„Szwadrony śmierci Hitlera. Einsatzgruppen i logika masowej zbrodni” – H. Langerbein – recenzja

Einsatzgruppen, czyli grupy operacyjne policji bezpieczeństwa (Sipo) i służby bezpieczeństwa (SD), rozpoczęły zbrodnicze działania już podczas Anschluss oraz zajęcia Czechosłowacji. Swoje doświadczenia przeniosły później na grunt polski, gdzie od września 1939 r. z makabryczną precyzją wyłapywały osoby znajdujące się na Sonderfahndungsbuch Polen1. Jednak dopiero wojna na wschodzie dała członkom Einsatzgruppen możliwość pełnego ukazania swojego ludobójczego potencjału.

Helmut Langerbein to emerytowany oficer Luftwaffe, który po zakończonej w 1993 r. karierze wojskowej przeniósł się do Stanów Zjednoczonych, gdzie oddał się studiom historycznym. Obecnie jest dziekanem College of Liberal and Performing Arts na Southern Arkansas University w Magnolii. Książka, którą po blisko 13 latach oddaje w ręce polskiego czytelnika Wydawnictwo Replika, jest poświęcona zagadnieniom związanym z analizą przyczyn, dla których żołnierze i oficerowie Einsatzgruppen sumiennie wykonywali swoje zadania.

Można powiedzieć, że impulsem do napisania książki Szwadrony śmierci Hitlera. Einsatzgruppen i logika masowej zbrodni była polemika dwóch historyków: Daniela Goldhagena (autora Gorliwych katów Hitlera. Zwyczajni Niemcy i Holokaust) i Christophera Browninga (Zwykli ludzie. 101. Policyjny Batalion Rezerwy i „ostateczne rozwiązanie” w Polsce). Te dwa odmienne podejścia do tego, co uczyniło z członków Einsatzgruppen ludobójców skłoniło Langerbeina do poszukania „trzeciej drogi”. Wykorzystał w tym celu analizę materiałów z ich procesów oraz akt personalnych.

Książkę, mimo ciężaru gatunkowego tematu, czyta się bardzo dobrze. Ważniejsze kwestie zobrazowano mapkami, tabelami i schematami pozwalającymi uporządkować dane statystyczne. Słowa uznania należą się również tłumaczowi – Arkadiuszowi Wingertowi, który w przypisach doświetla kilka zarysowanych wątków. Autor analizuje nie tylko działalność poszczególnych żołnierzy podczas wojny, ale przykłada też dużą wagę do analizy ich pochodzenia społecznego, wykształcenia, kariery zawodowej, a także (o ile to możliwe) relacji z innymi ludźmi (rodziną, sąsiadami, kolegami z pracy itp.). Niejednokrotnie dochodzi do zgoła odmiennych wniosków niż wspomniani wyżej Goldhagen i Browning.

Lekturę utrudnia konieczność zanonimizowania danych osób, które były sądzone po 1966 r., bądź zeznawały wtedy jako świadkowie. Trzeba przyznać, że jest to niecodzienna praktyka, bowiem w żadnym innym opracowaniu dotyczącym tego zagadnienia nie zachodzi podobne zjawisko. Autor powołuje się tutaj na wymogi niemieckiej ustawy o ochronie danych osobowych.

Choć świetnie napisana, to jednak recenzowana pozycja ma zasadniczą wadę, o którą nie sposób obwinić autora. Została przetłumaczona na język polski dopiero po 13 latach od wydania angielskiego. Siłą rzeczy wiele tez autora nie ma już takiego blasku nowości, a niektóre są już nawet odrobinę zdezaktualizowane. Od 2004 r. literatura dotycząca rozwiązania kwestii „dlaczego dobrzy ludzie czynią zło” bardzo się rozrosła.

Mimo braku powiewu nowości, warto zajrzeć do tej książki. Drobiazgowość analizy Langerbeina pozwoli na uporządkowanie wielu informacji dotyczących Einsatzgruppen, które krążą w obrębie wiedzy potocznej.

Plus minus:

Na plus:

+ zgromadzony materiał

+ wnikliwa analiza

+ spór Goldhagen-Browning jako punkt wyjścia

Na minus:

- część informacji się zdezaktualizowała z powodu 13-letniego opóźnienia w wydaniu polskiego tłumaczenia

Tytuł: Szwadrony śmierci Hitlera. Einsatzgruppen i logika masowej zbrodni

Autor:  Helmut Langerbein

Wydawca: Replika

Rok wydania: 2017

ISBN: 978-83-7674-570-1

Liczba stron: 340

Okładka: miękka ze skrzydełkami

Cena: 44,90 zł

Ocena recenzenta: 6/10

^{Redakcja merytoryczna: Marcin Petrynko}

^{Korekta: Jagoda Marek}

1. Sonderfahndungsbuch Polen – specjalna księga Polaków ściganych listem gończym. [↩]