Porównanie przepisów wybranych kodeksów obowiązujących w XIX wieku w państwach zaborczych Rzeczpospolitej Obojga Narodów

Oko za oko, ząb za ząb – stare lex babilońskie wybrzmiewa z kilku różnych źródeł poznania prawa, jak  choćby z Biblii i zarazem z Kodeksu Hammurabiego. Liczące ponad trzydzieści cztery wieki dzieła prawodawcze stworzone dla różnych zbiorowisk ludzkich o odmiennych kulturach, przy utrudnieniach komunikacyjnych, miały podobne przepisy prawa. Jakże, z samej już analogii, wiele wspólnego mają utworzone dwadzieścia trzy wieki później kodeksy dziewiętnastowieczne?

Tabliczka z prologiem Kodeksu Hammurabiego; zbiory Luwru, Paryż

W pracy podkreślę różnice i podobieństwa wynikające z porównania odpowiednich pod względem merytorycznym przepisów kodeksów karnych prosperujących w XIX wieku na określonym terytorium Europy. Pod uwagę wezmę różnorodność państw, z których te kodeksy pochodzą oraz wyjaśnię, z czego wynikają różnice w rozumieniu przepisów prawa. W pracy tej skupię się na państwach, które dokonały rozbioru Rzeczpospolitej Obojga Narodów, czyli Prusach, Austrii i Rosji. W pierwszej części pracy skrótowo scharakteryzuję poszczególne kodeksy, w drugiej zaś porównam pod względem kierunków, szkół oraz odpowiednich przepisów poszczególne kodeksy względem siebie.

Charakterystykę kodeksów rozpocznę od przedstawienia sytuacji karnoprawnej w Prusach, od których władcy wyszedł pomysł I rozbioru Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Państwo pruskie słynące ze swej zorganizowanej struktury, przodowało w Europie również w sferze prawnej. Landrecht pruski przyjęty w 1794 roku był w użytku do 1851 r., czyli do dnia wejścia w życie Kodeksu Karnego Pruskiego. Pięćdziesiąt siedem lat korzystania z dorobku przede wszystkim J. von Carmera i C. Svareza było spowodowane tendencjami europejskimi, wracania do czasów sprzed roku 1792. Zmiana sytuacji w Europie w okresie rządów Napoleona Bonaparte oraz późniejsze lata (po 1813 r.) zasłoniły oczy Prusaków na nieadekwatność przepisów Landrechtu Pruskiego. Należy bowiem pamiętać, że początek wieku XIX to okres wprowadzenia Kodeksu Napoleona, który choć nie dotyczył prawa karnego, jednak położył podwaliny pod nowy kierunek patrzenia na sankcjonowanie oraz postrzeganie określonych instytucji prawnych. Landrecht z 1794 r. zawierał w sobie tendencje feudalno-absolutystyczne. Niski stopień techniki legislacyjnej wyróżniał go spośród innych pruskich kodeksów. Jego charakterystycznymi cechami była stanowość oraz kazuistyka połączona z drobiazgowym interweniowaniem w życie mieszkańców. Zgodnie z absolutystycznym ukierunkowaniem kodeksu wymierzano szczególnie surowe kary za przestępstwa przeciw władzy i ustrojowi. Czeladź i służba nadal została pozostawiona w zakresie dominialnego „prawa karcenia”. Proces nadal był inkwizycyjny, jednak tortury zastąpiono specjalnymi karami mającymi na celu wymuszenie zeznań. Po wprowadzeniu Kodeksu z 1851 r. złagodzeniu uległy represje karne. Z kolei Kodeks Karny Ogólnoniemiecki z 1871 r. niósł zasady prawne nieznane wcześniej, a zaczerpnięte ze szkoły socjologicznej. Ujęcie pozytywistyczne stawiało na pierwszym miejscu nie tyle represję za czyn przestępny, ile czynniki indywidualne ujawnione przez sprawcę czynu. Czerpał on jednak z wcześniejszego dorobku prawodawstwa pruskiego przyjmując zasadę, że bardziej należy karać przestępstwa szczególnie niebezpieczne dla porządku publicznego, jak choćby przestępstwa przeciw ustrojowi. Dziewiętnastowieczni prawodawcy biorąc pod uwagę szybki postęp współczesnego im świata dokonali legislacji przepisów w postaci ustaw specjalnych, jak choćby wymierzanych kar za przestępstwa dotyczących nowoczesnych elementów, np. kradzieży prądu.

