s. 400-417, nr 11-12, s. 485-501, R. 29 (1974) nr 4-5, s. 198-232, nr 7-8, s. 333-352. [↩]
14. W. Bariff, dz.cyt., s. 112-114; T.Kellie, dz.cyt., s. 69-72. [↩]
15. W. Bariff, dz. cyt., s. 112-114. [↩]
16. T. Kellie, dz.cyt. , s. 70. [↩]
17. Tamże, s. 68-69. [↩]
18. W. Briff, dz. cyt., s. 114-117; T. Kellie, dz. cyt., s. 67-68. [↩]
19. G. Brzustowicz, Szkoccy „Żołnierze fortuny”, Choszczno 2009; 101-113.R. Monro, Monro his Expedition (…), s.22-24. [↩]
20. T. Kellie, dz.cyt., s. 68. [↩]
21. W.Bariff,dz.cyt., s. 117-119; T. Kellie, dz.cyt., s. 73-74. [↩]
22. T. Kellie, dz.cyt. , s. 74. [↩]
23. W. Bariff, dz.cyt., s. 119-120. [↩]
24. Tamże, s.126-129, 130-132. [↩]
25. Patrz wymienione wyżej prace. [↩]