Zamek w Rabsztynie pod Olkuszem. Twierdza na Kruczej Skale na Jurze Krakowsko-Częstochowskiej

Do niedawna zrujnowany zamek w Rabsztynie jest intensywnie odbudowywany. Niegdyś z rycerskiej strażnicy stała się magnacką rezydencją, której kres przyniósł najazd szwedzki. Teraz twierdza na Kruczej Skale, której historia sięga XIV w. ma znowu wzbudzać podziw u podróżujących z Olkusza do Wolbromia. 

Kazimierz Wielki według Jana Matejki, czy naprawdę tak wyglądał?

Nieznane początki zamku

Do dzisiejszych czasów nie zachował się żaden dokument dotyczący początków rabsztyńskiego zamku. Zatem nie wiemy kto był jego fundatorem i kiedy dokładnie został zbudowany. Historycy przypuszczają, że początek gotyckiej twierdzy sięga połowy XIV w., gdy powstała tam strażnica będąca elementem systemu umocnień granic budowanego przez Kazimierza Wielkiego.

Jednak prawdopodobnie wcześniej w tym samym miejscu stał już zamek drewniany. Efektem badań archeologicznych przeprowadzonych w 2014 r. jest ustalenie, iż geneza zamku sięga drugiej połowy XIII wieku.

W opisie Długosza Rabsztyn to „góra kamienna, słynna zamkiem pobliskim miastu Olkusz, otoczonym bogatymi złożami ołowiu”. Twierdza stoi na ostańcu skalnym tuż przy drodze prowadzącej z Olkusza do Wolbromia, skąd jest bardzo dobrze widoczna. Nazwa pochodzi z niemieckiego „Rabestein”, co w polskim tłumaczeniu oznacza „krucza skała”, co wskazuje właśnie na niemieckich założycieli pierwszej osady.

Etapy rozbudowy zamku

Powstawanie warownych zabudowań na Kruczej Skale można podzielić na kilka etapów. Pierwszym z nich była budowa murowanego gotyckiego zamku składającego się z jednej wieży oraz mieszkalnej kamienicy. Był to tzw. zamek górny. Poniżej jego w XV w. powstał otoczony murem zamek średni osadzony u podnóża skalnego ostańca. Jako ostatni powstał zamek dolny, w którym w 1615 r. znajdowała się magnacka rezydencja.

Dziedzictwo Toporyczków-Rabsztyńskich

Spytko II z Melsztyna

Pod koniec XIV w. zamek otrzymał Spytko II z Melsztyna będący synem i wnukiem wpływowych możnowładców na dworze ostatniego Piasta. Jego syn, Spytko III na rzecz królewskiego skarbu utracił należący do rodziny zamek. Konfiskata była karą za napad zbrojny na zgromadzony w Nowym Korczynie dwór i radę królewską. Następnie w 1441 r. zamek w Rabsztynie oraz miasto Książ Wielki jako wiano Jadwigi z Książa przeszedł we władanie Andrzeja Tęczyńskiego z rodu Toporczyków, którzy wkrótce nazywali się już Rabsztyńskimi.

W 1442 r. król Władysław Warneńczyk zawarł z Tęczyńskim umowę, której jednym z postanowień był obowiązek naprawy zamkowych murów. Z zobowiązania pan na Rabsztynie wywiązał się już w roku następnym.

Skarb Bonerów

Na początku XV w. zamek nie jest już w posiadaniu Rabsztyńskich, ten przeszedł na królewskiego skarbnika Andrzeja z Kościelca. Z kolei 1515 r. twierdza w ramach rozliczenia długów trafia do Jana Bonera będącego bankierem Zygmunta Starego. Po śmierci Jana zamek przejmuje Seweryn Boner z Balic, który jest także właścicielem Ojcowa i Ogrodzieńca. Tym samym Krucza Skała stała się własnością jednego z najbogatszych osób w Królestwie Polskim. Sam Seweryn był także założycielem jednej z najstarszych winnic na ziemiach polskich. Po swojej śmierci w 1549 r. został pochowany w krakowskim kościele mariackim, gdzie jego płyty nagrobne znajdują się do dzisiaj. Następnie zamek dziedziczą kolejni Bonerowie, aż do 1592 r. gdy umarł kolejny Seweryn, a jego majątek odziedziczyli Firlejowie.

Według regest poboru z 1581 r. do zamku rabsztyńskiego należą wsi: Kosmołów, Zederman, Sienniczno, Bogucin, Pomorzany, Gołczowice.

Płyta nagrobna Seweryna Bonera, odlana prawdopodobnie w warsztacie Hansa Vischera w Norymberdze. Kościół mariacki w Krakowie

W okresie władztwa Bonerów wart odnotowania jest epizod z konfliktu o polski tron, który rozgorzał po śmierci Stefana Batorego. W 1587 r. zbrojnie starły się dwa stronnictwa. Jedno popierające arcyksięcia austriackiego Maksymiliana III Habsburga, drugie z Janem Zamoyskim na czele popierające Zygmunta III Wazę. Wówczas pod zamkiem w Rabsztynie załoga zamkowa dowodzona przez pułkownika Gabriela Hołubka i z pomocą olkuskich górników zorganizowała udaną zasadzkę na posiłki Maksymiliana, które nadciągały do obleganego przez niego Krakowa. Hołubkowi udało się pojmać wielu jeńców oraz przejąć austriackie tabory.

Przebudowa zamku

Zamek był również we władaniu ważnych postaci życia politycznego. Prawdopodobnie w 1592 r. starostą rabsztyńskim został miecznik koronny i miecznik krakowski Mikołaj Wolski, który dojdzie z czasem do godności marszałka wielkiego koronnego. Kolejnym władcą zamku był Zygmunt Gonzaga Myszkowski także posiadający tytuł marszałka wielkiego koronnego. Na okres panowania marszałków przepada duża przebudowa zamku, który zamienia się w rezydencję magnacką z pałacem.

Szwedzka robota

Właściciele nie długo cieszyli się swoją rezydencją, bo w 1657 r. zamek został spalony przez Szwedów i już nigdy nie odzyskał swojego blasku. Proces upadku zamku opisują jego kolejne lustracje. Pierwsza z nich z roku 1665 opisuje zniszczenia jakie poczynili Szwedzi:

„Zamek na skale przyrodzoney compectitur latifundium nie małe, który od Szwedów na ustępowaniu spalony iest. Propugnacula pierwsze od mostów, które są dwa, wały staroświeckie sypane z fosami sutemi od bramey wiezdney, która tylko jedna iest. Na niey mieszkanie z izbą jedną, gdzie pan podstarości mieszka. W tejże bramie na dole piekarnia mała. Pokoie po obu stronach kosztowne, ale w ruinę poszły. Trzecia strona naiwększa, którą nieboszczyk Myszkowski Marszałek Wielki Koronny z gruntu wymurował, o 40 circiter plus minus pokoiach, ta iako tylko z fundamentu wywiedziona była, w murze tylko samym stoi.”

W 1713 r. król August II nadał starostwo Aleksandrowi Dominikowi hrabiemu na Pieskowej Stale i Żywcu Wielkopolskiemu i jego małżonce Ludwice Maryi Sapieżance.

Lustracja z 1765 r. opisuje kolejny etap rujnacji rabsztyńskiej twierdzy:

„Wjeżdżając do zamku, brama nad tą rezydencyą spustoszała. W dziedzińcu po prawej stronie wieża na skale bez przykrycia, w niej pokojów spustoszałych 4. Rezydencya quondam o 3 kondygnacyach spustoszała, same mury tylko stoją, częścią poobalane. Stajnie i insze pomieszkania spustoszałe, studnia w skale wykuta, murami obalonemi zawalona”.

Zygmunt Gonzaga Myszkowski

Ostatnia lustracja z 1789 r. tak opisuje Kruczą Skałę:

„Zamek na skale wystawiony spustoszały, połowa jego tylko murów, rozwaliny stoją, na drugiej połowie dach do reszty spada, przez co już pokoje pognieły. Rezydencya Starosty z izbami, spiżarnią, dobrze utrzymane, dachem gontowym pokryte. Folwark przystawiony do muru. Studnia bardzo głęboka w skale wykuta nowo wyreperowana, dachem pokryta. Szpiklerz pod gontami z piętrem porządny, stodoła o 2 boiskach, browar pod gontami, z suszarnią, palarnią, izbą do roszczenia słodu, izbą dla pisarza i z szpiklerzem. Góry mineralne mogące co importować  tym Starostwie znajdują się, lecz łożenia wielkiego potrzeba kosztu na dobywanie ioh, dla czego tak z gór jako i huty żadnej intraty, podobnie jak i w dawniejszych lustr. nie dostrzegaliśmy. Lasy jak są wielkie, tak i dobrze dotąd utrzymane, najmniej nieposzkodowane; mogąc przynieść z półtora tysiąca intratę. Do pilnowania tych lasów jest leśnych 8 i leśniczy. Starostwo to w powiecie krakowskim posiada JP. Mieczkowski sb anno 1775. Summa intraty rocznej zł 15,618 gr 16 den. 5”

Dysponujemy także opisem Rabsztyna z 1853 r., który mówi o zróżnicowanej budowie zamkowej wieży: „Zamek Rabsztyński stanowi wysoka wieża, w połowie z piaskowca, w połowie z cegły zmurowana i na skale oparta.”

Podczas powstania listopadowego z zamkowych tynków powstańcy wytwarzali saletrę potrzebną do produkcji prochu strzelniczego. Wieża zamkowa pamiętająca Kazimierza Wielkiego osunęła się w połowie w 1861 r. Dzieła zniszczenia dopełnili poszukiwacze skarbów, którzy wysadzili ją na początku XX w.

Wizerunku Rabsztyna

Widok zamku w Rabsztynie koło Olkusza, Zygmunt Vogel, 1792

Zamek w Rabsztynie doczekał się także innych przedstawień:

Zwaliska zamku w Rabsztynie, drzeworyt Józefy Kleczeńskiej wg rysunku Feliksa Brzozowskiego, 1879

Widok na zamek z lotu ptaka, 1927 r.

Zamek w Rabsztynie, 2007 / fot. Konrad Kurzacz, Wikipedia

Zamek w Rabsztynie, 2012 / fot. Gregy/Wikipedia

Zamek w Rabsztynie, 2016 / fot. Qbot/Wikipedia

Odbudowa rabsztyńskiej twierdzy

Pierwsza znana próba odbudowy zamku nastąpiła w 1918 r., gdy z inicjatywy Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego w Olkuszu dokonano drobnych napraw. Na kolejne działania trzeba było poczekać do 1986 r., gdy Wojewódzki Konserwator Zabytków w Katowicach podjął działania zabezpieczające północną ścianę. Od 1990 r. Rabsztyn stał się własnością Gminy Olkusz, która podjęła się trudu odbudowy twierdzy.

Poważne prace ruszyły w 2001 r. i trwają do dzisiaj. Początkowo rozpoczęto od uporządkowania zieleni znajdującej się na wzgórzu (2001). Następnie zadbano o przyłącza mediów (2004), wykonano most do bramy wjazdowej (2005), zrekonstruowano zespół bramny (2007-2008), wykonanie zabezpieczenia konstrukcyjnego ściany południowej i wschodniej (2010-2011), wykonanie prac na zamku średnim (2017). Obecnie prace koncentrują na zamku górnym, gdzie rozbudowywana jest wieża. W sezonie turystycznym dużą atrakcją jest turniej rycerski organizowany przez Stowarzyszenie Zamek Rabsztyn. W tym roku pojawiła się plotka, iż zamek w Rabsztynie ma być jedną z lokalizacji serialu Wiedźmin produkowanego przez amerykańskiego giganta - Netflix.

Legenda

Z Rabsztynem wiąże się ludowa legenda. Wedle podania pod rabsztyńskimi ruinami znajduje się drugi, piękniejszy zamek. W jednego z jego komnat znajduje się skamieniały chłopczyk i dziewczyna. Na palcu chłopca błyszczy się pierścień z brylantami, a na szyi dziewczynki błyszczą perły. Raz w roku w Niedzielę Palmową pierścień chłopca nieco się obsuwa z jego ręki, a zaklęci w zamku żelaźni rycerze budzą się i ucztują do północy, gdy wszyscy znowu zastygają. Wedle legendy, gdy pierścień spadnie z ręki zaklęcie zniknie, a rycerze pod komendą chłopca ruszą na wrogów Polski. Za ich oddanie dziewczynka obdaruje ich perłami.

Bibliografia:

1. Dryja S., Niewalda W., Zamek w Rabsztynie w świetle badań w latach 2001-2014. Podstawowe uwagi, „Ilcusiana”, 11/2014.
2. Gaworski M., Zamki, pałace, dwory w Polsce, Warszawa 2012.
3. Guerquin B., Zamki w Polsce, Warszawa 1974.
4. Mietlicki P, Ruiny zamku w Rabsztynie w kontekście problematyki technicznej i konserwatorskiej [w:] Ochrona i konserwacja ruin zamkowych - wybrane problemy i przykłady,  red. B. Szmygin, P. Molski, Warszawa – Lublin 2013.
5. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Tom IX, red. B. Chlebowskie, W. Walewski, Warszawa 1888.