Rosyjski Korpus na Bałkanach podczas II wojny światowej

Podczas II wojny światowej na Bałkanach działała w służbie niemieckiej jednostka wojskowa złożona z tzw. Białych Rosjan. Stanowiła ona symbol zawiedzionych nadziei, związanych z bezpośrednią walką z reżimem sowieckim na rosyjskiej ziemi. Pomimo tego oddziały Korpusu dzielnie zwalczały partyzantkę komunistyczną w okupowanej Jugosławii, mając możliwość pod koniec wojny zmierzyć się bezpośrednio ze swoim śmiertelnym wrogiem.

Generał Borys Aleksandrowicz Sztejfon

Utworzenie Korpusu

W wyniku klęski Białych w wojnie domowej z bolszewikami w latach 1917-1921/1922 ponad 2 miliony ludzi opuściło byłe Imperium Rosyjskie. Emigranci rosyjscy osiedlili się w różnych krajach Europy. Szczególnie duża ich liczba zamieszkała w Bułgarii i Jugosławii (głównie w Serbii), czyli państwach, które zawsze były przychylnie nastawione do Rosji. Wielu Rosjan służyło w armii bułgarskiej i jugosłowiańskiej, a na terenie tych krajów działały korpusy kadetów, kształcące młodzież emigracyjną do przyszłej walki z Sowietami. Byli wojskowi zostali zgrupowani w ramach Rosyjskiego Związku Ogólnowojskowego (w skrócie ROWS), który stanowił namiastkę armii rosyjskiej na emigracji. Na jego czele stali sławni dowódcy Białych Rosjan z okresu wojny domowej, jak generałowie Piotr Nikołajewicz Wrangel1, Aleksandr Pawłowicz Kutiepow2, Jewgienij Karłowicz Miller3, Fiodor Fiodorowicz Abramow4 czy Aleksiej Pietrowicz Archangielski5. ROWS zorganizował nawet w Paryżu wyższe wojskowe kursy naukowe z filiami w Sofii i Belgradzie, będące faktycznie kontynuacją szkolenia, które w okresie carskiej Rosji odbywało się w ramach petersburskiej Mikołajewskiej Akademii Sztabu Generalnego. Wszystkie te działania były podporządkowane jednemu celowi: obaleniu reżimu sowieckiego i odzyskaniu władzy w Rosji6.

Szansa pojawiła się po wybuchu II wojny światowej, kiedy Niemcy pokonali Polskę, kraje skandynawskie, Francję i państwa Beneluxu, zaś wiosną 1941 r. uderzyli na Bałkany. Przy pomocy sojuszników szybko zdobyli Jugosławię, dzieląc ją następnie na okupowane terytoria, zarządzane przez kolaboracyjne władze chorwackie, serbskie i czarnogórskie. Sprzyjający moment postanowili wykorzystać przywódcy miejscowej emigracji rosyjskiej, licząc – nie bez racji – na przyszłe niemieckie plany ataku na ZSRR. W tym celu generał Michaił Fiodorowicz Skorodumow7, który od niedawna stał na czele Russische Vertrauenstelle w Serbii, czyli organu reprezentującego interesy emigrantów przed władzami niemieckimi, rozpoczął formowanie ochotniczej jednostki wojskowej. Dnia 12 września 1941 r. wydał rozkaz powołujący Samodzielny Korpus Rosyjski, pisząc: „Z pomocą Bożą, w obliczu ogólnej jednomyślności, wypełniając nasz dług w stosunku do kraju, który nas przyjął, zaprowadzę was do Rosji”8. Rosjanie postawili Niemcom kilka warunków dotyczących rosyjskiego statusu formowanej jednostki wojskowej, i, o dziwo, Wehrmacht początkowo te żądania zaakceptował9. Wkrótce jednak przyszły dyspozycje z Berlina, które przekreśliły marzenia Białych Rosjan. Korpus został ściśle podporządkowany Niemcom, przemianowano go na Rosyjską Grupę Ochronną, co było związane z przeznaczonymi dla niego pomocniczymi zadaniami, zaś generał Skorodumow został uwięziony w domowym areszcie10.

Nowym dowódcą Korpusu został generał Borys Aleksandrowicz Sztejfon11, który wcześniej pełnił funkcję szefa sztabu Korpusu. Wstępowali w jego szeregi emigranci rosyjscy (nierzadko ojcowie z synami) przybywający z różnych krajów (rosyjscy historycy podają ogółem 14 państw). Cenzus wieku wynosił od 16 aż do siedemdziesięciu kilku lat. Często zdarzało się, że byli wojskowi, którzy w carskiej armii dosłużyli wysokich stopni oficerskich, otrzymywali w oddziałach Korpusu stopień szeregowego. Pomimo werbunku ochotniczego Korpus został jednak uzupełniony w wyniku działań mobilizacyjnych12. Pod koniec 1941 r. liczył już około 1,5 tys. żołnierzy13. Liczebność stale wzrastała, dochodząc ostatecznie do około 11 tys. ludzi pod koniec wojny. Przez jego szeregi przewinęło się ogółem około 17 tys. emigrantów14. Nazwa jednostki zmieniała się: jesienią 1942 r. stała się ona Rosyjskim Korpusem Ochronnym w Serbii, jesienią 1944 r. – Rosyjskim Korpusem w Serbii15, zaś na początku 1945 r. – Rosyjskim Korpusem. Dowództwu Korpusu udało się zachować rosyjski charakter jednostki wojskowej. Była ona dowodzona wyłącznie przez oficerów rosyjskich, aczkolwiek jedność organizacyjna nie istniała, gdyż poszczególne pododdziały były rozrzucone po różnych częściach okupowanej Jugosławii i wykorzystywane przez miejscowych dowódców niemieckich. Korpus był również całkowicie uzależniony od Niemców od strony zaopatrzenia i wyposażenia, zaś przy jego dowództwie funkcjonował niemiecki sztab łącznikowy, który miał swoich przedstawicieli w poszczególnych pułkach i batalionach16.

Gen. Andriej Własow wśród żołnierzy ROA

Korpus początkowo składał się z trzech pułków podzielonych na trzy bataliony piechoty i samodzielne plutony: artylerii, działek przeciwpancernych, saperów, łączności i zwiadu konnego. Bataliony liczyły trzy kompanie strzeleckie i pluton broni ciężkiej. Pułki liczyły po około 2,2 tys. żołnierzy. Ponadto przy sztabie Korpusu istniał batalion „Belgrad” z kompaniami: zapasową, wartowniczą, transportową i zaopatrzenia, a także samodzielne kompanie łączności i weterynaryjna17. Szczególną rolę dowództwo Korpusu zwracało na działalność religijną wśród prawosławnych żołnierzy. Kapelani działali zarówno w korpusie, jak i pułkach, zaś w miejscach stacjonowania poszczególnych pododdziałów budowano polowe cerkwie. Swoje poparcie dla tego typu działań wyraził Rosyjski Kościół Prawosławny za Granicą18. Żołnierze Korpusu uzbrojeni byli w większości w broń zdobyczną: karabiny ręczne, karabiny maszynowe, granatniki i moździerze produkcji jugosłowiańskiej, czechosłowackiej i włoskiej. Plutony artylerii wyposażone były we włoskie działa górskie i jugosłowiańskie działa polowe 75 mm Schneidera, zaś plutony przeciwpancerne w czechosłowackie działka 37 mm Škody. Pod koniec wojny pojawiła się również zdobyczna broń sowiecka19. Umundurowanie było jugosłowiańskie z pagonami, dystynkcjami i patkami wzorowanymi na przedrewolucyjnej armii rosyjskiej. Na furażerkach noszono kokardy w kolorach rosyjskiej flagi narodowej20. Stosowano podwójną tytulaturę w zakresie stopni: w języku rosyjskim określano stopnie wyniesione z armii rosyjskiej, ale miały one jedynie symboliczny charakter, natomiast stopni służbowych używano w wersji niemieckiej. Na początku 1943 r. wprowadzono jednak mundury Wehrmachtu21.

Josip Broz Tito

Walki Korpusu

Okres działalności Korpusu rosyjscy historycy dzielą na 3 etapy. Do wiosny 1944 r. oddziały Korpusu pełniły służbę ochronną w stosunku do zakładów przemysłowych, kopalń czy linii komunikacyjnych, a także wchodziły w skład garnizonów niemieckich różnych miejscowości na terenie okupowanej Jugosławii. Ponadto zwalczały komunistyczną partyzantkę pod wodzą Josipa Broz Tity. W tym drugim przypadku współdziałały z chorwackimi domobranami22 i serbskimi oddziałami wojskowymi podporządkowanymi kolaboracyjnemu rządowi gen. Milana Nedicia23, a także czetnikami gen. Dragoljuba Mihailovicia24. Szczególnie zasłużył się 1 Pułk Korpusu, w którym pod koniec 1942 r. zgrupowano wszystkich żołnierzy pochodzenia kozackiego25. Duże straty ponoszone przez emigrantów rosyjskich spowodowały, że w 1943 r. Korpus otrzymał uzupełnienia spośród sowieckich jeńców wojennych. Najpierw Niemcy skierowali w jego szeregi około 300 byłych czerwonoarmistów. Następnie dowództwo Korpusu – za zgodą Wehrmachtu – wysłało do okupowanej Odessy komisję werbunkową, dzięki której do Serbii przybyło wkrótce ponad 5 tys. ochotników spośród byłych jeńców wojennych z Armii Czerwonej, a także Rosjan zamieszkujących Besarabię i Bukowinę. Sformowano z nich 4 i 5 Pułk Korpusu, a resztę wykorzystano do uzupełnienia strat w pozostałych oddziałach26.

Kolejny etap w historii Korpusu rozpoczął się wiosną 1944 r., kiedy komunistyczny ruch partyzancki znacznie zaktywizował się, atakując dużymi siłami terytorium Serbii. Z tego względu oddziały Korpusu zostały skierowane prawie wyłącznie do walki z coraz lepiej uzbrojonymi i wyposażonymi partyzantami. Sytuacja strategiczna drastycznie zmieniła się we wrześniu 1944 r., co było wynikiem przejścia na stronę aliantów Rumunii i Bułgarii, czyli dotychczasowych sojuszników III Rzeszy, a także rozgromienia niemieckiej Grupy Armii „Południowa Ukraina”. W granice okupowanej Jugosławii wkroczyła Armia Czerwona, w wyniku czego Korpus stał się jednostką frontową. W tej sytuacji rosyjscy emigranci byli zmuszeni walczyć nie tylko z oddziałami partyzanckimi, przeorganizowanymi w Ludowo-Wyzwoleńczą Armię Jugosławii, ale też z regularnymi wojskami sowieckimi i bułgarskimi. Było to tym bardziej groźne, że główne siły niemieckie stacjonowały w tym momencie w Grecji27. Pomimo faktu niedostatecznego wyposażenia i uzbrojenia, przede wszystkim w cięższą broń, oddziały Korpusu walczyły dosyć skutecznie, odnosząc nawet lokalne sukcesy, jak „rozbicie” 169 Gwardyjskiego Pułku Piechoty Armii Czerwonej w rejonie wsi Jakubovac28. Korpus zyskał sobie wysokie uznanie Niemców. Dzięki temu, kiedy pod koniec października 1944 r. sformowano Grupę Bojową „Gontariew”, złożoną z miejscowych oddziałów Korpusu i dowodzoną przez płk. Borysa Wiktorowicza Gontariewa29, w jej skład weszły także oddziały niemieckie. Celem Grupy była obrona strategicznej doliny rzeki Ibr, przez którą wycofywały się wojska niemieckie, stacjonujące dotychczas w Grecji i Bośni30.

Na początku 1945 r. Korpus został formalnie podporządkowany głównodowodzącemu nowo formowanych Sił Zbrojnych Komitetu Wyzwolenia Narodów Rosji, gen. Andriejowi Andriejewiczowi Własowowi31. W rezultacie żołnierze rosyjscy otrzymali prawo naszycia na mundurach tarczek naramiennych ROA32. Faktycznie Niemcy do końca wojny nie wydali zgody na połączenie tych 2 jednostek wojskowych, obawiając się możliwości zdradzieckiego ataku ze strony Rosjan33. W tym okresie Korpus prowadził ciężkie walki odwrotowe, ponosząc liczne straty. W chorwackim Zagrzebiu 30 kwietnia 1945 r. zmarł na atak serca gen. Sztejfon. W tej sytuacji dowództwo Korpusu objął płk Anatolij Iwanowicz Rogożyn34, dotychczasowy dowódca 5 Pułku. W Chorwacji wszystkie oddziały Korpusu zostały połączone ze sobą. Tak skoncentrowana jednostka, licząca zaledwie około 4,5 tys. ludzi, przebiła się do południowej Austrii, aby uniknąć za wszelką cenę kapitulacji przed Sowietami. W rezultacie 12 maja 1945 r. w rejonie Klagenfurtu Korpus poddał się Brytyjczykom. Jego żołnierze zostali osadzeni w obozie internowania w miejscowości Kellerberg. W przeciwieństwie od Kozaków i „własowców” udało im się uniknąć przymusowej deportacji do ZSRR, gdyż władze brytyjskie respektowały ich status porewolucyjnych emigrantów politycznych35.

Zakończenie

Obóz w Kellerbergu zamknięto w 1951 r. Ostatni żołnierze na czele z płk. Rogożynem wyjechali do różnych krajów na świecie. Pamięć o Korpusie kultywowana była w ramach Związku Żołnierzy Rosyjskiego Korpusu, organizacji kombatanckiej, utworzonej jeszcze pod koniec 1945 r.36 W ten sposób zakończyła się wojenna epopeja tej unikalnej jednostki wojskowej w służbie niemieckiej podczas II wojny światowej.

Bibliografia:

Publikacje:

1. Michaił Witaliewicz Szkarowski, Duchowienstwo Russkogo Korpusa w Jugoslawii w 1941-1945 godach, [w:] Jurij Andriejewicz Katunin, Russkaja prawosławnaja cierkow w gody Wtoroj mirowoj wojny (1939-1945 gg.), Symferopol 2000.
2. Jarosław W. Gdański, Zapomniani żołnierze Hitlera, Warszawa 2005.
3. Russkij Korpus na Bałkanach 1941-1945 gg.,  Moskwa 2008.
4. Jurij Stanisławowicz Curganow, Biełoemigranty i wtoraja mirowaja wojna. Popytka rewansza 1939-1945, Moskwa 2010.
5. Aleksiej Juriewicz Timofiejew, Russkij faktor. Wtoraja mirowaja wojna w Jugoslawii. 1941-1945, Moskwa 2010.

Źródła internetowe:

1. http://www.vojnik.org/serbia/ww2/4.
2. http://nashi-vesti.narod.ru/.

1. Piotr Nikołajewicz Wrangel (1878-1928) – generał lejtnant, dowódca 7 Dywizji Kawalerii pod koniec I wojny światowej, ostatni głównodowodzący wojsk Białych Rosjan na Krymie w 1920 r., pierwszy przewodniczący emigracyjnego Rosyjskiego Związku Ogólnowojskowego (ROWS). [↩]
2. Aleksandr Pawłowicz Kutiepow (1882-1930) – generał piechoty, dowódca Pułku Preobrażeńskiego Gwardii Cesarskiej pod koniec I wojny światowej, dowódca 1 Armii wojsk Białych Rosjan w 1920 r., przewodniczący emigracyjnego Rosyjskiego Związku Ogólnowojskowego (ROWS), porwany w 1930 r. w Paryżu przez sowieckie tajne służby. [↩]
3. Jewgienij Karłowicz Miller (1867-1939) – generał lejtnant, dowódca XXVI Korpusu Armijnego podczas I wojny światowej, dowódca wojsk Białych Rosjan na Północy Rosji, przewodniczący emigracyjnego Rosyjskiego Związku Ogólnowojskowego (ROWS), porwany w 1937 r. w Paryżu przez sowieckie tajne służby. [↩]
4. Fiodor Fiodorowicz Abramow (1871-1973) – generał lejtnant, dowódca 15 Dywizji Kawalerii, 2 Turkiestańskiej Dywizji Kozackiej i I Korpusu Dońskiego podczas I wojny światowej, dowódca białogwardyjskiego Korpusu Dońskiego na Krymie w 1920 r., przewodniczący emigracyjnego Rosyjskiego Związku Ogólnowojskowego (ROWS). [↩]
5. Aleksiej Pietrowicz Archangielski (1872-1959) – generał lejtnant, szef Sztabu Generalnego armii rosyjskiej pod koniec I wojny światowej, dyżurny generał sztabu wojsk Białych Rosjan na Krymie w 1920 r., przewodniczący emigracyjnego Rosyjskiego Związku Ogólnowojskowego (ROWS). [↩]
6. J. S. Curganow, Biełoemigranty i wtoraja mirowaja wojna. Popytka rewansza 1939-1945, Moskwa 2010, s. 12-24. [↩]
7. Michaił Fiodorowicz Skorodumow (1892-1963) – generał, uczestnik I wojny światowej, a następnie wojny domowej z bolszewikami, pierwszy dowódca Rosyjskiego Korpusu Ochronnego w 1941 r. [↩]
8. J. S. Curganow, s. 126-127. [↩]
9. Russkij Korpus na Bałkanach 1941-1945 gg., Moskwa 2008, s. 15-16. [↩]
10. J. W. Gdański, Zapomniani żołnierze Hitlera, Warszawa 2005, s. 112. [↩]
11. Borys Aleksandrowicz Sztejfon (1881-1945) – generał lejtnant, dowódca 3 Finlandzkiej Dywizji Piechoty pod koniec I wojny światowej, dowódca 4 Dywizji Piechoty podczas wojny domowej z bolszewikami, dowódca Rosyjskiego Korpusu Ochronnego podczas II wojny światowej. [↩]
12. J. S. Curganow, s. 128. [↩]
13. A. J. Timofiejew, Russkij faktor. Wtoraja mirowaja wojna w Jugoslawii. 1941-1945, Moskwa 2010. [↩]
14. Russkij Korpus na Bałkanach…, s. 7. [↩]
15. J. W. Gdański, s. 112. [↩]
16. Russkij Korpus na Bałkanach…, s. 20-21. [↩]
17. Ibidem, s. 20. [↩]
18. M. W. Szkarowski, Duchowienstwo Russkogo Korpusa w Jugoslawii w 1941-1945 godach, [w:] J. A. Katunin, Russkaja prawosławnaja cierkow w gody Wtoroj mirowoj wojny (1939-1945 gg.), Symferopol 2000. [↩]
19. Russkij Korpus na Bałkanach…, s. 21. [↩]
20. J. S. Curganow, s. 129. [↩]
21. J. W. Gdański, s. 73. [↩]
22. Domobrani (Hrvatsko domobranstvo) – siły zbrojne Niepodległego Państwa Chorwackiego podczas II wojny światowej. [↩]
23. Milan Nedić (1878-1946) – generał armii jugosłowiańskiej, uczestnik I wojny światowej, minister wojny i marynarki w latach 1939-1941, premier kolaboracyjnego rządu serbskiego podczas okupacji niemieckiej. [↩]
24. Dragoljub Mihailović (1893-1946) – generał armii jugosłowiańskiej, dowódca 2 Armii podczas wojny z Niemcami w kwietniu 1941 r., przywódca czetników podczas okupacji niemieckiej. [↩]
25. Russkij Korpus na Bałkanach…, s. 23. [↩]
26. J. S. Curganow, s. 132. [↩]
27. Russkij Korpus na Bałkanach…, s. 23-24. [↩]
28. A. Pisariewski, «Russkij Korpus» na Bałkanach wo wremija « Wtoroj Mirowoj Wojny» 1941-1945, http://www.vojnik.org/serbia/ww2/4 (dostęp: 21.02.2015). [↩]
29. Borys Wiktorowicz Gontariew (1879-1977) – generał-major, uczestnik I wojny światowej, szef sztabu Armii Kubańskiej, a następnie oficer zarządu zaopatrzeniu wojsk Białych na Południu Rosji podczas rosyjskiej wojny domowej, dowódca 3 Pułku Rosyjskiego Korpusu Ochronnego podczas II wojny światowej. [↩]
30. J. S. Curganow, s. 133-134. [↩]
31. Andriej Andriejewicz Własow (1901-1946) – generał lejtnant Armii Czerwonej, uczestnik rosyjskiej wojny domowej, dowódca 99 Dywizji Strzeleckiej podczas okupacji Kresów Wschodnich w 1940 r., dowódca IV Korpusu Zmechanizowanego, 37 Armii, a następnie 2 Armii Uderzeniowej podczas wojny z Niemcami, dowódca Rosyjskiej Armii Wyzwoleńczej, a następnie Sił Zbrojnych KONR w służbie niemieckiej, stracony przez Sowietów. [↩]
32. ROA – Rosyjska Armia Wyzwoleńcza. Fikcyjna kolaboracyjna formacja zbrojna w służbie III Rzeszy, utworzona w 1942 r. pod dowództwem gen. Andrieja Andriejewicza Własowa. [↩]
33. Russkij Korpus na Bałkanach…, s. 25, 277. [↩]
34. Anatolij Iwanowicz Rogożyn (1893-1972) – uczestnik I wojny światowej, dowódca Gwardyjskiego Dywizjonu Terskiego podczas rosyjskiej wojny domowej, dowódca 5 Pułku, a następnie Rosyjskiego Korpusu Ochronnego podczas II wojny światowej. [↩]
35. Russkij Korpus na Bałkanach…, s. 26-27. [↩]
36. http://nashi-vesti.narod.ru/ – portal internetowy czasopisma „Naszi Wiesti”, wydawanego przez Związek Żołnierzy Rosyjskiego Korpusu (dostęp: 21.02.2015). [↩]