100 dni Napoleona. Od ucieczki z Elby po bitwę pod Waterloo i ostateczne zesłanie

W 1815 r. Napoleon Bonaparte powrócił do Francji z wygnania i rozpoczął okres w historii Europy znany jako 100 dni Napoleona lub lot orła. Ten czas zakończył się porażką Napoleona w bitwie pod Waterloo, z której już się nie podniósł. Wydarzenia te miały istotny wpływ na kształtowanie Europy, definiując nowy porządek polityczny i społeczny na kontynencie.

Abdykacja Napoleona

Władcy: Aleksander I z Rosji, Franciszek I z Austrii i Fryderyk Wilhelm III z Prus spotykają się po bitwie pod Lipskiem

Napoleon Bonaparte po serii wojen z różnymi koalicjami europejskimi został zmuszony do abdykacji w 1814 r. Było to spowodowane niepowodzeniami militarnymi. Klęską zakończyła się jego inwazja na Rosję w 1812 r. Później przyszła porażka w bitwie pod Lipskiem (16-19 października 1813) zwaną bitwą narodów - będąca największym starciem w całej serii kampanii napoleońskich i stanowiła najpoważniejszą porażkę Napoleona. Wreszcie Rosjanie zdobyli Paryż. To doprowadziło do abdykacji Napoleona w kwietniu 1814 r. Jednocześnie doszło do restauracji dynastii Burbonów we Francji. Królem został Ludwik XVIII, brat ściętego w okresie rewolucji Francuskiej Ludwika XVI. Napoleon został zesłany na wyspę Elbę, znajdującą się na Morzu Śródziemnym.

Kongres wiedeński

Karykatura przedstawiająca obrady kongresu wiedeńskiego i zapadających tam decyzji

Od września 1814 r. trwał kongres wiedeński, zwołany w celu przekształcenia politycznej mapy Europy po upadku Napoleona. Wzięli w nim udział przedstawiciele głównych mocarstw europejskich, w tym Rosji, Wielkiej Brytanii, Austrii i Prus, a także mniejszych państw. Kongres miał na celu stworzenie trwałego porządku i stabilności w Europie poprzez ponowne rozdzielenie terytoriów i ustanowienie równowagi sił. Jego obrady trwały aż do czerwca 1815 r., co pokryło się z powrotem i ostatecznym upadkiem Napoleona w trakcie jego 100 dni.

Na kongresie wiedeńskim doszło do istotnych decyzji dotyczących przyszłości Księstwa Warszawskiego. Rosja, w porozumieniu z Prusami i Austrią, uzgodniła podział terytorium Księstwa na kilka części. Austria przejęła region Wieliczki, Prusy uzyskały zachodnie tereny tworząc Wielkie Księstwo Poznańskie oraz ziemie chełmińskie, a Rosja objęła kontrolę nad środkową i wschodnią częścią, tworząc Królestwo Polskie. Dodatkowo ustalono powstanie Wolnego Miasta Krakowa. W wyniku tych ustaleń, Aleksander I, car Rosji, został mianowany królem Polski, ustanawiając unię personalną między Rosją a nowo powstałym Królestwem Polskim.

Powrót Napoleona z Elby i ponowne przejęcie władzy

Powrót Napoleona z Elby, obraz Charlesa de Steubena

Elba dla Napoleona szybko okazała się zbyt mała. Bonapartyści nienawidzący Burbonów marzyli o jego powrocie. Sam cesarz był osobą o niezwykłej ambicji. Chciał znowu stać się bogiem wojny i rzucić Europę na kolana, przy tym zmywając odium porażki pod Lipskiem. Napoleon odpłynął z Elby 26 lutego 1815 r., by 1 marca znaleźć się u wybrzeży Francji i rozpocząć swoje 100 dni (dokładnie 112, od 1 marca do 22 czerwca 1815 r.). Wraz z kilku setkami ludzi wylądował w zatoce Juan (dziś niewielka miejscowość Golfe-Juan). Niektórzy doradcy proponowali, by poczekał do czasu aż wojska koalicji zostaną zdemobilizowane. Napoleon zignorował te rady wierząc, że mimo to zdoła pokonać nieprzyjaciół.

Napoleon przybył do Francji w czasie gdy wielu Francuzów było niezadowolonych z restauracji Burbonów. Szybko zdobył poparcie, a jego marsz na Paryż spotkał się z entuzjastycznym przyjęciem ludności i armii. Na jego stronę przeszli dawni towarzysze broni na czele z marszałkiem Michelem Ney’em, który po abdykacji Napoleona przeszedł na stronę króla. Co więcej obiecywał mu, że przywiezie zbiega z Elby w żelaznej klatce. Tymczasem gdy tylko spotkał się z Napoleonem od razu do niego przystąpił, za co nota bene przypłacił życiem, skazany później za zdradę. Taki przebieg wypadków spowodował, że Ludwik XVIII uciekł z Francji. 20 marca Napoleon bez przeszkód wkroczył do Paryża i ponownie przyjął tytuł cesarza Francuzów. Oznaczało to faktyczny upadek rządu Burbonów i przywrócenie władzy Napoleona, co wywołało natychmiastową reakcję w Europie. Kraje, które uczestniczyły w kongresie wiedeńskim, uznały go za wroga, wyjęły spod prawa i rozpoczęły przygotowania do kolejnej wojny.

Przygotowania do decydującego starcia

Portret księcia Wellingtona pędzla Francisca Goi

Napoleon, zdając sobie sprawę z nieuchronności konfliktu, gromadził siły. Zreorganizował armię, zbierając zarówno doświadczonych żołnierzy, jak i nowych rekrutów, szykując się do odparcia nadchodzącej koalicji. Umęczona wieloletnimi wojnami Francja była jednak zdolna do wystawienia ok. 250-300 tys. żołnierzy. Tymczasem tylko w Belgii stacjonowała licząca 100 tys. armia brytyjska pod wodzą Wellingtona (Arthur Wellesley) i 150 tys. pruska armia pod komendą Gebharda von Blüchera. Dodatkowo koalicjanci mogli liczyć na kilkuset tysięczne posiłki z Austrii i Rosji.

Napoleon chcąc uniknąć połączenia wrogich sił zdecydował się uderzyć zanim to zrobią inni. Rozpoczął kampanię w Belgii, aby przeciąć i pokonać oddzielnie armie koalicji. Początkowe starcia, takie jak bitwa pod Ligny, świadczyły o jego taktycznym geniuszu, lecz brak koordynacji i niedoszacowanie sił przeciwnika szybko zaczęły przeszkadzać w jego planach.

Bitwy pod Ligny i Quatre Bras

Bitwa pod Ligny na obrazie Theodore Yunga

Plan Napoleona zakładał uderzenie pomiędzy stacjonującymi oddzielnie wojskami brytyjskimi i pruskimi. 16 czerwca 1815 r. wydał pod Ligny bitwę Prusom, a pod Quatre Bras Anglikom. Bitwy jednak nie przyniosły przełomu mimo, że szala zwycięstwa w obu przypadkach była przechylona na korzyść Francuzów. Być może bitwa zakończyłaby się zdecydowanym pobiciem armii pruskiej gdyby nie problem z zarządzaniem pola bitwy przez Napoleona i postawą generała Jeana-Baptiste’a Droueta d’Erlona.

W kluczowym momencie bitwy d’Erlon znalazł się w sytuacji niepewności co do miejsca ataku – czy miał wspierać działania pod Ligny, czy angażować się pod Quatre Bras. To wahanie miało znaczący wpływ na wynik starcia. Co więcej w pewnym momencie Napoleon został zaskoczony wkroczeniem na pole bitwy oddziałów d’Erlona, które początkowo pomylił z pruskimi posiłkami. To zdarzenie spowodowało dezorganizację w szeregach francuskich, a ponowne przegrupowanie sił d’Erlona na rozkaz Neya dało Prusakom możliwość wycofania się w kierunku Wavre, co okazało się decydujące dla ostatecznego wyniku bitwy pod Waterloo.

Bitwa pod Waterloo (18 czerwca 1815)

Bitwa pod Waterloo, obraz Henri’ego Philippoteauxa

Bitwa pod Waterloo była decydującym starciem, które ostatecznie zakończyło 100 dni Napoleona. Cesarz stanął przeciwko armii brytyjsko-holenderskiej pod dowództwem księcia Wellingtona oraz pruskim siłom dowodzonym przez Blüchera.

Francuska armia liczyła ok 65-70 tys. i artylerię. Napoleon miał nadzieję szybko pokonać Brytyjczyków, zanim nadejdą pruskie posiłki. Z kolei koalicja dysponowała łącznie 120 tys. żołnierzami, ale początkowo pod Waterloo stała połowa tych sił czekająca na nadejście pruskich posiłków. Napoleon zamiast jednak od razu uderzyć na Wellingtona, czekał aż ziemia wyschnie, co miało katastrofalne skutki dla przebiegu walki, bowiem dało to czas na dotarcie pruskiej armii w trakcie bitwy. Zatem zwykły deszcz być może odebrał Napoleonowi trium w tej bitwie, co jednak wobec strat własnych i gotowości do dalszej walki armii austriackiej i rosyjskiej nie zmieniłoby biegu historii.

Bitwa rozpoczęła się od ataków francuskich na siły Wellingtona. Francuzi przeprowadzili kilka ciężkich natarć, ale zostali odparci przez dobrze przygotowaną obronę brytyjską. Dało to Wellingtonowi bezcenny czas. Kluczowym momentem była późniejsza faza bitwy, kiedy to na jej pole przybyły wojska pruskie. Pomimo desperackich prób Napoleona, aby utrzymać inicjatywę, przybycie armii Blüchera odmieniło losy starcia.

Ostatnie wezwanie do poddania się, obraz Roberta Alexandera Hillingforda

Bitwa zakończyła się pełnym zwycięstwem koalicji. Francuska armia została rozbita, a Napoleon zmuszony do ucieczki z pola bitwy. Bitwa ta stała się symbolem końca epoki napoleońskiej w Europie.

Jednym z heroicznych elementów starcia wartym wspomnienia jest postawa generała Pierre ‚a Cambronne. W trakcie intensywnego starcia pod Waterloo Cambronne, dowodzący batalionem gwardii Napoleona, miał rzekomo wypowiedzieć niezapomniane słowa w odpowiedzi na brytyjskie wezwania do kapitulacji. Jego odpowiedź brzmiała: La garde meurt, mais elle ne se rend pas (Gwardia umiera, ale się nie poddaje). Dodatkowo, według relacji, jeden z żołnierzy gwardii miał dodać krótkie, ale wyraziste słowo: Merde! (Gówno!). Chwilę później, batalion ten został silnie zaatakowany, co doprowadziło do jego rozbicia. Sam Cambronne jednak przeżył.

Decyzja o zesłaniu na Wyspę Świętej Heleny

Napoleon na brytyjskim okręcie podczas rejsu na wyspę św. Heleny, obraz Williama Quillera Orchardsona

Po bitwie pod Waterloo Napoleon 22 czerwca 1815 r. abdykował po raz kolejny i udał się do dawnego pałacu Józefiny w Malmaison, Kiedy usłyszał, że wojska pruskie otrzymały rozkaz schwytania go żywego lub martwego, uciekł do Rochefort na zachodzie Francji. Chciał uciec do Stanów Zjednoczonych lecz ze względu na blokadę portu przez brytyjską Royal Navy, plan ten okazał się niemożliwy do zrealizowania. Ostatecznie Napoleon poddał się kapitanowi Frederickowi Maitlandowi na HMS „Bellerophon” w dniu 15 lipca 1815 r.

Pytanie brzmiało co zrobić z Napoleonem. Brytyjczycy uznając, że jego obecność w Europie nadal stanowi zagrożenie dla pokojowego porządku postanowili go zesłać na odległą Wyspę Świętej Heleny, położoną na południowym Atlantyku. Ta lokalizacja została wybrana ze względu na swoją odległość i trudny dostęp, co miało zapewnić, że Napoleon nie będzie już w stanie wpływać na europejską politykę. Zmarł tam po sześciu latach, 5 maja 1821 r.

Bibliografia:

1. J. Baszkiewicz, Historia Francji, Wrocław 2008.
2. P. Cau, Bitwy. 100 największych bitew w dziejach świata. Od Kadesz do zdobycia Bagdadu. Trzy tysiące lat sztuki wojennej, Warszawa 2008.
3. A. Chwalba, Historia powszechna. Wiek XIX, Warszawa 2021.
4. A. Manfred, Napoleon Bonaparte, Warszawa 1982.
5. A. Zahorski, Napoleon, Warszawa 1982.
6. M. Żywczyński, Historia powszechna 1789-1870, Warszawa 2015.
7. 1001 bitew, pod red. R.G. Grant, Warszawa 2012.

Więcej o historii Francji przeczytasz klikając na poniższą grafikę: