Adelajda Heska. Smutne losy drugiej żony Kazimierza Wielkiego

Po śmierci Aldony Anny, drugą żoną Kazimierza Wielkiego została pochodząca z Hesji Adelajda. Historia tej miłości nie ma jednak szczęśliwego zakończenia. Adelajda okazała się być kobietą bezpłodną, co stało się powodem jej porzucenia przez polskiego monarchę. Dodatkowo Kazimierz jeszcze za życia heskiej księżniczki zawarł dwukrotnie nowe małżeństwo.

Małgorzata Luksemburska - niedoszła małżonka Kazimierza

Kazimierz Wielki

Pierwsza żona Kazimierza, Aldona Anna, zmarła w Krakowie w roku 1339. Z tego małżeństwa polski monarcha doczekał się dwóch córek, zatem oczywistym było, że Kazimierz nadal będzie starał się spłodzić męskiego potomka. Pierwszą kandydatką została córka czeskiego władcy Jana Luksemburskiego, Małgorzata. Główną rolę w planowaniu małżeństwa odegrała polityka. Związek miał posłużyć umocnieniu polsko-czeskiego sojuszu, powstałego po zjeździe wyszehradzkim. Królewna posiadała już syna z pierwszego związku, toteż polski król mógł liczyć, że i jemu urodzi upragnionego potomka płci męskiej. Niestety, Małgorzata zmarła niedługo przed planowaną datą ślubu. Po tym wydarzeniu Jan poszukiwał dla Kazimierza nowej wybraki.

Wkrótce Luksemburg znalazł dla Kazimierza nową kandydatkę na żonę. Była nią córka Henryka II Żelaznego, Adelajda Heska, o której w Rocznikach Długosz pisał, iż słynęła z niezwykłych cnót i urody. Jej ojciec zaś niestety nie słynął ani z bogactwa, ani z siły swojego księstwa. Nie zapłacił nawet skromnego posagu, wynoszącego dwa tysiące kóp groszy praskich.

Niewątpliwie, wydanie córki za polskiego króla stało się dla niego olbrzymią nobilitacją. Jego ród pozostawał w dobrych relacjach z Luksemburgami, co wystarczyło do zaproponowania Adelajdy Kazimierzowi. Ponadto heska księżniczka była młoda i można było od niej oczekiwać potomstwa. O jej rękę starał się wcześniej bezskutecznie bawarski książę Ruprecht. Historia pokaże, że Kazimierz mógł tylko żałować, że do tego wewnątrzniemieckiego mariażu nie doszło.

Ślub Kazimierza z Adelajdą Heską

Ślub zawarto niespełna trzy miesiące po śmierci Małgorzaty, zatem działano szybko. Być może Czesi obawiali się, że Kazimierz znajdzie sobie inną kandydatkę na żonę.

Portret Adelajdy Heskiej autorstwa Jana Matejki

Ceremonia odbyła się w katedrze Św. Piotra w Poznaniu w dniu 29 września 1341 r. Zapewne Poznań wybrano ze względów pragmatycznych, bowiem dla rodziny panny młodej szybciej było przyjechać do Poznania, aniżeli do Krakowa. Jednocześnie ślubem w tym mieście Kazimierz pokazywał swój szacunek dla owej dzielnicy. Mająca 17 lat heska księżniczka wychodziła za 31-letniego polskiego króla.

Sama uroczystość została zaplanowana z rozmachem. Kazimierz chciał pokazać się z jak najlepszej strony. Przybycie znamienitych gości wymagało okazałej oprawy. Do Poznania zaproszeni zostali: król Czech Jan ze swoimi lennikami, książęta śląscy, mazowieccy, inni polscy książęta oraz niemieccy książęta spokrewnieni z rodziną panny młodej. Ponadto przybyli licznie polscy dostojnicy królewscy i reprezentujący duchowieństwo. Wesele zapamiętano jako huczne, a gości Kazimierz hojnie obdarował różnymi darami. Zgodnie z tradycją, Adelajda od męża otrzymała oprawę wdowią, czyli dożywotnie nadania, które miały zabezpieczyć jej finanse. Kazimierz nadał jej ziemię sandomierską wraz z Sandomierzem. Po zakończeniu kilkudniowych uroczystości weselnych król wraz z małżonką i orszakiem ruszył do Krakowa. Następnie udali się z wizytą do Sandomierza.

Zamek w Sandomierzu / fot. CC-BY-SA 3.0

Pożycie Kazimierza i Adelajdy

O pożyciu Kazimierza i Adelajdy nie wiadomo zbyt wiele. Bezsprzeczne jest fakt, że małżeństwo rozpadło się po 14-15 latach. Brak natomiast istniejących źródeł mogących stwierdzić, iż małżonkowie zerwali kontakty wcześniej. Przeciwnie, znane są świadectwa Adelajdy, iż jej związek z polskim władcą trwał zgodnie przez wiele lat, w trakcie których dopełniano małżeńskich zobowiązań. Spór może dotyczyć dosłownie kilku lat przed rokiem 1356, gdzie pojawiały się pewne sygnały świadczące o kryzysie małżeńskim. Wartościowym źródłem o tym okresie jest list wrocławskiej rady miejskiej do cesarza Karola Luksemburskiego z 2 marca 1354 r., w której pojawia się plotka, iż Kazimierz szuka nowej żony wśród Tatarek.

Porzucenie Adelajdy było spowodowane jej bezpłodnością. Przez cały czas trwania związku nie dała mu dziecka. Bezpłodność króla została wykluczona, gdyż był ojcem córek z pierwszego i czwartego małżeństwa. Sytuację kobiety u królewskiego boku w okresie średniowiecza określała jej płodność. Urodzenie syna gwarantowało następcę tronu, córki zaś stwarzało możliwość wydania jej za mąż w celu zawarcia politycznego sojuszu.

Rozpad małżeństwa Kazimierza i Adelajdy

W roku 1355 r. doszło do separacji. Kazimierz odsunął od siebie Adelajdę i wysłał ją do zamku w Żarnowcu, gdzie przebywała pod strażą, co samo w sobie było dla niej ogromnym upokorzeniem. Długosz tak przedstawił królewską decyzję: „Odrzucił ze wzgardą własną żonę, królową Adelajdę, kobietę bogobojną i pobożną. (...) Wspomniana przeto królowa Polski Adelajda, która była strzeżona jak jaka wygnanka i nędzna niewolnica w zbudowanym przez Króla Kazimierza z bardzo pięknej, wypalanej cegły zamku w Żarnowcu, rzadko oglądała twarz króla”.

Adelajda, mimo swojej zupełnej marginalizacji, przez pewien okres trwała w Żarnowcu. Sytuacja zmieniła się, gdy Kazimierz poznał w Pradze Krystynę Rokiczanę. Atrakcyjna Czeszka na tyle zawróciła w głowie polskiemu królowi, że zgodził się zawrzeć z nią bigamiczne małżeństwo. Sytuacja Adelajdy stała się jeszcze mniej komfortowa. Oto teraz przebywała w Żarnowcu ze świadomością, że na Wawelu jest inna pani, dzieląca łoże z jej mężem. Wówczas, czy to z własnej inicjatywy, czy pod przymusem Kazimierza, Adelajda we wrześniu 1356 r. wyjechała do Hesji.

Nieudane próby unieważnienia małżeństwa z Adelajdą

Kazimierz prze wiele lat próbował unieważnić małżeństwo, ale bezskutecznie. Mógł to uzyskać wyłącznie w Stolicy Apostolskiej, jednakże mimo wielu wysiłków papież nie spełnił prośby polskiego monarchy. Zabiegi Kazimierza spotkały się z negatywną reakcją dyplomacji andegaweńskiej oraz samej Adelajdy, która nigdy nie pogodziła się ze swoim losem. Węgrom zależało na utrudnieniu sytuacji matrymonialnej Piasta, gdyż liczyli na objęcie polskiego tronu w przypadku śmierci Kazimierza bez pozostawienia przez niego legalnego męskiego potomka.

Ślub Kazimierza z Rokiczaną wywoł reakcję Adelajdy, która w 1357 r. złożyła w tej sprawie skargę do papieża Innocentego VI.  Prawdopodobnie nigdy nie została ona rozpatrzona. Zatem mimo przebywania poza Polską, Adelajda była dobrze poinformowana w sprawie poczynań swojego kanonicznego męża. Próbowała pozyskać poparcie Czech i Węgrów. Ci jednak woleli, by Kazimierz pozostawał w nielegalnych związkach. Zawsze istniało bowiem ryzyko, że królowa jednak zajdzie w ciążę.

Urban V

Podobną skargę Adelajda złożyła w roku 1365 do papieża Urbana V, gdy Kazimierz ożenił się po raz czwarty, tym razem z Jadwigą żagańską. Nadto Adelajda zarzucała Kazimierzowi sfałszowanie papieskiej dyspensy, umożliwiającej mu zawarcie tego małżeństwa oraz wskazywała, iż Jadwiga jest zbyt blisko z nim spowinowacona (czwarty stopień). Urban V w odpowiedzi na skargę wzywał Kazimierza do powrotu do Adelajdy i oddalenia Jadwigi. Informował także króla, iż rozpoczął śledztwo dotyczące zarzutu fałszerstwa papieskiej bulli. Czynności procesowe trwały jeszcze kilka lat. Zostały zakończone w 1368 r., gdy papież w swojej bulli oczyścił Kazimierza z zarzutu fałszerstwa. Urban V nie zgodził się na zalegalizowanie związku z Jadwigą. Ostatecznie, niezależnie od wysiłków w Awinionie, Kazimierz nie doczekał się syna. W związku z tym tron po nim objął siostrzeniec polskiego króla, Ludwik Węgierski.

Bibliografia:

1. Jana Długosza Roczniki czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego, ks. 9, oprac. D. Turkowska i M. Kowalczyk, Warszawa 2009.
2. Balzer O., Genealogia Piastów, Kraków 1895.
3. Dąbrowski J., Kazimierz Wielki: twórca Korony Królestwa Polskiego, Wrocław 1964.
4. Jasiński K., Małżeństwa i koligacje polityczne Kazimierza Wielkiego [w:] Studia Źródłoznawcze, Warszawa 1990.
5. Śliwiński J., Kazimierz Wielki. Kobiety a polityka, Olsztyn 1994.
6. Wyrozumski J., Kazimierz Wielki, Wrocław 2004.

Czytaj także: