1953– 1956 – trudne lata dla środowiska PAX

Aresztowanie Prymasa, wymuszenie przez komunistów na episkopacie wyboru na swojego przewodniczącego biskupa Michała Klepacza i w ten sposób zyskanie wpływu na Kościół przez władze partyjno-państwowe spowodowały, że Stowarzyszenie PAX stało się niepotrzebne. Lata 1953– 1956 postawiły przed Bolesławem Piaseckim i jego współpracownikami nie lada wyzwanie – przetrwanie.

Stoisko Instytutu Wydawniczego PAX na tle Pałacu Kultury i Nauki. Tłum ludzi przy stoisku / fot. Archiwum Grażyny Rutowskiej, nac.gov.pl

Aresztowanie Prymasa Polski

Po aresztowaniu kardynała Stefana Wyszyńskiego 28 września 1953 r. Episkopat Polski wydał oświadczenie napisane przez Bolesława Piaseckiego, w którym stwierdzano, że Kościół jest gotowy do realizacji porozumienia z 14 kwietnia 1950 r. Potępiono też arcypasterza kieleckiego Czesława Kaczmarka i księży, którzy angażowali się w działalność antypaństwową. Na nowego przewodniczącego Konferencji Episkopatu Polski powołano biskupa łódzkiego Michała Klepacza.

Próba udowodnienia dalszej potrzeby istnienia PAX

Uwięzienie Prymasa Polski dla środowiska Stowarzyszenia PAX było bardzo problematyczne, ponieważ w ten sposób traciło ono w oczach władz komunistycznych rację bytu. Posłowie zrzeszenia w Sejmie PRL złożyli na ręce sekretarza Frontu Narodowego petycję, w której aresztowanie metropolity gnieźnieńsko-warszawskiego uznano za błędne posunięcie, jednakże stwierdzono, że przyczyniła się do tego działalność kardynała Wyszyńskiego. Ponadto Bolesław Piasecki postanowił zaangażować swoich popleczników w coraz szerszą działalność wydawniczą i spotkaniową. Od tej pory środowisko paksowskie organizowało Katolickie Dni Społeczne, skierowane do księży i intelektualistów. W 1954 r. Bolesław Piasecki zawarł porozumienie z redaktorem naczelnym „Życia i Myśli„ Zygmuntem Wojciechowskim na wydawanie przez Stowarzyszenie PAX powyższego dwumiesięcznika. Utworzono także nowe tytuły jak tygodniki: „Katolik„ i ”Wrocławski Tygodnik Katolicki”. W ten sposób Instytut Wydawniczy PAX opanował rynek prasy religijnej w Polsce.

W czasie aresztowania prymasa kardynała Stefana Wyszyńskiego grupa Bolesława Piaseckiego nadal chciała pełnić rolę pośrednika między Episkopatem Polski a władzami komunistycznymi. W tym celu powstał pomysł powołania punktów katechetycznych po usunięciu przez komunistów nauki religii ze szkół. Duchowieństwo podchwyciło pomysł, jednak władze komunistyczne sprzeciwiły się inicjatywie. Chcąc ukazać przydatność dla jednej, jak i drugiej strony, Bolesław Piasecki i jego środowisko pomagali zorganizować Akademię Teologii Katolickiej w Warszawie po likwidacji wydziałów teologicznych przy Uniwersytetach Warszawskim i Jagiellońskim.

2 stycznia 1956 r. Stowarzyszenie PAX rozpoczęło wydawanie „Gościa Niedzielnego„, a kilka miesięcy później zaczął ukazywać się ”Przegląd Prasy Katolickiej”, z przedrukami polskiej publicystyki przetłumaczonej na języki obce.

Bolesław Piasecki

Piasecki na indeksie

29 czerwca 1955 r. Kongregacja Świętego Officium wydała decyzję o umieszczeniu tygodnika „Dziś i Jutro” oraz książki autorstwa Bolesława Piaseckiego Zagadnienia istotne na indeksie ksiąg zakazanych. Decyzja Kongregacji względem publikacji była spowodowana tym, że przywódca PAX w przedmowie stwierdził, iż władza komunistyczna, chwaląc pracę, tym samym afirmuje Boga oraz że socjalizm nie jest sprzeczny z katolicyzmem. Aby nie zadrażniać stosunków z Kościołem, Bolesław Piasecki postanowił nie wznawiać wydawania swojej książki, ale „Dziś i Jutro„ nadal się ukazywało, ponieważ na likwidację pisma nie zezwoliły władze komunistyczne, które ponadto biskupowi Michałowi Klepaczowi nakazały wzięcie w obronę tygodnika w Stolicy Apostolskiej. Jednak ekskomunika nadal groziła Stowarzyszeniu PAX. Nadmienić warto, że tygodnik przestał ukazywać się dopiero w 1956 r. Na jego miejsce pojawiło się nowe pismo pt. „Kierunki„, które powstało z połączenia „Dziś i Jutro” oraz paksowskiego ”Tygodnika Powszechnego”. Groźba ekskomuniki zniknęła dopiero 14 maja 1956 r., kiedy to wiceprzewodniczący Stowarzyszenia PAX Jerzy Hagmajer złożył w Stolicy Apostolskiej tekst dotyczący zaprzestania wydawania tygodnika pisma.

„Fronda”

Rok 1955 upłynął pod znakiem konfliktu wewnętrznego. Wykrystalizowała się tzw. „Fronda„. Była to wewnętrzna opozycja w Stowarzyszeniu PAX pod przywództwem Tadeusza Mazowieckiego i Janusza Zabłockiego. Obaj po 1952 r. zostali zesłani z Warszawy na prowincję. Pierwszego z nich wysłano na Dolny Śląsk, gdzie objął ”Wrocławski Tygodnik Katolicki”, a drugi został inspektorem Stowarzyszenia PAX na województwa: wrocławskie, olsztyńskie i lubelskie. Źródła problemu można upatrywać w braku wewnętrznej demokracji w stowarzyszeniu i w konflikcie pokoleniowym oraz sporze wokół Wytycznych.

Do ostatecznego powstania „Frondy„ przyczyniło się wysłanie do Bolesława Piaseckiego z Wrocławia postulatów wewnętrznej demokratyzacji Stowarzyszenia PAX podpisane przez wszystkich członków grupy. W tekście zażądano dołączenia do ciał kierowniczych organizacji działaczy paksowskich spoza stolicy. Do ostatecznego rozłamu przyczynił się artykuł jednego ze stronników „Frondy„ Władysława Seńko opublikowany na łamach ”Dziś i Jutro”, w którym autor polemizował z książką Zagadnienia istotne. W odpowiedzi Piasecki  10 czerwca 1955 r. wydał zarządzenie, na mocy którego Tadeusz Mazowiecki utracił wszelkie stanowiska w Stowarzyszeniu PAX i został przeniesiony do Instytutu Wydawniczego PAX na stanowisko kierownika redakcji społeczno-gospodarczej, a Janusz Zabłocki został pozbawiony stanowiska inspektora i otrzymał funkcję sekretarza w dwumiesięczniku „Życie i Myśl„. Jednak nie rozwiązało to problemu, ponieważ w mniemaniu Bolesława Piaseckiego frondyści sdążyli do oddzielenia się od Stowarzyszenia PAX, szukając poparcia w Komitecie Centralnym PZPR. W nocy z 11 na 12 sierpnia 1955 r. postawiono rozłamowców przed komisją pod przewodnictwem samego Piaseckiego. W ciągu kilku nocnych godzin przesłuchano członków ”Frondy”, a już 13 sierpnia komisja wydała wyrok. Z dniem 9 września zostali oni zawieszeni w prawach członka, a już w październiku wypowiedziano im umowy o pracę.

Konflikt pomiędzy Stowarzyszeniem PAX a Komisją Księży przy ZBOWiD

Środowisko „Dziś i Jutro„ oraz późniejsze Stowarzyszenie PAX nie były jedynymi zrzeszeniami popierającymi komunistyczne władze. W 1949 r., podczas trwania zjazdu zjednoczeniowego organizacji kombatanckich w Warszawie, powstał pomysł powołania formacji księży-kombatantów. Zjednoczyli się oni w Związku Bojowników o Wolność i Demokrację. Propozycja ustanowienia związku duchownych została przedstawiona prezydentowi Bolesławowi Bierutowi przez ks. Henryka Zalewskiego. Tak powstała Komisja Księży przy ZBOWiD, której członkowie potocznie nazywani byli „księżmi-patriotami„. Powstanie tejże organizacji wzbudziło niepokój Bolesława Piaseckiego, ponieważ nowa inicjatywa była bezwzględnie posłuszna komunistycznym władzom. Poza tym „księża-patrioci” zostali utworzeni w celu dokonania rozłamu w polskim Kościele katolickim, a nie jako platforma porozumienia między Episkopatem Polski a władzą komunistyczną. Początkowo otoczenie Bolesława Piaseckiego próbowało zinfiltrować środowisko duchownych-kombatantów i przejąć nad nim kontrolę. Jednak po fiasku tego pomysłu utworzono w odpowiedzi na ”księży-patriotów” Komisję Intelektualistów i Działaczy Katolickich. Po aresztowaniu prymasa Stefana Wyszyńskiego i deklaracji Episkopatu Polski z dnia 28 września 1953 r. Komisja Księży przy ZBOWiD 29 września zebrała się w Warszawie. Na spotkaniu tym wyrażono poparcie dla deklaracji z 28 września oraz zaoferowano wszelką pomoc w wypełnianiu jej przez Episkopat. Jednak aresztowanie prymasa kardynała Stefana Wyszyńskiego stawiało pod znakiem zapytania istnienie tak Środowiska PAX, jak i Komisji Księży przy ZBOWiD. W tej sytuacji Bolesław Piasecki uzyskał to, co planował wcześniej, czyli przejęcie i zmarginalizowanie wpływów księży-patriotów. 28 września 1953 r. władze państwowe postanowiły połączyć wyżej wspomnianą organizację z paksowską Komisją Intelektualistów i Działaczy Katolickich, co ostatecznie nastąpiło 15 października tego roku. Nowa organizacja otrzymała nazwę: Komisja Duchownych i Świeckich Działaczy Katolickich przy Ogólnopolskim Komitecie Frontu Narodowego.

Jednak wewnątrz niej nadal istniały konflikty między środowiskiem Stowarzyszenia PAX a byłymi działaczami Komisji Księży przy ZBOWiD. Powodów zadrażnień było wiele. Jeden z nich to różnice poglądów w sprawie uczestnictwa w relacjach między Episkopatem a władzami komunistycznymi. Panowała taż silna obawa, że zjednoczenie może spowodować wchłonięcie dorobku „księży-patriotów„ przez Stowarzyszenia PAX. Władze państwowo-partyjne postanowiły zaradzić sytuacji prowadzącej do rozsadzenia od wewnątrz środowiska ”społecznie postępowego”. Jako główny środek zastosowano konsolidację kierownictwa Komisji Duchowieństwa i Świeckich Działaczy Katolickich przy Ogólnopolskim Froncie Narodowym. Jednak działania władz komunistycznych nie wygasiły nastrojów konfliktowych.

Bolesław Piasecki nadal dążył do likwidacji Komisji Księży przy ZBOWiD. Doszło do niej 12 lipca 1955 r. na zebraniu ruchu „społecznie postępowego” w Warszawie. Do odrodzenia organizacji doszło dopiero w 1959 r. w ramach Kół Księży przy Zrzeszeniu Katolików Caritas.

Rok 1956

Wraz ze zmianą na najwyższych szczeblach władzy w październiku 1956 r. środowisko PAX stanęło w bardzo trudnej sytuacji. Przez cały miniony rok ukazywały się na łamach pism paksowskich artykuły autorstwa Bolesława Piaseckiego, w których popierał stalinizm i przeciwstawiał się „Odwilży”. W Konsekwencjach z 20 maja 1956 r., stwierdzał, że Stowarzyszenie PAX stanowi dla partii wsparcie, wyrażając przy tym chęć współuczestniczenia we władzy1. W następnym tekście pt. Założenia z 3 lipca 1956 r., napisał, iż „Odwilż” służy przeciwnikom partii jako sposób na szerzenie anarchii, a sojusz ze Związkiem Sowieckim jest przyszłością Polski2. Późniejsze jego przemówienia w czasie spotkań Stowarzyszenia PAX i Ogólnopolskiego Frontu Narodowego świadczą o popieraniu przez niego linii stalinowskiej.

16 października 1956 r. Bolesław Piasecki opublikował kolejny artykuł pt. Instynkt państwowy, w którym stwierdzał, że tzw. demokratyzacja prowadzi do anarchii i dlatego należy „rządzić„, a nie ”politykować”, aby nie spowodować wprowadzenia stanu wyjątkowego3. Tekst ten wywołał wiele głosów krytyki, ponieważ w tym czasie na poważnie brano pod uwagę interwencję sowiecką. Jednak trzy dni później ukazał się kolejny tekst pt. Warunki dialogu, który był tylko złagodzoną wersją Instynktu państwowego4.

Do dzisiaj nie wiadomo, co chciał uzyskać Bolesław Piasecki przez popieranie stalinizmu. Jedni wskazują, że zależało mu na przychylności konserwatywnego skrzydła partii, z kolei inni, że chciał zyskać wpływy w Moskwie, o czym może świadczyć jego list do gen. Iwana Sierowa. Miał w nim mianowicie jakoby zdać relację z swojej działalności szefowi KGB5.

Bibliografia:

1. Bankowicz B., „Księża Patrioci„, „Mówią Wieki” nr 10, 1995.
2. Bober S., Komu służył PAX, Warszawa 2008.
3. Brzeziecki A., Mazowiecki. Biografia naszego premiera, Kraków 2015.
4. Busse K., Utopia i rzeczywistość. Stowarzyszenie PAX w życiu politycznym, społecznym i gospodarczym PRL i III RP na przykładzie województwa radomskiego (1975– 1993), Lublin– Radom 2014.
5. Czaczkowska E., Kardynał Wyszyński, Kraków 2013.
6. Dobraczyński J., Tylko w jednym życiu, Warszawa 1977.
7. Dominiczak H., Organy bezpieczeństwa PRL w walce z Kościołem katolickim 1944– 1989, Warszawa 2000.
8. Dudek A., Komuniści i Kościół w Polsce (1945– 1989), Kraków 2006.
9. Dudek A., Pytel G., Bolesław Piasecki: próba biografii politycznej, Londyn 1990.
10. Engelgard J., Bolesław Piasecki 1939–1956, Warszawa 2015.
11. Graczyk R., Od uwikłania do autentyczności. Biografia polityczna Tadeusza Mazowieckiego, Poznań 2015.
12. Piasecki B., Myśli, Warszawa 1983.
13. Piasecki B., Siły rozwoju, Warszawa 1971.
14. Piasecki B., Zagadnienia istotne, Warszawa 1954.
15. Przetakiewicz Z., Od ONR-u do PAX-u, Warszawa 2010.
16. Reiff R., Archiwum Stowarzyszenia PAX, t. 1, Warszawa 2006.
17. Smoliński M.G., Biskup negocjator. Zygmunt Choromański (1892– 1968), Warszawa 2014.
18. Żaryn J., Dzieje Kościoła katolickiego w Polsce (1944– 1989), Warszawa 2003.
19. Żaryn J., Kościół a władza w Polsce (1945– 1950), Warszawa 1997.
20. Żurek J., Ruch „Księży Patriotów” w województwie katowickim, Katowice 2008.

^{Redakcja merytoryczna: Artur Markowski
Korekta językowa: Aleksandra Czyż}

1. B. Piasecki, Konsekwencje (20 V 1956), [w:] B. Piasecki, Kierunki 1945– 1960, Warszawa 1981, s. 228– 242. [↩]
2. B. Piasecki, Założenia (3 VII 1956), [w:] B. Piasecki, Kierunki…, dz. cyt., s. 243– 259. [↩]
3. B. Piasecki, Instynkt państwowy (16 X 1956), [w:] B. Piasecki, Kierunki…, dz. cyt., s. 256– 261. [↩]
4. B. Piasecki, Warunki dialogu (19 X 1956), [w:] B. Piasecki, Kierunki…, dz. cyt., s. 262– 264. [↩]
5. A. Dudek, G. Pytel, Bolesław Piasecki: próba biografii politycznej, Londyn 1990, s. 225. [↩]