„Warszawa. Prawosławie i rosyjskie dziedzictwo” - P. Przeciszewski - recenzja

Warszawa na przełomie XIX i XX wieku była miastem wielowyznaniowym i wielokulturowym, w którym obok kościołów rzymskokatolickich istniały synagogi i kościoły protestanckie oraz cerkwie. Powstanie tych ostatnich zawdzięczamy rosyjskim urzędnikom, kupcom i wojskowym.

Koniec XIX wieku to także czas polityki, której celem była zmiana wizerunku miasta. Po 1918 roku problemem stało się istnienie soborów, cerkwi i kaplic prawosławnych, nie mogących wypełniać swojej funkcji i uważanych za symbol minionych czasów. Przedmiotem recenzji jest książka Pawła Przeciszewskiego poświęcona prawosławnym budowlo sakralnym – głównie cerkwiom, ale również i kaplicom oraz w mniejszym stopniu cmentarzom.

Opracowanie jest odpowiedzią na brak badań i publikacji o tej tematyce (Aleksander Sosna w „Przedmowie” wymienia zaledwie kilka przykładów) - pomimo tego, że temat ten od dawna wzbudza emocje. Recenzowana pozycja stanowi opracowanie popularnonaukowe, którego zadaniem jest nie tylko możliwie szerokie opracowanie dziejów warszawskich budynków sakralnych, ale również przybliżenie czytelnikowi historii rosyjskiego prawosławia na terenie Warszawy (pozycja skierowana jest także dla osób odwiedzających stolicę). Dzięki szczegółowym opisom i fotografiom z lektury będą zadowoleni historycy sztuki. O popularnym kształcie decyduje również układ informacji – w tym użycie ramek wypełnionych pobocznymi informacjami, mapki pozwalające zlokalizować położenie budowli (współczesny układ architektoniczny) oraz brak przypisów w tekście (chociaż można by się zastanowić nad dodaniem przypisów końcowych). Aby w maksymalny sposób przybliżyć czytelnikowi zawiłości prawosławnej kultury, na końcu książki umieszczono słownik ważniejszych terminów. Pomimo tego można powiedzieć wprost, że omawiana pozycja jest na tyle wartościowa, że powinna znaleźć się w posiadaniu każdego miłośnika oraz badacza architektury Warszawy, a nawet stanowić może punkt wyjściowy przy dalszych badaniach.

Praca rozpoczyna się „Przedmową„ autorstwa Aleksandra Sosny, w której przedstawiono w kilku słowach dotychczasowy stan badań nad tematem i wyjaśniono potrzebę napisania niniejszej rozprawy. W tym miejscu przybliżono również znaczenie rosyjskiego panowania dla architektury Warszawy. W ”Słowie wstępnym” ponownie podkreślono wagę problemu wraz z nakreślenie historii prawosławia na terenie Warszawy i dawnej Rzeczypospolitej. Następnie praca podzielona została na poszczególne części, z których każda omawia jedną (rzadziej dwie) cerkwie i kaplice. Jest ich łącznie 35! Są to monumentalne sobory, cerkwie wolnostojące, cerkwie przy budynkach administracyjnych lub wojskowych, prawosławne kaplice oraz małe cerkwie domowe. Ciekawostką jest wymienienie w tym spisie Kaplicy Moskiewskiej (poświęconej Carom Szujskim) oraz zapomnianej cerkwi pw. św. Spirydona Biskupa w pobliżu cmentarzy powązkowskich. Zakończenie przewodnika zawiera informacje o funkcjonowaniu dzisiejszych cerkwi i ich dokładny spis zawierający: dane adresowe, kontakt telefoniczny i internetowy oraz informacje o nabożeństwach. Potem mamy kolejno słownik pojęć oraz bibliografię – do której jeszcze powrócę.

Aby zaprezentować czytelnikom niniejszej recenzji zasób przytoczonej informacji, posłużę się jednym tylko przykładem – katedralnym soborem Trójcy Świętej (obecnie katedra wojskowa przy ulicy Długiej). Częścią opisu są stare pocztówki oraz dokładna mapa okolic Placu Krasińskich. Ponieważ był to sobór katedralny, dodano także informacje o historii erygowania prawosławnego biskupstwa w Warszawie i poszukiwaniu odpowiedniej świątyni na ten cel. Następnie przedstawiono proces przebudowy dawnego kościoła pijarów, ze szczególnym uwzględnieniem zmian architektonicznych oraz szczegółowo opisano jego wyposażenie. Jako ciekawostkę podano informacje o planach wysadzenia soboru w roku 1863 i 1892 (druga próba możliwa była dzięki Ignacemu Mościckiemu, późniejszemu Prezydentowi RP, który był konstruktorem bomby). W przypadku opisu cerkwi pw. Ikony Matki Boskiej Włodzimierskiej (obecnie katolicki kościół pw. św. Wawrzyńca) mamy ponadto dołączony szczegółowy opis cmentarza prawosławnego, znajdującego się w pobliżu.

Przewodnik opisuje również historię niszczenia poszczególnych budowli sakralnych w latach międzywojennych. Możemy dowiedzieć się o losach cerkwi zburzonych, zamienionych na świątynie innych wyznań lub pozbawionych funkcji sakralnych, a także kaplic przemienionych następnie na np. reprezentacyjne sale.

Na bibliografię składa się 39 opracowań (monografie i artykuły) i źródła internetowe. Są to zarówno pozycje odnoszące się do architektury Warszawy, historii Kościoła prawosławnego na ziemiach polskich oraz historii poszczególnych świątyń. Kilka z nich jest w języku obcym.

Plus minus:
Na plus:
+ bardzo duże wykorzystanie materiału źródłowego
+ podział pracy i forma prezentacji informacji
+ krótkie i wyczerpujące opisy
+ przytoczenie niezwykle ciekawych i mało znanych faktów
+ mapy i fotografie bardzo dobrej jakości
+ wiele zdjęć detali w kolorze
+ mapki pozwalające zlokalizować położenie opisywanej cerkwi
+ twarda oprawa i wysokiej jakości papier
+ bardzo niska cena dzięki wsparciu finansowemu m. st. Warszawy
Na minus:
- brak aparatu naukowego, który byłby pomocny dla osób chcących kontynuować badania nad prawosławnym dziedzictwem Warszawy

Tytuł: Warszawa. Prawosławie i rosyjskie dziedzictwo
Autor: Paweł Przeciszewski, Aleksander Sosna (ilustracje i fotografie)
Rok wydania: 2011
Wydawca: Agencja Wydawnicza „Egros”
ISBN: 978-83-89986-73-3
Liczba stron: 167
Oprawa: twarda
Cena: ok. 20-25 zł
Ocena recenzenta: 9/10