Żydzi w Polsce Kazimierza Wielkiego. To tutaj znaleźli schronienie przed licznymi prześladowaniami

W XIV w. przez Europę przeszła fala antyżydowskich wystąpień, które niejednokrotnie kończyły się dla Żydów śmiercią, konfiskatą majątku lub wygnaniem. W Polsce jednak przyjęto ich w sposób najbardziej przyjazny. Największa w tym zasługa Kazimierza Wielkiego, który sprawiedliwie zarządzał swoim wieloletniczym i wielokulturowym krajem.

Pojawienie się Żydów w Polsce

Przyjęcie Żydów (1096), Jan Matejko

Żydzi w Polsce osiedlali się na długo przed panowaniem Kazimierza Wielkiego. Pierwsze osiedlanie Żydów nad Wisłą szacuje się już na XI w. W 1096 roku doszło w czeskiej Pradze do pogromu Żydów, a wtedy wielu z nich schronienie znalazło właśnie na polskich ziemiach. Natomiast u progu rządów kazimierzowskich,  Żydzi zamieszkiwali m.in. Poznań, Gniezno, Kalisz i Kraków.

Od początku swojej obecności na polskich ziemiach trudnili się handlem, w tym także, we wczesnym okresie, także handlem niewolnikami. Gall Anonim w swojej kronice wspomina  wykupywanie niewolników od żydowskich kupców w Pradze przez Judytę - żonę księcia polskiego Władysława Hermana (1080-1086). W późniejszym okresie największe majątki i pozycję Żydzi zdobywali poprzez udzielanie pożyczek. Często zajmowali się także mincerstwem.

Uregulowania prawne dotyczące Żydów

Pierwsza regulacja dotycząca statusu Żydów w Polsce została wydana 16 sierpnia 1264 r. przez Bolesława Pobożnego. Statut kaliski nadawał wielkopolskim Żydom częściową autonomię m.in. poprzez własne sądownictwo oraz zapewniał wolność osobistą i bezpieczeństwo. Dawał im także prawo do wyboru zawodu i wolności podróżowania.

„8. Dalej, jeśli Żydzi rzeczywiście pokłócą się między sobą lub rozpoczną walkę, sędzia naszego miasta nie może rościć sobie żadnego prawa do sądzenia ich, lecz tylko my będziemy sądzić albo nasz wojewoda lub jego sędzia...” - brzmiał jeden z punktów statutu kaliskiego.

Kazimierz Wielki

Kazimierz Wielki w 1334 r. potwierdził statut kaliski rozciągając jego postanowienia na resztę kraju. Potwierdzał je także w 1364 r. i 1367 r. Zatem Kazimierz nie tyle nadawał nowe przywileje Żydom, co poprzez akceptację statutów kaliskich, zapewnił im stosunkowo bezpieczną koegzystencję na polskich ziemiach.

Władca zdecydował się jednak dokonać ograniczenia procentu na jaki Żydzi mogli udzielać pożyczek. Według królewskiego prawa Żydzi mogli pobierać 1 grosz tygodniowo od grzywny (48 groszy) w Wielkopolsce, a w Małopolsce połowę grosza. Nadto procent nie mógł być pobierany dłużej niż przez dwa lata. Dawało to i tak niebagatelny zysk pożyczkodawcy w skali roku, było to odpowiednio 108 i 54 procent. Kazimierz potrafił się także przychylić do próśb krakowskiego patrycjatu o ograniczenie liczby żydowskich rzeźników oraz o zakazaniu im sprzedaży mięsa chrześcijanom.

Europejskie prześladowania Żydów

W XIV w. Europa Zachodnia pogrążyła się w kryzysie. Jego powodem była fala epidemii dżumy zwana „czarną śmiercią” oraz wyniszczająca wojna stuletnia. Spowodowało to upadek demograficzny i gospodarczy społeczeństwa. Ludność zachodnioeuropejska nie umiejąc racjonalnie wytłumaczyć epidemii, zwróciła się silnie ku praktykom religijnym, przechodzącym niejednokrotnie w fanatyzm. Winę za zarazę przypisywano Żydom, pielgrzymom oraz cudzoziemcom. W wielu miastach frustrację spowodowaną trwającą epidemią wyładowywano na Żydach. Dochodziło do masowych pogromów, np. w Moguncji i Kolonii (1349).

Zdarzało się także, że królowie toczący wojny, potrzebując na nie pieniędzy, decydowali się na wypędzenie Żydów, w celu zagarnięcia ich majątków. Tak się stało m.in. w Anglii (1290), Francji (1306) i Hiszpanii (1391). Żydów z kraju wygnał także Ludwik Węgierski (1360). Wówczas wielu z nich osiedliło się w Małopolsce .

Kazimierz i Esterka

Kazimierz Wielki u Esterki

Jan Długosz w Rocznikach opisał romans Kazimierza z żydówką Esterą, z którą władca zaczął się spotkać po odprawieniu swojej trzeciej żony Krystyny Rokiczany. Pod rokiem 1356 kronikarz zapisał, iż Kazimierz „wziął sobie za nałożnicę kobietę żydowskiego pochodzenia Esterę, z powodu jej niezwykłej urody.” I dalej podał, iż „również na prośby wspomnianej nałożnicy Estery dokumentem królewskim przyznał wszystkim Żydom mieszkającym w Królestwie Polskim nadzwyczajne przywileje i wolności...” Najpewniej kronikarz chcąc zrozumieć tolerancyjny stosunek Kazimierza do Żydów, wyjaśnił go przez przykład tego romansu. Poza Długoszem brak jednak współczesnych zapisów o Esterce. Stąd poważne wątpliwości historyków o prawdziwość tej kochanki.

Wzrost roli Żydów w Polsce. Żyd Lewko

Także w Polsce doszło w XIV w. do wystąpień antyżydowskich, ale mimo tego, tolerancyjna polityka króla sprzyjała rozwojowi osadnictwa żydowskiego i wzrostowi roli Żydów w życiu gospodarczym państwa.

Przy Kazimierzu do fortuny doszedł żydowski bankier Lewko, który na kredycie dorobił się ogromnego majątku w pieniądzu i nieruchomościach (właściciel wielu kamienic w Krakowie). Miał nawet pożyczać samemu królowi i dzierżawić od niego krakowskie żupy solne oraz mennicę. Dzięki czemu osiągnął bardzo silną pozycję w stolicy. Na tyle silną, by krakowska rada miejska poręczyła za zapewnienie bezpieczeństwa rodzinie Lewka i krakowskim rabinom.

Również w państwie Kazimierza dochodziło do wystąpień antyżydowskich, w głównej mierze miały one podłoże ekonomiczne, związane z rywalizacją gospodarczą między Żydami a mieszczanami. Jednakże te prześladowania nigdy nie osiągnęły rozmiarów szykan innych państw. Nie było także masowych wypędzeń Żydów z Królestwa Polskiego. Przeciwnie, to Żydzi wypędzani z innych państw w kolejnych latach wciąż osiedlali się w Polsce.

Bibliografia:

1. Jana Długosza Roczniki czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego, ks. 9, oprac. D. Turkowska i M. Kowalczyk, Warszawa 2009.
2. Jasienica P., Polska Piastów, Warszawa 1989.
3. Kaczmarczyk Z., Polska czasów Kazimierza Wielkiego, Kraków 1964.
4. Szuchta R., 1000 lat historii Żydów polskich Podróż przez wieki, Warszawa 2015.

Czytaj także: