Tajny układ przeciw Polsce. Pakt Ribbentrop-Mołotow i późniejszy traktat o granicach i przyjaźni III Rzesza-ZSRR

Pakt Ribbentrop-Mołotow i późniejszy traktat o granicach i przyjaźni III Rzesza-ZSRR zawierały tajne protokoły godzące w integralność terytorialną Polski. Na ich podstawie Niemcy i ZSRR dokonały między sobą podziału okupowanych przez nich terytoriów Polski oraz Finlandii, Litwy, Łotwy i Estonii.

Niemiecko-sowieckie zbliżenie. Układ w Rapallo

Podpisanie układu w Rapallo. Kanclerz Rzeszy Joseph Wirth, Walther Rathenau oraz delegacja sowiecka: Leonid Krasin, Gieorgij Cziczerin oraz Adolf Joffe

Porażka Niemiec w I wojnie światowej była dla nich szczególnie dotkliwa. Nie tylko ucierpiał prestiż Niemiec, co traktat wersalski zmusił Niemcy do wypłaty ogromnych reparacji. Natomiast w Rosji doszło do bolszewickiego przewrotu. Oba państwa nie były również zadowolone z powstania niepodległej Polski.

Natomiast mocarstwa zachodnie po zawarciu traktatu wersalskiego chciały uregulowania stosunków z Rosyjską Federacyjną Socjalistyczną Republiką Radziecką (od grudnia 1922 r. Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich). W tym celu w kwietniu 1922 r. zwołano do Genui międzynarodową konferencję, w której chciano uzyskać od RFSRR uregulowania długów carskiej Rosji, a także odszkodowań za znacjonalizowane majątki zachodnich przedsiębiorstw i osób prywatnych. Delegaci radzieccy odrzucili te żądania, w Genui oskarżyli Zachód o blokadę ekonomiczną, a następnie udali się do Rapallo na spotkanie z przedstawicielami Niemiec.

Tam 16 kwietnia 1922 r. po wcześniejszym uzgodnieniu został zawarty układ pomiędzy Niemcami a RFSRR. Został podpisany przez Gieorgija Cziczerina, komisarza spraw zagranicznych RFSRR i Walthera Rathenau, ministra spraw zagranicznych Niemiec. Strony uzgodniły wzajemną rezygnację z roszczeń wynikających z I wojny światowej oraz przywrócenie stosunków dyplomatycznych. Niemcy uzyskały także status najwyższego uprzywilejowania we wzajemnych stosunkach dyplomatycznych. Dodatkowo, by omijać ograniczenia z traktatu wersalskiego, armia niemiecka uzyskała zgodę do korzystania z radzieckich poligonów wojskowych, by tam testować nową broń. Niemcy uzyskiwały również dostęp do radzieckich surowców. Z kolei dla FSRR była to okazja do wyjścia z politycznej izolacji oraz pozyskania cennego partnera handlowego.

Podpisanie paktu antykominternowskiego przez Ribbentropa

Stosunki radziecko-niemieckie uległy znacznemu pogorszeniu gdy Niemcy 25 listopada 1936 r. podpisały w Berlinie pakt antykominternowski z Japonią. Był to pakt antykomunistyczny zawarty między Niemcami a Cesarstwem Japonii  i skierowany przeciwko Międzynarodówce Komunistycznej (Kominternowi). Tajny protokół dołączony do paktu zobowiązywał strony do zachowania neutralności, gdyby jedna ze stron znalazła się w stanie wojny z ZSRR.  Został podpisany przez ambasadora Niemiec Joachima von Ribbentropa i ambasadora Japonii w Niemczech Kintomo Mushanokōji.  Włochy dołączyły do niego w 1937 r., ale zostały prawnie uznane za pierwotnego sygnatariusza.

Pakt Ribbentrop-Mołotow - okoliczności podpisania

Stalin i Mołotow w 1932 r.

Gdy wiosną 1939 r. nowym ministrem spraw zagranicznych ZSRR został Wiaczesław Mołotow wznowieniu uległy rozmowy gospodarcze między Niemcami a ZSRR. Hitler, który był już zdecydowany do rozpoczęcia wojny, chciał jednak zabezpieczyć sobie pole manewru poprzez układ z ZSRR. Dodatkowo zdawał sobie sprawę, że z ZSRR negocjuje także Wielka Brytania i Francja, a ewentualne zbliżenie brytyjsko-francusko-sowieckie groziło Niemcom wojną na dwa fronty.

Kolejne tygodnie upłynęły na niemieckich próbach pozyskania Stalina, który był zrażony paktem antykominternowskim. Minister spraw zagranicznych Niemiec, Joachim von Ribbentrop roztaczał przed ZSRR wizję neutralności i pozostania poza konfliktem, gdy tymczasem sojusz z Wielką Brytania miał oznaczać dla ZSRR nie tylko wrogość Niemiec, ale również konieczność wzięcia udziału w wojnie. Z czysto pragmatycznych powodów Hitlerowi zależało bardziej na pozyskaniu ZSRR niż na sojuszowi z Włochami i Japonią. Ribbentrop instruował niemieckiego ambasadora w Moskwie Friedricha-Wernera Grafa von der Schulenburga, by przekazał 14 sierpnia Mołotowowi, że „pomiędzy Bałtykiem a Morzem Czarnym nie ma takiej kwestii, której nie dałoby się uregulować ku obopólnemu zadowoleniu obu naszych krajów”.

W sierpniu wobec rychłych planów zaatakowania Polski Hitler chciał jak najszybciej porozumieć się ze Stalinem. Czas naglił, gdyż 12 sierpnia w Moskwie odbyła się kolejna tura brytyjsko-francusko-sowieckich rozmów o ewentualnym wzajemnym pakcie. Toteż Ribbentrop właściwie otwarcie informował stronę sowiecką o zbliżającym się konflikcie z Polską. Natomiast stronie sowieckiej nie spieszyło się. Dyplomacja sowiecka chciała wynegocjować jak najwięcej. Stąd propozycje, by Niemcy wpłynęły na wrogą wobec ZSRR postawę Japonii, by uregulować kwestie państw bałtyckich i Polski w tajnym protokole oraz by rozważyć podpisanie traktatu o nieagresji itp.

Friedrich-Werner Graf von der Schulenburg

W odpowiedzi Ribbentrop podał, że polityka Niemiec uległa prosowieckiemu zwrotowi i jest gotowy na przystanie na warunki strony radzieckiej. Negocjacje poprzedzające wizytę Ribbentropa w Moskwie prowadził von der Schulenburg. W końcu ZSRR zaproponował swoją wersję paktu, żądając jednocześnie zawarcia radziecko-niemieckiej umowy handlowej, co było warunkiem brzegowym Stalina. Taka umowa została zawarta 19 sierpnia 1939 r. w Berlinie. Przewidywała dostarczenie Niemcom przez ZSRR surowców w zamian za broń i technologię wojskową oraz urządzenia i rozwiązania techniczne.

21 sierpnia Stalin zgodził się na podpisanie traktatu o nieagresji z Niemcami. Poinformował, że ZSRR jest gotowy na przyjęcie 23 sierpnia Ribbentropa w Moskwie wobec zapewnienia, że Niemcy zatwierdzą tajne protokoły do proponowanego paktu, który umieści w sowieckiej strefie wpływów połowę Polski oraz Łotwę, Estonię, Finlandię i Besarabię.

Na wieść o tym Hitler miał uderzać pięściami o stół i wykrzykiwać „Teraz ich mam! Teraz ich mam”. Co miało oznaczać, że Stalin nie przeszkodzi mu w dokonaniu inwazji na Polskę. Stalin natomiast zapewnił sobie maksimum korzyści jakie mógł uzyskać od Hitlera, którego oferta była korzystniejsza od propozycji brytyjsko-francuskich, które z oczywistych względów nie zawierały możliwości oddania ZSRR wschodniej Polski.

Podpisanie paktu Ribbentrop-Mołotow w Moskwie

Joachim von Ribbentrop na lotnisku w Moskwie w sierpniu 1939 r.

Zgodnie z ustaleniami 23 sierpnia z Berlina do Moskwy wyleciał Ribbentrop (towarzyszyła mu delegacja ok. 30 osób, głównie dyplomatów) i zaraz po przybyciu udał się na Kreml, gdzie odbyła się ostatnia faza negocjacji, przy bezpośrednim udziale Stalina i Mołotowa. Ribbentropowi towarzyszył osobisty fotograf Hitlera Heinrich Hoffmann. Hitler specjalnie poprosił Hoffmanna o zrobienie zbliżenia płatków uszu Stalina, dzięki czemu mógł ustalić, czy sowiecki przywódca jest Żydem, czy nie. Hoffmann wykonał zdjęcie, a Hitler, ku własnej satysfakcji stwierdził, że Stalin nie był Żydem.

Strony co do zasady zgadzały się, że Polska zostanie podzielona na niemiecką i sowiecką strefę wpływów. Finlandia i Estonia znajdą się w strefie należącej do ZSRR. Natomiast Litwa przypadnie Niemcom. Z kolei Łotwa zostanie również podzielona na dwie strefy wzdłuż Dźwiny. Stalin nalegał jednak, by Łotwa w całości przypadła ZSRR. Ribbentrop zadzwonił do Hitlera, który wyraził zgodę na to żądanie Stalina.

Podpisanie paktu Ribbentrop-Mołotow, 23 sierpnia 1939 r.

W efekcie po ustaleniu tej rozbieżności został podpisany pakt Ribbentrop-Mołotow będący w rzeczywistości kolejnym rozbiorem Polski, a także przesądził los Europy Środkowo-Wschodniej w kolejnych dziesięcioleciach. Symbolicznym finałem negocjacji był wzniesiony przez Stalina toast na cześć Hitlera: „Wiem, jak bardzo naród niemiecki kocha swojego Fuhrera, chciałbym zatem wypić za jego zdrowie”. Do Berlina Ribbentrop powrócił 24 sierpnia, relacjonując przebieg rozmów Hitlerowi określił, że czuł się w Moskwie jak pomiędzy „starymi towarzyszami partyjnymi”.

Tym samym za cenę podbicia Polski Hitler przekreślił pakt antykominternowski poświęcając stosunki zaskoczoną paktem Ribbentrop- Mołotow Japonię. Hitler zyskiwał wolną rękę w inwazji na Polskę za cenę oddania jej wschodnich województw ZSRR. Zapobiegł także sojuszowi brytyjsko-francusko-sowieckiemu.

Pakt Ribbentrop-Mołotow - postanowienia

Dokument tajnego protokołu do paktu z 23 sierpnia 1939 r. z podpisami Ribbentropa i Mołotowa, tekst niemiecki

Postanowienia paktu o nieagresji pomiędzy III Rzeszą i ZSRR z 23 sierpnia 1939 r. znajdowały się w dwóch dokumentach. W oficjalnym i publicznym traktacie oraz w jego ściśle tajnym załączniku. Jego strony zobowiązywały się do niestosowania przemocy i agresji we wzajemnych relacjach. W razie ataku jakiegokolwiek państwa na jedną ze stron, druga z nich zobowiązywała się do nieudzielenia temu państwu jakiejkolwiek pomocy. Strony zobowiązywały się także do nieuczestniczenia w jakichkolwiek sojuszach państw, które pośrednio lub bezpośrednio będą skierowane przeciwko którejkolwiek stronie. Dodatkowo w razie powstania sporów lub konfliktów między stronami, te zobowiązywały się do ich rozwiązywania wyłącznie na drodze przyjaznych negocjacji za pośrednictwem specjalnie powołanej komisji.

Natomiast w protokole ustanowiono między Niemcami a ZSRR strefy wpływów w Europie Środkowo-Wschodniej wobec spodziewanych działań wojennych. Wobec Polski ustalono, że strefy interesów Niemiec i ZSRR będą rozgraniczone mniej więcej wzdłuż linii rzek Narwi, Wisły i Sanu. Jednocześnie strony stwierdziły, że granice Polski, „mogą być ostatecznie rozstrzygnięte dopiero w toku dalszych wydarzeń politycznych”. Strony zapowiedziały, że ustalenia poczynią w drodze przyjaznego porozumienia.

Spotkanie Józefa Stalina z Joachimem von Ribbentropem w Moskwie, 23 sierpnia 1939 r.

Natomiast co do państw bałtyckich rozumianych jako Finlandia, Estonia, Łotwa i Litwa to północna granica Litwy miała stanowić jednocześnie granicę stref wpływów Niemiec i ZSRR.

Protokół był ściśle tajny, gdyż de facto zapowiadał przyszłe działania wojenne Niemiec i ZSRR na wymienione w nim państwa. Te w stosunku do Polski rozpoczęły się 1 września od ataku Niemiec, a następnie 17 września Polskę zaatakowało ZSRR.

Układ wchodził w życie po jego podpisaniu i został zawarty na okres dziesięciu lat, a jeśli żadna ze stron nie wypowie go na rok przed końcem tego okresu traktat miał być przedłużany automatycznie o kolejne pięć lat.

Traktat o granicach i przyjaźni III Rzesza-ZSRR - okoliczności podpisania

Minister spraw zagranicznych Niemiec Joachim von Ribbentrop podpisuje pakt niemiecko-sowiecki, 28 września 1939 r.

Traktat o granicach i przyjaźni III Rzesza-ZSRR z 28 września 1939 r. był w istocie uzupełnieniem podpisanego 23 sierpnia paktu Ribbentrop-Mołotow. Został podpisany w dniu kapitulacji Warszawy, gdy już nieliczne polskie oddziały stawiały opór niemiecko-radzieckiej agresji. Został podpisany w Moskwie przez Ribbentropa i Mołotowa przy udziale Stalina.

W październiku została utworzona radziecko-niemiecka komisja graniczna dla wyznaczenia dokładnego przebiegu granicy między ZSRR i Niemcami.

Traktat o granicach i przyjaźni III Rzesza-ZSRR - postanowienia

Gen. Mauritz von Wiktorin, gen.Heinz Guderian i kombryg Siemion Kriwoszein odbierają wspólną defiladę Wehrmachtu i Armii Czerwonej w Brześciu, 22 września 1939 r.

Obaj okupanci Polski w preambule do traktatu o granicach i przyjaźni III Rzesza-ZSRR 28 września 1939 r. stwierdzali, że zamierzają wobec upadku Polski odtworzyć na jej ziemiach spokój i porządek oraz „zapewnić pokojowy byt ludności tam zamieszkującej w zgodzie z jej narodowym charakterem”.

Do traktatu została załączona mapa, na której oznaczono linię, która zmieniała postanowienia paktu Ribbentrop-Mołotow. Zgodnie z nimi Litwa trafiła do strefy wpływów ZSRR, podczas gdy z drugiej strony województwo lubelskie i część województwa warszawskiego przeszły do strefy wpływów Niemiec. Co tylko potwierdzało, że pakt Ribbentrop-Mołotow zakładał podział ziem polskich, fińskich i krajów bałtyckich.

W poufnym protokole strony ustaliły, że ZSRR nie będzie czynić obywatelom Niemiec lub osobom pochodzenia niemieckiego zamieszkujących w strefie wpływów ZSRR żadnych przeszkód w przenosinach do Niemiec. Ustalono, że prawa własności takich emigrantów będą chronione. Analogiczne postanowienia przyjęto dla osób narodowości ukraińskiej i białoruskiej zamieszkujących tereny pod jurysdykcją Niemiec.

Mapa ostatecznego podziału Polski pomiędzy III Rzeszę a ZSRR z 28 września 1939 r. z wytyczoną granicą. Podpisy za zgodność: Stalin, Ribbentrop

Dodatkowo obie strony uznały, że tak ustalone strefy wpływów są ostateczne i nie zgodzą się na jakąkolwiek ingerencję innych państw w te ustalenia. Niemcy i ZSRR ustaliły także, że zgodnie z tym podziałem przeprowadzą reorganizację administracji publicznej.

W drugim protokole dodatkowym strony wprost umówiły się na koordynowanie antypolskich działań. Niemcy i ZSRR uzgodniły, że „nie będą tolerować na swych terytoriach jakiejkolwiek polskiej propagandy, która dotyczy terytoriów drugiej strony”. Jako, że okupacja Polski była nielegalna i nie uznały jej mocarstwa zachodnie, to strony traktatu uznały za ważne zwalczanie jakichkolwiek głosów negujących ustalenia co do podzielenia Polski.

Pod traktatem podpisali się Ribbentrop i Mołotow. Traktat wchodził w życie natychmiast po podpisaniu.

Bibliografia:

1. A. Beevor, Druga wojna światowa, Kraków 2013.
2. A. Czubińska, Historia Polski XX wieku, Poznań 2003.
3. A. Czubińska, Historia Drugiej Wojny Światowej 1939-1945, Poznań 2006.
4. A. Kaczmarek, Historia Polski 1914-1989, Warszawa 2014.
5. P. Longerich, Hitler. Biografia, Warszawa 2017.
6. L. Moczulski, Wojna polska 1939, wydanie poprawione i uzupełnione, Warszawa 2009
7. W. Roszkowski, Historia Polski 1914-2015, Warszawa 2017.

Źródła:

1. Pakt o nieagresji III Rzesza - ZSRR 23 sierpnia 1939 r. z tajnym protokołem.
2. Traktat o granicach i przyjaźni III Rzesza-ZSRR 28 września 1939 r. z tajnymi protokołami.