„Obraz świata, bóstwa i człowieka w kulturze starożytnej...” - B. W. Matysiak - recenzja

Ksiądz Bogdan Wiktor Matysiak z wykształcenia jest doktorem habilitowanym nauk teologicznych w zakresie teologii biblijnej. Obecnie profesor Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, jest samodzielnym pracownikiem naukowym na Wydziale Teologii. W książce pt. Obraz świata, bóstwa i człowieka w kulturze starożytnej Mezopotamii oraz Egiptu stara się przedstawić koncepcje religijne tych obu starożytnych kręgów kulturowych.

Publikacja zawiera siedem rozdziałów tematycznych. W dwóch pierwszych, autor pisze o warunkach geograficznych w Mezopotamii i Egipcie. Ukazuje w formie skróconej poszczególne etapy historii kultur tam istniejących od okresu pradziejów wraz z ich cechami charakterystycznymi. Znajdujemy również podstawowe informacje, które odnoszą się do sztuki, kultury materialnej i architektury interesujących nas tutaj cywilizacji. W rozdziale trzecim omówione zostały najważniejsze kosmogonie, w tym heliopolitańska, memficka czy hermopolitańska w Egipcie. Opisano także wybrane mity o stworzeniu świata z obszaru Międzyrzecza m.in. epos „enûma eliš„. Następnie w ”Antropogoniach Pozabiblijnych”, autor ukazał, jak wyobrażano sobie pochodzenie człowieka u Sumerów, w kręgu asyryjsko-babilońskim i na obszarze starożytnego Egiptu. Rozdziały piąty i szósty poświęcone są panteonom bogów. Scharakteryzowano czytelnikowi tych najważniejszych z ich boskimi atrybutami. Do tej grupy zaliczyć można m.in. boga Sina, babilońskiego Marduka, boginię Isztar, zaś z Egiptu – Horusa i Seta, czy Ozyrysa. Ostatni rozdział dotyczy samego kultu religijnego oraz jego cech. Mowa jest o świątyniach i ich wewnętrznym rozplanowaniu. Wymieniono poszczególnych kapłanów wraz z funkcjami, jakie pełnili w rytuale. Trochę więcej miejsca poświęcono na zrekonstruowanie wyobrażeń starożytnych o kulcie zmarłych i życiu pozagrobowym.

Niestety książka księdza doktora Matysiaka posiada liczne błędy merytoryczne. Szczególnie jest ich dużo w początkowych rozdziałach, które dotyczą historii kultur starożytnej Mezopotamii. Przytoczę tylko niektóre z nich. I tak dla przykładu według autora (s. 23), Partowie pojawiają się na kartach historii już w IX w. p.n.e.., gdy wiemy, że pierwsze wzmianki o nich znajdujemy dopiero w okresie panowania Achemenidów. Często dochodzi do mylenia władców asyryjskich – Aszurnasirpala II (884-859 p.n.e.) z Aszurbanipalem (669-631 p.n.e.). Pojawia się również Aszurbanipal II (s.27). Oczywiście taki władca nigdy nie istniał. Natomiast przypisywanie Salmanasarowi III ( 858 – 825 p.n.e.) wybudowanie Pałacu Centralnego w Nimrud nie jest prawdą, gdyż obiekt ten powstał za Tiglat-Pilesara III (745-727 p.n.e.). Te i inne rażące błędy dziwią, biorąc pod uwagę fakt, że nie zostały one wychwycone przez recenzenta publikacji. W części zajmującej się samą religią, pomyłek jest mniej, chociaż do niektórych ustaleń można mieć pewne zastrzeżenia. Na przykład stwierdzenie autora, że „Echnaton wprowadził do religii egipskiej kult jednego boga Atona (…)” (s. 35) jest zbyt daleko idącym uogólnieniem całej skomplikowanej reformy religijnej tego władcy. Z kolei, jako osoba zajmująca się starożytną Asyrią nie mogę się zgodzić, iż ukazane na reliefach ortostatowych pomniejsze bóstwa pomocnicze - apkallu to według autora „(…) kapłani z maskami na twarzach” (s. 97). W znanej mi literaturze fachowej nie spotkałem się dotąd z taką interpretacją.

Jak na książkę, która obejmuje tak szeroką problematykę, zamieszczona bibliografia jest wyjątkowo skromna. Przeważają pozycje z lat 70’ i 80’ XX wieku, a informacje tam zawarte nie są aktualne w świetle ówczesnych badań. W przypisach kilku rozdziałów umieszczone są odwołania tylko do publikacji o charakterze popularnonaukowym, co jest zdecydowanie niewystarczające. Poza tym, w bibliografii zabrakło podstawowych prac takich autorów jak choćby Beate Pongratz-Leisten, Simo Parpoli, Ulli Koch-Westenholz, Alana Lenzi i wielu innych.

Powyższe braki i mankamenty uniemożliwiają wystawienie pozytywnej oceny tej książce. Wydaje mi się, że osoby zainteresowane religiami starożytnej Mezopotamii i Egiptu powinny sięgnąć do tytułów, które traktują oba rejony oddzielnie. Obecnie, specjalizacja w badaniach nad światem starożytnym jest tak daleko posunięta, iż właściwie jeden autor nie jest w stanie napisać pracy syntetycznej o tak szerokim zakresie, nie narażając się na uproszczenia, a nawet błędy. Na rynku wydawniczym można znaleźć doskonałe książki napisane przez wybitnych specjalistów (religioznawców, egiptologów, czy asyriologów), lecz dotyczą one poszczególnych, szczegółowych zagadnień.

Recenzowana pozycja ukazała się w 2010 roku, jako numer 47 w ramach serii Biblioteka Wydziału Teologii UWM. Wydana w miękkiej okładce, na dobrym papierze, nie zawiera rycin czy też map.

Plus minus:
Na plus:
Brak pozytywów
Na minus:
- błędy merytoryczne
- uogólnienia
- skromna bibliografia

Tytuł: Obraz świata, bóstwa i człowieka w kulturze starożytnej Mezopotamii oraz Egiptu
Autor: Bogdan Wiktor Matysiak
Wydawca: Wydawnictwo Sql Studio Poligrafii Komputerowej
Data wydania: 2010
Oprawa: Miękka
ISBN/EAN: 9788388125799
Liczba stron: 138
Cena: ok. 25 zł
Ocena recenzenta: 4/10