W Austrii do początku XIX w. utrzymał się Józefiński Kodeks Karny z 1787 r. W nim ograniczono stosowanie kary śmierci, choć kary pozostały okrutne (kwalifikowane pozbawienie wolności połączone z udręczeniami, publiczna chłosta, piętnowanie i przykucie). Pod koniec XVIII w. nastał łagodniejszy system karny. Wpierw wprowadzono w Galicji Zachodniogalicyjski Kodeks Karny, a po kilku latach udanej próby wprowadzono go jako Ogólnopaństwowy Kodeks Karny. W tym przypadku mamy do czynienia ze stosunkowo wysoką techniką prawniczą. Nastąpiło odejście od kazuistyki, ale wciąż pozostały normy typu feudalnego (pomimo zasady równości wobec prawa, sądy uwzględniały różnice stanowe). Mamy tutaj zatem powiązanie z Landrechtem Pruskim, w którym również występowała zasada stanowości. Wydany w 1803 r. nowy Kodeks karny dla krajów austriackich, zwany Franciscana (od cesarza Franciszka II), w podstawowych kwestiach nie różnił się zasadniczo od Kodeksu Józefińskiego. Był mutacją poprzedniego zbioru i stanowił w dużej mierze powtórzenie wprowadzonej w 1797 r. Ustawy karnej dla Zachodniej Galicji. Franciszkana składała się   dwóch ksiąg: pierwsza traktuje o zbrodniach, druga o ciężkich przekroczeniach policyjnych.

Niewielką przeróbką kodeksu 1803 r. był Kodeks Karny z 1852 r., który w późniejszej praktyce, jak i ustawach konstytucyjnych z 1867 r. został złagodzony. Zgodnie z komentarzami do niego jak i paragrafami w nim się znajdującymi zniesiono karę chłosty oraz zakaz koalicji. Jednakże obok tego istniała seria ustaw specjalnych.

W Rzeszy Niemieckiej podobnie jak w Austrii, zwiększała się rola prawa karnego przy zwalczaniu ruchów narodowo-wyzwoleńczych oraz robotniczych. Specjalne prawa naruszały konstytucyjne gwarancje prawa koalicji, swobody słowa i druku. Przepisy „praw wyjątkowych przeciw socjalistom”, tak w Niemczech, jak i w Austrii, wzmacniały represję stosowaną przez władzę.

Nikołaj S. Tagancew

W Cesarstwie Rosyjskim w XIX w. obowiązywał Kodeks Rosyjski z 1845 r. W wielu normach był on podobny do dwa lata młodszego Kodeksu Kar Głównych i Poprawczych. W praktyce ten drugi kodeks powstał w celu zbliżenia systemu karnego terenów zaborczych i Królestwa Polskiego z Cesarstwem. Oba kodeksy były dziełem komisji, w której ważną rolę odegrał polski prawnik, Romuald Hube. Był on konserwatystą i współpracownikiem caratu, a zarazem zwolennikiem szkoły prawa karnego oraz odwetowej i prewencyjnej funkcji kary. Kodeksy rosyjskie cechowała kazuistyka, surowe kary za zabójstwo pracodawcy. Prawodawca zróżnicował przestępstwa ze względu na stan, wyznanie, stanowisko i posiadany majątek. Ustanowił aż 11 rodzajów kar, z których niemal każda dzieliła się jeszcze na stopnie, m.in. kary cielesne (piętnowanie, chłosta, przepędzanie przez rózgi, okuwanie w kajdany), kary o charakterze religijnym (pokuta kościelna, pozbawienie pogrzebu samobójcy). Nieliczne plusy tych kodeksów to wprowadzenie obowiązku alimentacji dla niezamożnej matki i nieślubnego dziecka przez ojca. Dopiero Kodeks Tagancewa z 1903 r.  przyniósł na wskroś nowoczesne unormowania. Podział przestępstw oraz zastosowane w nim kary pozwalają na uznanie go za najlepszy kodeks karny funkcjonujący na ziemiach polskich w czasach zaborów.

Po krótkiej charakterystyce poszczególnych kodeksów dziewiętnastowiecznych przejdę teraz do porównania kodeksów, biorąc pod uwagę szkołę oraz doktrynę, z jakiej czerpali prawodawcy tworząc te kodeksy. Różnice w prawie karanym wynikały przede wszystkim z różnorodności postrzegania samego prawa w zalążku, tzn. ze szkoły, kierunku czy doktryny, z której czerpali dani prawnicy.

Idąc za Montesquieu, Voltaire, C. Beccaria rozpocznę od kierunku humanitarnego, którego podstawy widzimy w Józefinie, Franciszkanie i Pruskim Landrechcie. Kierunek ten optował za skodyfikowaniem prawa karnego, chcąc uczynić z niego prawo powszechne. Priorytetem legislatorów była równość wobec prawa karnego. Głównymi zasadami prawnymi jakie możemy wyczytać na kartach tych kodeksów są: nullum crimen sine lege, tym samym dokonano eliminacji przestępstw przeciwko religii oraz przeciw własnemu życiu. Odpowiedzialność karna została zsubiektywizowana oraz zindywidualizowana. Zgodnie z zasadą nulla poena sine lege domagano się przynajmniej ograniczenia kary śmierci. Tym samym w kodeksach tych dokonała się racjonalizacja utylitarna.

Do uregulowań prawnych wywodzących się ze szkoły klasycznej należą: kodeks pruski 1851, niemiecki 1871 oraz Tagancewa 1903 r. Myśliciele1 związani z tym kierunkiem uważali za priorytet, by kodeksy był ścisłe i przejrzyste i takie też były wymienione przeze mnie powyżej kodeksy. Występowała w nich, w odniesieniu do odbiorców, formalna równość wobec prawa karnego. Przestępstwo uznano jako fenomen prawny, akceptując jednocześnie zasadę nullum crimen sine lege. Klasycy doszli do wniosku, że przestępstwo jest wyrazem wolnej woli człowieka, stąd kierunek ten przeniknięty jest woluntaryzmem i indyferentyzmem, dlatego też pojawiła się racjonalizacja mieszana i utylitaryzm kary.

Porównując przepisy kodeksów nie mogę ominąć sposobu podziału przestępstw. I tak przestępstwa możemy podzielić ze względu na kryterium: ściągania, właściwości organów oraz sankcji karnej. Pierwsze kryterium, czyli ścigania występuje we wszystkich przedstawionych przeze mnie kodeksach. Polega ono na podziale przestępstw na prywatne2, które mogły być dochodzone z oskarżenia prywatnego, z upoważnienia pokrzywdzonego, na wniosek oraz publiczne (zwycięstwo zasady publicznej). Kryterium właściwości organów dzieli przestępstwa na zbrodnie kryminalne i polityczne, ten podział występuje w Józefinie, oraz na zbrodnie i przestępstwa policyjne, który z kolei występuje we Franciszkanie. Kryterium sankcji karnej występuje przy podziale na przestępstwa bardzo ciężkie, ciężkie i lekkie w Theresianie (nieomawianej przeze mnie ze względu na lata obowiązywania kodeksu) oraz na zbrodnie, występki i wykroczenia w Kodeksie Karzącym, pruskim 1851, austriackim 1852, niemieckim 1871 i Tagancewa 1903:

„Art. 1

Przestępstwem jest czyn zakazany przez ustawę w czasie jego spełnienia pod groźbą kary. (…)

Art. 3

Przestępstwa, za które ustawa przepisuje jako najwyższe kary: karę śmierci albo ciężkiego więzienia – noszą nazwę zbrodni.

Przestępstwa, za które ustawa przepisuje jako najwyższe kary: więzienie od roku jednego do lat sześciu, twierdzy lub więzienia – noszą nazwę występków.

Przestępstwa, za które ustawa przepisuje jako najwyższe kary: areszt lub grzywnę – noszą nazwę wykroczeń.”3

W taki zaś sposób określała znamiona przestępstwa Pruska Ustawa Karna z 1851 r.:

§ 1. Czyn, który prawami karą śmierci, karą domu poprawy albo zamknięciem dłużej jak pięć lat jest zagrożony, nazywa się zbrodnią.

Czyn, który w prawach zamknięciem aż do pięciu lat, karą więzienia przeszło sześć tygodni albo karą pieniężną przeszło pięćdziesiąt talarów jest zagrożony, nazywa się przewinieniem albo przestępstwem albo występkiem.

Czyn w prawie karą więzienia aż do sześciu tygodni albo karą pieniężną aż do pięćdziesiąt talarów zagrożony, nazywa się przekroczeniem.

§ 2. Żadna zbrodnia, żadne przewinienie i żadne przekroczenie nie może być karą obłożone, któraby w prawie nie była wyznaczona, nim czyn popełnionym został.”4

Jeśli zaś chodzi o stronę podmiotową przestępstwa, to należy zwrócić uwagę na rodzaje i stopnie winy, którą dzielimy na umyślną (dolus directus, indirectus, eventualis) i nieumyślną (lekkomyślność i niedbalstwo).  Paragraf 1 Kodeksu Austriackiego w taki sposób określa znamiona winy:

§ 1 Do zbrodni potrzeba złego zamiaru. Zły zamiar zaś nie tylko wtenczas będzie poczytany gdy złe, które ze zbrodnią się łączy, przed czynności przedsięwzięciem lub zaniechaniem, albo przy niem wprost zamyślano i postanowiono, lecz także i wtenczas, gdy w innym złym zamyśle coś takiego przedsięwzięto lub opuszczono, z czego złe, które stąd powstało, pospolicie następuje albo przynajmniej łatwo nastąpić może.5

Kodeks Kar Głównych i Poprawczych

 Nieletniość zgodnie z doktryną prawniczą podzielono na trzy okresy: pełną, warunkową i brak odpowiedzialności. Okres warunkowej, czyli łagodniejszej represji przysługiwał według Kodeksu Kar Głównych i Poprawczych osobom do 7 (potem 10) i 17 roku życia, Kodeks Niemiecki 1871 r. określał ją na 12 i 18 rok życia, Tagancewa podobnie jak KKGP6, Kodeks Austriacki 1852 r. do 10 roku życia nakazywał podleganie karceniu domowemu, zaś w wieku 10-14 roku życia karano łagodniej. Racjonalizacja kary przyjęła za wzorem Landrechtu Pruskiego i Kodeksu Kar Głównych i Poprawczych miała charakter bezwzględny, zaś za Józefiną utylitarny. Szkoła socjologiczna wywarła wpływ na zasady wymiaru kary, przy czym to właśnie z tej szkoły po raz pierwszy wyszły kodeksy uwzgledniające warunkowe zawieszenie wykonania oraz warunkowe zwolnienie od reszty kary. Józefina i KKPG wprowadziły dwupodział kar. W zasadzie KKPG wprowadził również kary zasadnicze i dodatkowe jako obligatoryjne. Przy karze śmierci występowały tendencje do ograniczenia lub całkowitego jej zniesienia, co znalazło swe odzwierciedlenie w Józefinie i Kodeksie niemieckim 1871. Uznano w nich jedynie karę śmierci jako karę za zabójstwo i usiłowanie zabójstwa monarchy. Karę śmierci jako alternatywną i kwalifikowaną uznał Landrecht pruski. Oczywistością jest, że wszystkie kodeksy uznały karę pozbawienia wolności jako samoistną wraz z dodatkowymi dolegliwościami w postaci pracy, uciążliwych warunków, chłosty czy łańcuchów. Kary cielesne, inaczej zwane mutylacyjnymi, uznawano w postaci piętnowania w Rosji do 1864 r., chłosty w Niemczech do połowy XIX w. oraz Rosji do 1863 r. i Austrii do 1867 r.  Konfiskata majątku nie występowała we Franciszkanie, zamiast niej funkcjonował przepadek przedmiotów związanych z przestępstwem. Jako kara dodatkowa występowała w Landrechcie i KKGP. Ostatnim rodzajem kary była utrata praw i czci, która występowała jako forma dodatkowej kary w KKGP. Po zasądzeniu tego typu kary skazany mógł częściowo utracić prawa obywatelskie, polityczne, stanowe, cywilne, wykonywanie zawodu, pobytu, przywilejów, orderów, tytułów czy stopni.

Biorąc pod uwagę zestawione przeze mnie odpowiadające sobie przepisy kodeksów karnych obowiązujących w XIX wieku, mogę stwierdzić, że odbiegają one od siebie w kilku kwestiach. Najbardziej kodeksy różnią się pod względem wymierzania kary. Kary mutylacyjne i pozbawienie wolności jako takie występują we wszystkich zbiorach prawa karnego omawianych w tej pracy, jednak jeśli weźmiemy pod uwagę instytucję zawieszenia wykonywania wyroku lub wiek umożliwiający poczytalność jako winnego to otrzymujemy wynik upewniający nas o rozbieżności w postrzeganiu przez legislatorów racjonalizacji karnej. Jednak w ostatecznym podsumowaniu, biorąc pod uwagę wszystkie zasady wymiaru kary w kodeksach karnych, czyli represyjna, odstraszająca, odwetową i ochronną to widzimy, że każdy z kodeksów jest przybliżony do jednego z tych wymiarów kary. Ma to swój oddźwięk już w samym rozumieniu pojęcia sprawiedliwości w określonym państwie czy przez danego legislatora. Dużą rolę w przygotowaniu projektów kodeksów odegrał charakter państwa w jakim powstał. Rosja w swoich uregulowaniach prawnych postawiła na wymiar represyjny, Prusy na prewencję ogólną negatywną, a Austria na prewencję kwalifikowaną.

W pracy została przedstawiona problematyka karnoprawnych podobieństw i różnic kodeksów obowiązujących w XIX w. Nie ulega wątpliwości, że kodyfikatorzy, którzy tworzyli swoje zbiory praw po roku 1804, czerpali z nowego nurtu jaki niósł ze sobą Kodeks Napoleona. Chociaż powstały pod patronatem Cesarza Francuzów Kodeks Karny z 1810 r. nie miał przełomowego znaczenia, jednak kodeks cywilny z 1804 r. dał asumpt do lepszego uregulowania kwestii karnych w Europie. Zatem, jak wiele podobnych uregulowań prawnych miały źródła poznania prawa pochodzące z zamierzchłej starożytności tak i wiele analogii możemy odnaleźć czytając dziewiętnastowieczne kodeksy karne.

Bibliografia:

1. Bardach J., Historia państwa i prawa Polski, III, Warszawa 1981.
2. Dziadzio A., Malec D., Historia prawa: prawo karne w świetle źródeł, Kraków 1997.
3. Dziadzio A., Powszechna historia prawa, Warszawa 2011.
4. Historia państwa i prawa Polski: wybór źródeł: X-XX, Lech Grochowski, Misiuk A., Olsztyn 2003.
5. Naworski Z., Historia prawa: prawo karne w okresie zaborów, prawo karne II Rzeczpospolitej, geneza i rozwój nowych gałęzi prawa na ziemiach polskich, Toruń 1994.
6. Salmonowicz S., Prawo karne oświeconego absolutyzmu: z dziejów kodyfikacji karnych przełomu XVIII/XIX w., Toruń 1966.
7. Uruszczak W., Historia państwa i prawa polskiego, Warszawa 2010.
8. Płaza S., Historia prawa w Polsce: Polska pod zaborami, Kraków 1993.

1. Szkoła klasyczna powstała na bazie przemyśleń: I. Kanta, W. Hegela, J.P.A. Feuerbacha, J. Benthama. R. Hube, E. Krzymiskiego oraz N.S. Tangacewa. [↩]
2. Czyny naruszające dobra samego pokrzywdzonego, interes państwa niewielki lub niewskazany. [↩]
3. Nikołaj Tagancewa, Kodeks Karny (22 marca 1903 r.), przeł. Piotr Brodziński, dział I: „Przepisy ogólne„ w: cz.I.: ”O przestępstwach i karach w ogóle”, §1-3. [↩]
4. Kodeks Karny dla państw pruskich z roku 1851. ze zmianami, jakie przez ustawy z dnia 9 marca 1853 r. z dn. 14 kwietnia 1856 r. i z dn. 30 maja 1859 r. poczynione w nim zostały tudzież ustawa przechodnia, kodex rzeczony wprowadzająca i ustawy, takową uzupełniające, lub zmieniające niemniej Ustawy, z kodexem karnym w związku będące, przeł. C.A., Wyd. Drukarnia rządowa przy Komisyi Rząd. Sprawiedliwości, Warszawa 1862, §1-2. [↩]
5. Kodeks Karny Austriacki, przeł. C.A., Wyd. Drukarnia rządowa przy Komisyi Rząd. Sprawiedliwości, Warszawa 1862, §1. [↩]
6. KKGP, czyli Kodeks Kar Głównych i Poprawczych. [↩]