Grudzień. Co z tą nazwą miesiąca?

Grudzień to ostatni, dwunasty, miesiąc roku. Jest jednak pierwszym z zimowych miesięcy, podczas którego dochodzi do przesilenia. Jednak skąd wywodzi się jego nazwa? Jakie ma znaczenie? Otóż na ogół podaje się, że pierwowzorem tego leksemu, a więc wyrazu jako abstrakcyjnej jednostki systemu językowego, było słowo „gruda”, na co zwrócił już uwagę Aleksander Brückner. 

Grudzień, obraz według Jana Miensena Molenaera, XVII w.

W języku ukraińskim grudzień to грудень (hruden), ale okazuje się, że nazwa tego miesiąca, właśnie w takiej formie, znana jest na niemal całej Słowiańszczyźnie. W białoruskich gwarach miesiąc ten określa się jako grudzen, w języku słoweńskim gruden, w jednym z trzech dialektów serbo-łużyckim, kajkawskim, istnieje w formie grudan. Jest on po prostu tłumaczony jako „dwunasty miesiąc roku”. Podobnie nazwa tego miesiąca brzmi w staroczeskim – hruden, hrudnec, hrudenec - i tłumaczy się go jako „miesiąc między listopadem a styczniem„. Miesiąc ten brzmi identycznie jak w ukraińskim. Z kolei w staro-cerkiewno-słowiańskim ma zapis grudъnъ i tłumaczy się go jako ”jedenasty miesiąc”, co akurat nie jest czymś niezwykłym, ponieważ np. w Polsce upowszechniło się uznawać grudzień za dwunasty miesiąc roku od XV w.

Wokół językoznawczych zawirowań

Grudzień w „Emblematica Evangelica”

Jak już zasygnalizowano, nazwa grudnia wywodzi się ze słowa „gruda„, w rozumieniu zbitej, zamarzniętej ziemi lub też grudkowatej formy zamarzniętego śniegu, tudzież lodu. Ma to swoje odzwierciedlenie w zapisie słów grudъńъ, który wywodzi się od grudъn-jъ, a przetłumaczyć je można jako „okres, w którym ziemia pokrywa się grudą„. W staropolszczyźnie występowało słowo ”gruda” w odniesieniu do drogi – gruda droga – jak i też do miesiąca – grudy miesiąc.

Językoznawcy z Czech zaproponowali inne pochodzenie terminu dwunastego miesiąca w roku. Otóż według nich etymologii nazwy tego miesiąca doszukiwać się powinniśmy w słowach „szorstki„ lub „nierówny„, co miało być odniesieniem do aury pogodowej jaka panuje w tym okresie. Pogoda jest przecież na ogół zimna, nieprzyjemna, ostra. Innym pomysłem na doszukiwania się słowa, od którego miałby się wywodzić termin na określenie dwunastego miesiąca roku, było słowo ”hardy”. Ten tok rozumowania nawiązywał do staroczeskiego określenia grudnia, jako hruden i in. Źródłosłów „hardy” miał również nawiązywać do zimowej pogody. Warto zasygnalizować fakt, iż do dnia dzisiejszego w języku litewskim słowo grúdis oznacza „grudzień dwunasty miesiąc roku”, a ponadto istnieje również inne słowo grúodas, które przetłumaczyć można jako „gruda, błoto zamarznięte na drodze„. Trop polegający na poszukiwaniu etymologii grudnia w słowie ”hardy” nie trafia w sedno sprawy. Warto przypomnieć, że w dziejach ludów bałtyjskich i słowiańskich istniała wspólnota językowa, którą hipotetycznie przyjmują językoznawcy. Być może stąd te podobieństwa między językami słowiańskimi i litewskim w kontekście grudnia.

Bo coś się działo lub robiono?

Grudzień w rękopisie „Bardzo bogate godzinki księcia de Berry”

Wydaje się, że sprawa nie stanowi problemu, lecz pośród języków słowiańskich znany jest przecież termin „chłodny„ oraz ”zimny”, a w takiej formie po przetłumaczeniu nazwa grudzień istniała na Słowiańszczyźnie. Chodzi o termin studъnъ, który znany był też pod formą studenyj na Rusi w XII stuleciu. Sprawa komplikuje się jeszcze bardziej, ponieważ w starobułgarskim grudzień brzmi jako prosinъcъ, ale też w innym brzmieniu prosenъcъ. To też analogia do współczesnego czeskiego, gdzie występuje pod nazwą prosinec. Co wobec tego oznacza ta forma? Jest trochę pomysłów, choćby ten, że odnosi się do „si„ – czasownika „sijalić„, czyli „świecić„, „błyszczeć”. Tutaj należy wspomnieć o przymiotniku sinъ, który oznacza „jasny”. Niby ma to swoje wytłumaczenie, że miesiąc może błyszczeć, być jasny od śniegu. Albo też od pojawiającego się nieśmiało słońca. Tutaj warto zauważyć, że z kalendarzowego punktu widzenia 21 grudnia wypada przesilenie zimowe, czas niezwykle ważny w kalendarzu kultury ludowej, kiedy to też przybywało dnia, a więc przejaśniało się. Jednakże w tej samej kulturze ludowej Słowiańszczyzny okres kiedy występował m.in. grudzień, określano mianem ”ciemnego” lub ”modrego”. Nie wydaje się jednak aby był to dobry trop. 

Innym pomysłem na wytłumaczenie formy prosiniec na grudzień, to wytężony okres próźb w znaczeniu modłów, lecz czy aby nie był to typowy dla XIX stulecia model patrzenia na te sprawy przez pryzmat chrześcijaństwa, a także świąt, które w grudniu odbywały się (adwent, dni ważnych świętych – Mikołaj, Katarzyna, Łucja – wigilia, Boże Narodzenie, kolędy, spotkania w gronie najbliższych itp.)? Pojawiło się jeszcze jedno, bardzo prozaiczne wytłumaczenie prosinca. Mianowicie etymologia tego słowa mogła wywodzić się od świni, a właściwie od czynności szlachtowania świni, czyli świniobicia. We współczesnym czeskim świnia to prase, a więc prosiak. W miesiącu grudniu organizowano świniobicie, co podyktowane było samym przygotowaniem się do trudnych zimowych miesięcy. Jednak czy pod względem językoznawczym prosiniec i prase są możliwe do pogodzenia? Innym pomysłem jest nawiązanie do „prosa” i doszukiwanie się etymologii w prosincu. Prosa nie sieje się w zimie, ale zmagazynowane w gospodarstwach, stanowiło jedno z głównych pożywień w sezonie jesienno-zimowym. Inna kwestia, że m.in. z prosa wyrabiano obrzędowe chlebki. Z prosa też wróżono, a przecież miesiąc grudzień przepełniony był spotkaniami, którego główną atrakcją były właśnie wróżby. Zestawiając ze sobą magiczne praktyki oraz jedno z ziaren zbóż, w tym przypadku właśnie proso, motywem przewodnim był kult urodzaju, oraz dopytywanie o przyszłość, tak mocno uchwytne w sezonie jesiennym i zimowym.

Gruda, proso, a może jeszcze coś?

Krajobraz zimowy z rzeką, Julian Fałat

Mimo, iż doszukiwanie się etymologii słowa „grudzień„ w innych terminach jak „gruda„ i ”proso”, dość jednoznacznie odpowiada nam na postawione w tytule pytanie, należy zadać jeszcze jedno, czy istnieje jakiś innym pomysł na wyjaśnienie tego zjawiska? Czy w nazwie dwunastego miesiąca roku doszukiwać powinniśmy się… godów?

Godowe Święto, Szczodre Gody, Szczodruszka, ale też gody w charakterze przyjęcia weselnego, to zwyczaje i nazwy uchwytne na Słowiańszczyźnie. Godowe Święto związane było z przesileniem zimowym, które obchodzone było 24 grudnia. Poprzedzał go Szczodry Wieczór, podczas którego wyprawiano obrzędowe zabawy. W językach słowiańskich zachowały się formy językowe, które nawiązywały do tego święta. Np. w staropolszczyźnie mówiło się o gódniku, analogicznie w języku kaszubskim gòdë, czy w śląskim gody. Co ciekawe, ewidentne przejście w brzmieniu tego święta na kolędowanie uchwytne jest w języku rosyjskim kоляда́.