Pierwsza utopia despotyczna – ZSRR w latach dwudziestych XX wieku

W pierwszych latach istnienia władzy radzieckiej, mimo rozwiązania wielu podstawowych kwestii związanych z funkcjonowaniem młodego państwa, nie zdołano doprowadzić do rozwiązania wszystkich ważnych problemów społeczno-gospodarczych. Przyjęcie w 1921 r. zasad Nowej Polityki Ekonomicznej (NEP), czyli po rosyjsku Nowaja ekonomiczeskaja politika, oddalało na pewien czas szansę szybkich przeobrażeń rewolucyjnych zarówno na wsi, jak i w mieście. „Lenin sformułował tezę o konieczności istnienia w Rosji okresu przejściowego, określanego też mianem kapitalizmu państwowego. Głównymi elementami tej koncepcji miały być: kontrola robotnicza w przedsiębiorstwach, stopniowa nacjonalizacja banków, możliwość udziału kapitału zagranicznego w odbudowie przemysłu oraz istnienie gospodarstw indywidualnych na wsi rosyjskiej”1.

Włodzimierz Lenin

Dekret o kontroli robotniczej wydany został w listopadzie 1917 r. Miesiąc później powstał Centralny Komitet Wykonawczy Rad (CKW), który z kolei wydał dekret o nacjonalizacji banków. W miastach gubernialnych oraz centrach przemysłowych powołano Rady Kontroli Robotniczej. Utworzono ponadto Ogólnorosyjską Radę Kontroli Robotniczej, która w praktyce nie funkcjonowała. Organy te zajmowały się głównie sprawami najmu i zwalnianiem robotników oraz kontrolowały stan finansowy przedsiębiorstw. Wbrew pierwotnym przewidywaniom sprawa kontroli robotniczej stawała się coraz trudniejsza do realizacji. Wynikało to przede wszystkim stąd, iż właściciele fabryk próbowali różnymi sposobami przeciwdziałać ingerencji robotników. Przemysłowcy dali temu wyraz w trakcie wielu narad, odrzucając ideę kontroli robotniczej, a prasa burżuazyjna zamieszczała artykuły dyskredytujące ekonomiczne posunięcia nowych władz2.

Naruszenie dekretu o kontroli robotniczej pociągało za sobą rekwizycję przedsiębiorstw i konfiskatę. W rezultacie była to więc żywiołowa nacjonalizacja. Charakter przejmowania fabryk nie sprzyjał produkcji wręcz przeciwnie, pogłębiał dezorganizację przedsiębiorstw. Nie było dyscypliny pracy. W zaistniałej sytuacji Lenin zwracał uwagę na konieczność prawidłowej organizacji przejętych przez państwo fabryk, na opanowanie chaosu i wprowadzenie dyscypliny pracy oraz jednoosobowego kierownictwa. Wielokrotnie podkreślał, że nie da rady budować nowego ustroju bez wykorzystywania wiedzy starej kadry socjalistów. Nie dla wszystkich było to takie oczywiste. Leninowska koncepcja kapitalizmu państwowego była krytykowana w środowisku bolszewickim.

Polityka komunizmu wojennego zakładała pełną mobilizację środków ludności dla wojny, obowiązkowe nie opłacane dostawy żywności w postaci konfiskaty tzw. nadwyżek, monopolizację produkcji (przedsiębiorstwa zostały upaństwowione oraz podporządkowane państwowym głównym zarządom – tzw. gławkizm), utratę znaczenia pieniądza poprzez hiperinflację oraz zastąpienie rynku poprzez scentralizowaną dystrybucję towarów, powszechny obowiązek pracy (utworzono skoszarowane tzw. armie pracy). Komunizm wojenny był pierwszą próbą ustanowienia tzw. gospodarki planowej, która, wbrew oczekiwaniom bolszewików, spowodowała chaos gospodarczy oraz drastyczny spadek produkcji przemysłowej i rolnej. Była w dużym stopniu odpowiedzialna za śmierć z głodu (a także np. z braku paliw) milionów ludzi, choć do katastrofalnych skutków przyczyniły się także zniszczenia wojenne. Klęska głodu oraz powstanie w Kronsztadzie zmusiły władze do przywrócenia na około 8 lat gospodarki rynkowej (tzw. NEP).

Atak czerwonoarmistów na Kronsztad

Do stycznia 1918 r. reżim bolszewicki przejął związki zawodowe i podporządkował je rządowi. „Narzucono zasadę, że przynależność do związków była warunkiem otrzymania pracy, urzędnicy związkowi zaś, którzy w krótkim czasie musieli stać się członkami partii podlegającej dyscyplinie partyjnej, ściśle współpracowali z ministerialną biurokracją i dyrektorami fabryk, by »podnieść produkcję socjalistyczną«. Krótko mówiąc, związki zawodowe stały się najpodlejszego gatunku »związkami pracodawcy«, pracodawcą zaś było państwo. W tym korporacyjnym systemie głównym zadaniem związków zawodowych stało się czuwanie nad »dyscypliną pracy«”3. Pełniły więc one rolę policji przemysłowej. Upolicyjnienie związków stało się konieczne, gdy Lenin wprowadził powszechny obowiązek pracy na wzór obowiązku służby wojskowej. Od kwietnia 1918 r. związki zaprzęgnięto do wydawania przepisów regulujących ścisłe normy wydajności pracy. Buntujących się robotników usuwano ze związków, co prowadziło do utraty pracy i racji żywieniowych. Strajki uczyniono nielegalnymi. W czerwcu 1919 r. wprowadzono tzw. książeczki pracy. W tym samym czasie pojawiły się także pierwsze obozy pracy.

Pietropawłowsk

Bunt marynarzy w Kronsztadzie 28 lutego 1921 r. zaczął się na okręcie wojennym »Pietropawłowsk«. Marynarze myśleli, że Lenin wierzył w wolność podobnie jak oni. Jednak w początkach 1921 r. bolszewizm stał się niepopularny. „Marynarze domagali się swobodnej kampanii wyborczej do rad, rywalizujących kandydatów, tajnego głosowania zamiast podnoszenia rąk na masówkach, a istniejące rady atakowali jako nie reprezentatywne. Żądali wolności słowa i prasy dla »robotników i chłopów, anarchistów i partii lewicowo – socjalistycznych«, a także wszystkich aresztowanych za udział w ruchu robotniczym i chłopskim, utworzenia komisji do ponownego rozpatrzenia spraw wszystkich osób przebywających w więzieniach i obozach koncentracyjnych, zniesienie »wydziałów politycznych «w armii, marynarce i transporcie publicznym”4. Krótko mówiąc, oprotestowali wszystko, czego Lenin dokonał po dojściu do władzy. Bunt marynarzy został zdławiony na skutek ich błędu, jakim było brak kontynuacji rewolty na lądzie stałym. Po tych wydarzeniach Lenin wziął się do tłumienia wszelkich przejawów nieposłuszeństwa. Jednak wiosną 1921 r., kiedy powstawali kronsztadzcy marynarze, cała ówczesna gospodarcza polityka Lenina leżała w gruzach. Przemysł nie produkował właściwie nic. W miastach nie było żywności. Niewyczerpane zdawały się tylko zapasy papierowych rubli. Jednak chłopi nie chcieli już patrzeć na te pieniądze i Lenin dał za wygraną. Miało to miejsce w maju 1921 r. W każdym razie Leninowi mogły wyczerpać się genialne pomysły gospodarcze, ale nigdy nie brakowało mu słów. Wykuł zatem frazes nowa polityka ekonomiczna. NEP był w rzeczywistości kapitulacją wobec chłopstwa i powrotem do rynku opartego na handlu wymiennym. Małe zakłady i fabryczki mogły odtąd uruchomić poza kontrolą państwa produkcje towarów przyjmowanych przez chłopów w zamian za ziarno. Niestety, kapitulacja bolszewików przyszła za późno, a suche lato doprowadziło do klęski głodu.

Realizując zasady NEP-u wydzierżawiono część przedsiębiorstw osobom prywatnym, a zakłady rzemieślnicze i sklepy zwrócono właścicielom. Drugim kierunkiem aktywizacji przemysłu było udzielanie koncesji dla kapitału obcego. Powracano tym samym do koncepcji z lat 1918-1919.

Zasadniczym elementem NEP-u w odniesieniu do wsi było wprowadzenie podatku w naturze. Osiągnięte nadwyżki rolnicy mogli sprzedawać na wolnym rynku. Dnia 21 marca Komitet Wykonawczy Rad wprowadził podatek zbożowy. Obejmował on głównie zboża, ziemniaki, mięso, jaja itd. Ważną sprawą było opublikowanie w grudniu 1922 r. tzw. kodeksu rolnego, na mocy którego rolnicy zyskali prawo do dzierżawy ziemi oraz korzystania z siły najemnej. Ponadto zniesione zostały ograniczenia w rozwoju gospodarki drobnotowarowej na wsi. NEP, wprowadzając zasadę wolnego handlu między miastem a wsią, stwarzał duże szanse rozwoju spółdzielczości. Ogólnie rzecz ujmując, ruch spółdzielczy zaczął powoli wypierać z rynku radzieckiego handel prywatny. Lata NEP-u przyniosły widoczne ożywienie gospodarki oraz wzrost produkcji towarowej, co znajdowało odzwierciedlenie w życiu codziennym ludności miast i wsi. Oznaki postępu widoczne były zwłaszcza w miastach, gdzie półki sklepowe zapełniły się różnymi towarami5. Zwraca się także uwagę na negatywne skutki Nowej Polityki Ekonomicznej w życiu społecznym, czego wyrazem było powstanie grupy ludzi bogatych, którzy żyli ponad stan, przy równoczesnym istnieniu rzeszy biedoty zarówno w mieście jak i na wsi. Tak zakończył się kompletnym fiaskiem pierwszy ważny eksperyment w dziedzinie, modnie dziś nazywanej, inżynierią społeczną. Lenin określił to jako porażkę i odwrót, zanim nastąpi nowy atak.

Po rewolucji lutowej w Rosji Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego uzyskała możliwość legalnego działania. Nie rezygnując z propagandy antywojennej, umacniała swoją pozycję wśród robotników oraz żołnierzy frontowych (korzystając ze wsparcia niemieckiego). Była organizatorem i główną siłą sprawczą rewolucji październikowej. Po krótkim okresie koalicji z partią lewicowych socjalistów-rewolucjonistów (eserów) zaprowadziła w Rosji rządy dyktatorskie i terrorystyczne (ustrój ten określano jako dyktatura proletariatu). W 1918 roku zmieniła nazwę na Rosyjska Partia Komunistyczna (bolszewików) RKP(b), co symbolizowało zerwanie z socjaldemokracją i realizację radykalnego programu rewolucyjnych przekształceń - zbudowania bezklasowego (komunistycznego) społeczeństwa. RKP(b) i partie o podobnym programie utworzyły w 1919 roku Międzynarodówkę Komunistyczną, która istniała do 1943 roku.

Lew Dawidowicz Trocki

W latach 1917-1922 uformowała się swoista organizacja partii. Najwyższą władzę stanowił zjazd partii, który wybierał Komitet Centralny. Rozwiązywaniem bieżących politycznych problemów zajmowało się Biuro Polityczne. Tworzyli je w 1922 r. Włodzimierz Lenin, Józef Stalin, Lew Trocki, Grigorij Zinowiew, Lew Kamieniew, Aleksy Rykow i Michaił Tomski. W miarę jak partia zaczynała kontrolować coraz więcej aspektów działalności państwa, a także gospodarkę, coraz większego znaczenia nabierał aparat partyjny. Partia (de facto jej aparat) decydowała o rozmieszczeniu zaufanych ludzi na ważnych stanowiskach poprzez system rekomendacji (tzw. nomenklatura), kontrolowała Armię Czerwoną poprzez komisarzy (politruków), sprawowała nadzór nad tajną policją (CzeKa). W konsekwencji aparat uzyskał także kontrolę nad wyborem władz partyjnych i wewnątrzpartyjna demokracja przybrała fasadowy charakter. Do 1921 roku w partii istniały frakcje opozycyjne, jednak w obawie o jedność wprowadzono na X Zjeździe w 1921 roku zakaz działalności frakcyjnej. Uchwała ta następnie stała się podstawą do usuwania wszystkich nie zgadzających się z linią generalną, czyli polityką KC. Władzę aparatu umocniło wprowadzenie w 1922 roku podczas XI Zjazdu RKP(b) stanowiska sekretarza generalnego KC RKP(b), którego funkcja początkowo była ograniczona do kierowania bieżącą pracą pracowników aparatu obsługujących KC. Stanowisko to przypadło Józefowi Stalinowi.

Na XII Zjeździe RKP(b) w kwietniu 1923 r. Trocki wystąpił z własną koncepcją polityczną dotyczącą tematów gospodarczych. Proponował np. zamknięcie wielu fabryk pod pretekstem, że nie przynoszą one państwu dochodów. Trocki pisał, że biurokratyzm aparatu partyjnego osiągnął niesłychane rozmiary, że reżim jest obecnie większy niż w okresie komunizmu wojennego. Plenum KC zwołane w październiku 1923 r. potępiło jego wystąpienie. Stalin bronił głoszonych przez Lenina zasad demokracji wewnątrzpartyjnej i jedności partii. Można zatem przyjąć, że od tego czasu między Stalinem a Trockim zaczął zarysowywać się konflikt. Choć Kamieniew i Zinowiew w zasadzie popierali lewicową linię polityki Trockiego, Józef Stalin zawiązał z nimi triumwirat, żeby nie dopuścić, by Trocki, przy użyciu Armii Czerwonej, sam przeprowadził pucz. Użył jako środków sprawczych dwóch lewicowców do zniszczenia go, a następnie przedstawił ich jako ludzi gwałtownych i bezwzględnych, a siebie jako zwolennika umiaru6. Wszystkich najważniejszych przetasowań dokonano w 1923 r., gdy Lenin pozostawał nieprzytomny. Stalin umocnił swoją pozycję latem, gdy kazał aresztować kilku członków partii za brak dyscypliny i przekonując dwóch swoich lewicowych sprzymierzeńców, żeby poparli aresztowanie pierwszej ważnej ofiary bolszewickiej – Sułtana Galijewa. Dnia 21 stycznia 1924 roku zmarł o godzinie 18:50 Lenin. Przyczyną zgonu był wylew krwi do mózgu.

Lew Borysowicz Kamieniew

Po śmierci Lenina powołano trzyosobowe kolegium stojące na czele partii. Tworzyli je: Stalin, Kamieniew i Zinowiew. Dnia 23 maja 1924 r. rozpoczął obrady XIII Zjazd RKP(b), pierwszy po śmierci Lenina. Doszło wówczas do ostrej dyskusji z grupą Trockiego. Stalin określił Trockiego leninowskim terminem frakcjonista, który nie chciał wycofać się ze swej krytyki skierowanej właśnie w jego stronę. „W końcu 1924 r. Stalin, z pomocą wykonawców »brudnej roboty« Kamieniewa i Zinowiewa, stworzył teorię herezji »trockizmu«. Wykorzystał przy tym wcześniejszy spór Trockiego z Leninem, teraz zabalsamowanym i złożonym od 5 miesięcy w mauzoleum. W styczniu 1925 r. Stalin przy pełnym poparciu partii był już w stanie pozbawić Trockiego kontroli nad armią”7.Wkrótce poinformowano członków partii o nikłej roli Trockiego w rewolucji, a jego twarz zniknęła z fotografii dokumentujących owe wydarzenia. Następcą Trockiego na stanowisku dowódcy armii został Frunze. Jednak był on niewygodny dla Stalina, dlatego musiał zginąć. Po nim nastała era podległego i całkowicie posłusznego marszałka Woroszyłowa. Zniszczywszy Trockiego (który został wyrzucony z Biura Politycznego w październiku 1926 r., z partii w listopadzie 1928 r., wygnany z Rosji w 1929 r., a wreszcie z rozkazu Stalina zamordowany w Meksyku w 1940 r.), Stalin zwrócił się przeciwko swoim lewicowym sojusznikom. W początku 1925 r. sprzątnął sprzed nosa Kamieniewowi moskiewską organizację partyjną, przekupując jego zastępcę – Ugłanowa. Wkrótce Mołotow, najbardziej zaufany i bezlitosny zwolennik Stalina, wysłany został do Leningradu z potężną bandą partyjnych dragonów, by rozgromić, a następnie przejąć aparat partyjny Zinowiewa. Przerażony Zinowiew zwarł wtedy szeregi ze zniszczonym przez siebie Trockim, jednak było już za późno8. Wszystkie te akcje spowodowane były wystąpieniami Zinowiewa i Kamieniewa, którzy otwarcie opowiadali się za szybką likwidacją NEP-u. To z kolei doprowadziło do nazwania ich przez Stalina łamistrajkami i rozpoczęcia prześladowania zakończonego sukcesem. Podczas XIV Zjazdu RKP(b) w grudniu 1925 r. podjęto także uchwałę o zmianie nazwy partii na Wszechzwiązkową Komunistyczną Partię (bolszewików) – WKP(b).

Zimą 1927/1928 roku ujawniły się ponownie trudności w zaopatrzeniu w żywność. Ceny skupu zboża były niskie, więc chłopi woleli trzymać je w spichlerzach niż sprzedawać za bezcen. W sklepach, spółdzielniach i wielkich magazynach zapasy mąki były pokaźne, ale aparat państwowy nie był zdolny do zorganizowania dystrybucji. Ponownie więc wszystkiego brakowało9. Paradoksem jest to, że przykład dobrze prosperujących przedsiębiorstw amerykańskich ostatecznie przekonał Stalina, że należy porzucić mało skuteczną politykę wymuszania zboża od indywidualnych chłopów i zgromadzić ich siłę w kolektywach. Po tym jak dowiedział się o wielkiej farmie w Montanie, będącej największym pojedynczym producentem zboża na świecie, zdecydował, że w Rosji należy stworzyć takie fabryki zboża na gigantyczną skalę. Tego samego roku powstała taka fabryka na Kaukazie licząca 150 tys. hektarów. Jednostka ta została wyposażona w 300 traktorów, a ów traktor stał się dla Stalina symbolem przyszłości. W połowie 1928 r. polityka rolna rządu radzieckiego była dość wyraźnie sprecyzowana: sprzyjanie wielkim formom gospodarstw kolektywnych, zachowanie i umocnienie indywidualnych gospodarstw średniackich i biedniackich oraz walka z bogatym chłopstwem uznanym za wroga klasowego. Dnia 15 grudnia 1928 r. Centralny Komitet Wykonawczy Rad ZSRR przyjął uchwałę określającą zasady użytkowania ziemi10. Ziemia, jak mówiono, stanowi własność ogólnonarodową i jest używana zarówno przez osoby indywidualne, jak i zrzeszenia. Pierwszeństwo w nabywaniu ziemi miały kolektywy rolnicze i ludność biedniacko-średniacka. Uchwała CKW i Rady Komisarzy Ludowych z 8 lutego 1929 r. wprowadzała z kolei znaczne ulgi podatkowe dla gospodarstw biedniackich i średniackich oraz gospodarstw kolektywnych. Nie dotyczyły one jednak bogatego chłopstwa.

Decyzja o przymusowej kolektywizacji została podjęta nagle, bez żadnej publicznej debaty w ostatnich tygodniach 1929 r. Było to typowe dla sposobu, w jaki pogoń za utopią wiedzie garstkę ludzi przy władzy do zadania gwałtownego ciosu społeczeństwu istniejącemu od wieków. Cała operacja kolektywizacji została przeprowadzona z gabinetu na Kremlu, gdyż Stalin odseparował się od ludu i nigdzie nie jeździł. Objęła ona 105 milionów osób.

Wprowadzono w życie plan pięcioletni, który miał być realizowany wstecz. Zakładał on utworzenie produkcyjnego, socjalistycznego sektora, który stanowiłby przeciwwagę dla bogatych gospodarstw indywidualnych. Zgodnie z założeniami poważnie miała wzrosnąć liczba sawochozów i kołchozów. Dużą rolę miała spełniać kontraktacją, a wszystko to prowadzić miało w efekcie do rozszerzenia systemu spółdzielczości. Środki, które miały prowadzić do realizacji celu, było bardzo zróżnicowane. Biedniejszych chłopów zachęcano np. do plądrowania domów wydziedziczonych kułaków. Stosowanie przemocy na szeroką skalę zaczęło się w końcu 1929 r. i trwało do końca lutego 1930 r., kiedy to ilość skolektywizowanych gospodarstw podniosła się do około 30 %. Chłopi, którzy pozostali w miejscu zamieszkania, zostali pozbawieni swojej własności i zagonieni do pracy w fabrykach zboża. Aby zapobiec ich ucieczce do miast, wprowadzono system wewnętrznych paszportów i każdą zmianę miejsca zamieszkania bez oficjalnego zezwolenia, karano więzieniem. Chłopom w ogóle nie przysługiwały paszporty, byli więc przypisani do ziemi.

Wynik była łatwy do przewidzenia. Nastąpił prawdopodobnie jedyny w dziejach ludzkości przypadek klęski głodu, spowodowanej wyłącznie przez ludzi. Zamiast oddawać zboże, chłopi palili je. Niszczyli sprzęt i zabijali bydło. Pomimo głodu w latach 1932-1933, Stalinowi udało się utrzymać eksport zboża, którym zapłacił za importowane maszyny. Refeudalizacja sowieckiego chłopstwa wywarła zatrważający wpływ na ich moralność. Druga żona Stalina, Nadzieżda opuściła go w 1926 r. Jednak nakłonił ją do powrotu i nakazał obserwację rodziny. W listopadzie 1932 r. protestowała ona głośno przeciwko nadużywaniu władzy wobec chłopów. Po powrocie do domu popełniła samobójstwo. Wydaje się, iż ten przykład doskonale ukazuje stosunek społeczeństwa do planów Stalina. Plan ten, przedstawiony wyrafinowanym społeczeństwom zachodnim jako model cywilizowanej inżynierii społecznej, był w gruncie rzeczy barbarzyńską fantazją. Tym nie mniej dokonywał się pewien postęp. Realizowano wielkie projekty. W 1932 roku powstała tama na Dnieprze, potem fabryka traktorów w Stalingradzie, huta w Magnitogorsku, kopalnie Basenu Kuźnieckiego na Syberii. Do pracy zatrudniano więźniów, których w latach 1930-1933, a więc w czasie kolektywizacji, było ok. 10 milionów.

Ogrom tyranii Stalina, a właściwie samo jego istnienie, było prawie nie zauważalne na świecie. Oceny Stalina pisane w latach 1929-1934 są doprawdy dziwną lekturą. Od stanowisk mówiących, iż był to człowiek dobry, którego nikt się nie bał, po oceny zgoła przeciwstawne. Powstanie stalinowskiej autokracji zmieniło dynamikę korupcji nie w jej istocie, tylko w stopniu wzrostu, ponieważ Stalin był odbiciem Lenina, tyle że wielokrotnym.

Bibliografia:

1. Johnson P., Historia świata od 1917 roku, Londyn 1989.
2. Miedwiediew R., Pod osąd historii. Geneza i następstwa stalinizmu, Warszawa 1990.
3. Mikeln M., Stalin, Warszawa 1990.
4. Wilk M., Człowiek i stal. Radzieckie przeobrażenia 1928 – 1941, Warszawa 1988.

1. M. Wilk, Człowiek i stal. Radzieckie przeobrażenia 1928 – 1941, Warszawa 1988, s. 8. [↩]
2. Tamże, s. 8. [↩]
3. P. Johnson, Historia świata od 1917 r., Londyn 1989, s. 99. [↩]
4. Tamże, s. 87-88. [↩]
5. M. Wilk, Człowiek i stal..., s. 25. [↩]
6. P. Johnson, Historia świata..., s. 288. [↩]
7. Tamże, s. 289. [↩]
8. Tamże, s. 290. [↩]
9. M. Mikeln, Stalin, Warszawa 1990, s. 187. [↩]
10. M. Wilk, Człowiek i stal..., s. 204. [↩]