Początkowy okres kozackiej kolaboracji podczas II wojny światowej

W siłach zbrojnych III Rzeszy służyło ponad 1 mln żołnierzy pochodzących ze Związku Sowieckiego. Wśród nich szczególną rolę odgrywali Kozacy. Cieszyli się oni sentymentem samego Adolfa Hitlera. Oblicza się, że po stronie Niemców walczyło ok. 70-75 tys. żołnierzy pochodzenia kozackiego.

Po ataku wojsk niemieckich na ZSRR 22 czerwca 1941 r. w niewoli znalazły się setki tysięcy czerwonoarmistów. Część z nich dobrowolnie przeszła na stronę Niemców, jak mjr Iwan Nikitowicz Kononow1, który w 2 miesiące po wybuchu wojny zdezerterował na niemiecką stronę frontu wraz z dużą liczbą podkomendnych dowodzonego przez siebie 436. Pułku Strzeleckiego. Natychmiast zgłosił gotowość „udziału w walce zbrojnej z bolszewizmem„. W jego przypadku zdrada była motywowana wymordowaniem przez Sowietów części rodziny, w tym ojca esauła Wojska Dońskiego N. G. Kononowa powieszonego w 1918 r. Pierwsze myśli o dezercji pojawiły się już podczas wojny zimowej z Finami na przełomie lat 1939-1940, kiedy zamierzał utworzyć ochotniczy oddział zbrojny, złożony z byłych czerwonoarmistów. Niemcy wyznaczyli I. N. Kononowa na dowódcę ochotniczego szwadronu kawalerii przemianowanego wiosną 1942 r. na 102. Kozacki Dywizjon Kawalerii, a następnie 600. Kozacki Pułk Kawalerii. Przez ponad półtora roku zwalczał on partyzantkę na tyłach Grupy Armii ”Środek”, uczestnicząc w licznych niemieckich operacjach antypartyzanckich2. Podobnych kozackich oddziałów wojskowych w służbie niemieckiej powstało wiele, poczynając już od jesieni 1941 r. Początkowo kozackie szwadrony i dywizjony formowano głównie w składzie dywizji bezpieczeństwa (Sicherungs-Divisionen). Część oddziałów kozackich powstawała także przy jednostkach frontowych (np. w ramach 82. Dywizji Piechoty istniał szwadron kozacki kpt. Zagorodnego). Z kolei latem 1942 r. na okupowanej Białorusi Niemcy utworzyli dwie kozackie brygady piesze, przeznaczone dla armii pancernych Grupy Armii „Środek”. Liczyły one ok. 2,5 tys. żołnierzy pochodzących najczęściej spośród jeńców wojennych3.

Kozacy stanowili – obok Turkmenów i Tatarów – jedyną grupę narodowościową z terenów ZSRR, której żołnierze byli traktowani na równi z niemieckimi wojskowymi. Sankcjonowały ten szczególny stosunek rozkazy Wehrmachtu, jak dyrektywa OKW z dnia 17 grudnia 1941 r. wymieniająca Kozaków jako zdolnych do walki z partyzantami. Na ich korzyść przemawiała także zawzięta walka z bolszewikami w latach 1917-1921, dzięki czemu byli uważani za naród silnie antykomunistyczny. W celu uzasadnienia odmiennego traktowania ideolodzy III Rzeszy głosili teorie udowadniające pochodzenie Kozaków od germańskich Wschodnich Gotów4. Dużą rolę w rozpropagowaniu informacji o walce kozackiej z bolszewizmem podczas rosyjskiej wojny domowej odegrały kozackie organizacje emigracyjne. Wiele z nich pod koniec 1939 r. zostało połączonych w Zrzeszenie Wszechkozackie, przemianowane w 1940 r. w Zrzeszenie Wszechkozackie w Rzeszy Niemieckiej na czele z atamanem gen. Jewgienijem Iwanowiczem Bałabinem5. Organizacja miała reprezentować interesy Kozaków przed władzami III Rzeszy i przygotować się do walki z ZSRR. Z kolei 28 czerwca 1941 r. ataman Kozaków dońskich, graf gen. Michaił Nikołajewicz Grabbe6, wydał następujący rozkaz: „Atamanom wszystkich dońskich stanic kozackich i wszechkozackich, we wszystkich krajach w emigracji, rozkazuję dokonać pełny spis Kozaków. Wszystkim Kozakom w stanicach i kozackich organizacjach, nie będących ich członkami, rozkazuję zapisać się do takowych„. Z kolei na początku lipca 1941 r. w okupowanym Paryżu ukazało się oświadczenie Rady Kozackiej we Francji, grupującej przedstawicieli Kozaków dońskich, kubańskich, terskich, orenburskich, uralskich i astrachańskich, zawierające odezwę do Kozaków o ”przyłączeniu się do walki z bolszewikami – każdy na swoim (lub wyznaczonym mu) miejscu”. Jednym z głównych działaczy kozackich okazał się ataman gen. Piotr Nikołajewicz Krasnow7, wielki autorytet Kozaków jeszcze z czasów wojny domowej w Rosji, który z całą mocą poparł Hitlera w jego wojnie ze Związkiem Sowieckim, licząc na wyzwolenie ziem kozackich8.

Współpraca Kozaków z Niemcami znalazła najpełniejszy wyraz w momencie dotarcia wojsk niemieckich do ziem kozackich na południowym odcinku frontu wschodniego wiosną 1942 r. Na Kaukazie Północnym sformowano trzy kozackie pułki kawalerii (m.in. Kosaken-Reiter-Regiment „von Jungschulz„ i Kosaken-Reiter-Regiment „Platow„), którym nadano ”modelową” strukturę organizacyjną. Na ich czele stała niemiecka kadra dowódcza (z dużą liczbą oficerów arystokratycznego pochodzenia), zaś w oddziałach służyli kozaccy podoficerowie i szeregowi9. Kozacki Pułk Kawalerii „von Jungschultz„ został sformowany pod koniec sierpnia 1942 r. w rejonie wsi Acikułak w Kraju Stawropolskim na bazie Kavallerie Abteilung Fürst von Urach. Składał się z dwóch szwadronów kawalerii, liczących ok. 1,5 tys. żołnierzy, pod dowództwem ppłk. Wernera Jungschultza von Röberna. Później przyłączono do niego trzeci szwadron kozacki z Symferopola i dwie sotnie kozackie. Natomiast Kozacki Pułk Kawalerii ”Płatow” powstał w połowie czerwca 1942 r. z ochotniczych oddziałów kozackich, utworzonych przy armijnych i korpuśnych sztabach 17. Armii. Miał pięć szwadronów kawalerii, szwadron broni ciężkiej, szwadron zapasowy i baterię artylerii (4 działa). Oba pułki walczyły razem na Północnym Kaukazie w pasie działań 1. Armii Pancernej. Za przeciwnika miały frontowe jednostki Armii Czerwonej (m.in. pobratymców z 4. Gwardyjskiej Dywizji Kozaków kubańskich). Po odwrocie wojsk niemieckich z Kaukazu na początku 1943 r., Kozacy przeszli na teren okupowanej Ukrainy, prowadząc dalsze walki z partyzantami10. Ich sukcesy doprowadziły do sformowania jesienią 1942 r. dwóch pułków Kozaków kubańskich11.

Oddział kozackiej kawalerii w służbie niemieckiej /fot. Bundesarchiv, Bild 101I-235-0976-17A / Mentz / CC-BY-SA 3.0

Na ziemiach Kozaków dońskich na początku września 1942 r. w okupowanym Nowoczerkasku odbył się zjazd delegatów kozackich, którzy wyłonili Sztab Wojsk Dońskich12. Na jego czele stanął płk Siergiej Wasyliewicz Pawłow13 wybrany atamanem marszowym Kozaków dońskich. Podczas rosyjskiej wojny domowej w stopniu esauła walczył po stronie „białych„ Rosjan, ale udało mu się potem skutecznie ukryć swoją tożsamość. W latach 30. kierował on konspiracyjną organizacją antysowiecką w nowoczerkaskich zakładach ”Lokomotiw”, która stosowała metody sabotażu przemysłowego. Siergiej W. Pawłow utworzył kozacką sotnię piechoty przekształconą wkrótce w 1. Pułk Piechoty Kozaków dońskich14. W połowie listopada 1942 r. Sztab Wojsk Dońskich, pełniący faktycznie rolę centralnego przedstawicielstwa kozackiego wobec niemieckich władz okupacyjnych, skierował do Berlina „Deklarację Wojska Dońskiego”15, w której proponował Niemcom nawiązanie współpracy i przyznanie ziemiom kozackim niezawisłości w sojuszu z III Rzeszą w zamian za wspólną walkę z Sowietami. W odpowiedzi Niemcy powołali przy Ministerstwie Rzeszy do spraw Okupowanych Terytoriów Wschodnich Kozacki Zarząd Donu, Kubania i Tereku (Kosaken-Leitstelle). Wśród jego organizatorów byli prof. Gerhard von Mende16 i Nikołaj Aleksandrowicz Gimpel17. Do zakresu działań należało: oswobodzenie z obozów jenieckich czerwonoarmistów pochodzenia kozackiego, zmiana statusu Kozaków przebywających w Rzeszy, zapewnienie materialnej pomocy uchodźcom kozackim, łączenie rodzin uchodźczych, organizacja punktów dla uchodźców kozackich, koordynacja ewakuacji uchodźców z ziem kozackich, wydawanie miesięcznika „Kosaken Nachrichten”, nawiązanie kontaktu ze wszystkimi kozackimi oddziałami wojskowymi walczącymi na froncie wschodnim. W rezultacie działalności Zarządu do poł. 1943 r. ok. 7 tys. Kozaków, znajdujących się na terytorium III Rzeszy w charakterze ostarbeiterów, otrzymało status wolnych pracowników zagranicznych18.

W okupowanym Rostowie nad Donem powstała z kolei Komisja do Spraw Kozackich, pełniąca role administracyjne. Kierował nią prof. Michaił Aleksandrowicz Miller19, który zebrał grupę miejscowych intelektualistów. Jednym z głównych celów tego organu było przygotowanie zjazdu atamanów Kozaków dońskich (uprzedziła go kontrofensywa Armii Czerwonej). Ponadto komisja z polecenia Niemców prowadziła prace nad opracowaniem programu narodowego i państwowego odrodzenia kozactwa20. Sowieci od samego początku okupacji ziem kozackich przez wojska niemieckie podjęli działania wywiadowcze, zmierzające do infiltracji i rozbijania od wewnątrz kozackich struktur kolaboracyjnych. W tym celu wykorzystywali agentów NKWD i wywiadu wojskowego, których pozostawili na okupowanych terenach lub przerzucili przez linię frontu. Jednym z nich okazał się Aleksandr Afanasjewicz Sjusjukin, były sotnik armii carskiej, który w stopniu esauła wszedł w skład Sztabu Wojska Dońskiego w charakterze kierownika oddziału politycznego. Wkupił się on w łaski Niemców, którzy uznali go swoim protegowanym, po czym nakazali mu odbyć objazd po stanicach kozackich w celu agitowania za współpracą z okupantami i wstępowania Kozaków do wymyślonej przez siebie organizacji antysowieckiej. Jednocześnie nawiązał kontakt z dwoma innymi sowieckimi agentami, tj. Płatonem Michajłowiczem Duchopielnikowem21, kierownikiem wydziału wojskowego Sztabu Wojsk Dońskich, i Wasilijem Maksymowiczem Odnorałowym, który był inicjatorem powołania Komisji do Spraw Kozackich. Mieli oni utworzyć kierownictwo przyszłej, kozackiej organizacji antysowieckiej, a faktycznie rozpracowywać prawdziwych przeciwników reżimu stalinowskiego. Następnie A. A. Sjusjukinowi udało się namówić Niemców, aby wysłali go do Berlina, jako przedstawiciela Kozaków dońskich, w celu spotkania się z atamanem gen. P. N. Krasnowem, do czego zresztą doszło. Jednakże społeczność kozacka nie okazała zaufania A. A. Sjusjukinowi i jego towarzyszom, tym bardziej że część członków Sztabu Wojsk Dońskich podejrzewała ich agenturalną tożsamość22.

Niemcy na ziemiach kozackich zamierzali zrealizować koncepcję utworzenia buforowych, autonomicznych organizmów administracyjnych całkowicie zależnych od III Rzeszy. W tym celu od jesieni 1942 r. na Kubaniu zaczęli organizować tzw. Kozacki Okręg (zwany też 1 Wzorcowym Oddziałem Umańskim Kubańskiego Wojska Kozackiego). Kozacy kubańscy otrzymali autonomię w zakresie spraw kulturalnych, oświatowych i religijnych. Po zlikwidowaniu kołchozów powrócili do tradycyjnych form uprawy ziemi. Podstawowymi strukturami administracyjnymi były stanice, na czele których stali wybieralni atamani staniczni. Wyższymi strukturami były rejony z atamanami rejonowymi. Najwyższą władzę w okręgu sprawował ataman wierchowny, którego wybór musiał być każdorazowo zatwierdzany przez niemieckie władze wojskowe. Funkcję tę objął chorąży Trofim Sidorowicz Gorb, członek Kubańskiej Rady Narodowej podczas rosyjskiej wojny domowej. Jego głównym zadaniem stało się sformowanie zbrojnych oddziałów samoobrony. Kozakom kubańskim udało się utworzyć 300-osobowy Umański Kozacki Dywizjon Konny, sześć lub siedem batalionów pieszych oraz trzy sotnie konne w łącznej liczebności ok. 3,3 tys. żołnierzy, zaś w rezerwie pozostawało jeszcze kolejnych ok. 3 tys. Kozaków. Na czele tych oddziałów stanął ataman starszyna wojskowy I. I. Sałomacha. Ochraniały one niemieckie instalacje wojskowe, a także zajmowały się zwalczaniem partyzantki sowieckiej, która jednak na tych terenach nie przybrała większych rozmiarów. Po klęsce wojsk niemieckich pod Stalingradem Kozacy kubańscy ewakuowali się wraz z okupantami na Ukrainę, gdzie zgrupowano ich w ramach 1 Kubańskiego Pułku Konnego23. Ciekawostką jest fakt, że w części źródeł funkcjonuje jednostka wojskowa, która miała być sformowana w Krasnodarze we wrześniu 1942 r. pod nazwą 7. Ochotniczej Dywizji Kozackiej. O jej istnieniu wspominają niemieckie meldunki wywiadowcze dotyczące Kubania, nazywając ją potocznie dywizją gen. Krasnowa. Jednakże istnienie tak dużego kozackiego związku taktycznego po stronie niemieckiej jest podważane przez większość historyków rosyjskich24.

Na początku lutego 1943 r. Armia Czerwona wkroczyła z kolei na ziemie Kozaków dońskich, którzy postanowili bronić ich z całą zawziętością. W rejonie Rostów nad Donem – Taganrog wraz z 97. Dywizją Piechoty Wehrmachtu walczyły 1. Doński Pułk Kozacki pod dowództwem atamana marszowego płk. S. W. Pawłowa (ok. 900 ludzi), 17. Doński Kozacki Pułk Płastuński starszyny wojskowego Budarina, Samodzielny Kozacki Pułk Konny płk. Szwedowa, 201. Oddział Kozacki Abwehry płk. Chorużenki (ok. 1 tys. ludzi) i szereg mniejszych pododdziałów. Ich przeciwnikiem była 11. Gwardyjska Dońska Dywizja Kawalerii gen. Siergieja Iljicza Gorszkowa25. Podczas walk dochodziło do szarż kawaleryjskich (np. w rejonie wsi Chotunka czy na przedmieściach Nowoczerkaska koło zakładów „Lokomotiw”). W połowie lutego oddziały niemiecko-kozackie, ponosząc ciężkie straty, wycofały się na rubież rzeki Mius, gdzie istniała ufortyfikowana linia obronna. Swoje pozycje zajęły tam – oprócz resztek dotychczasowych oddziałów – niedawno sformowany 6. Siemigoriewski Kozacki Pułk Płastuński i 1. Doński Pułk Kozacki im. Grafa M. I. Płatowa. Krwawa obrona frontu nad Miusem trwała do sierpnia 1943 r., kiedy pozycje obronne zostały przełamane. Pod koniec tego miesiąca Armia Czerwona okrążyła niemiecki XXIX Korpus Armijny, w tym dwa pułki kozackie, ale za cenę bardzo wysokich strat udało im się przedostać na Ukrainę w rejon Chersonia26.

BIBLIOGRAFIA

Publikacje:

1. Aleksandr K. Leniwow, Pod kazaczim znamieniem w 1943-1945 gg.: Epopieja Kazacziego Stana pod woditielstwom Pochodnych Atamanow Kazaczich Wojsk S.W. Pawłowa i T.I. Domanowa. Materiały i dokumenty, Monachium 1970.
2. Wiaczesław G. Naumienko, Wielikoje priedatielstwo: Kazaczestwo wo wtoroj mirowoj wojnie, Moskwa 2003.
3. Jarosław W. Gdański, Zapomniani żołnierze Hitlera, Warszawa 2005.
4. Samuel J. Newland, Kozacy w Wehrmachcie 1941-1945, Warszawa 2010.
5. Jurij S. Curganow, Biełoemigranty i wtoraja mirowaja wojna. Popytka rewansza 1939-1945, Moskwa 2010.

Strony internetowe:

1. http://topwar.ru/74452-kazaki-v-velikoy-otechestvennoy-voyne.html
2. http://www.apn.ru/ publications/article24149.html
3. http://www.istmira.com/kazaki-mezhdu-gitlerom-i-stalinym/2429-sovetskaya-razvedka-i-kazachi-antisovetskie.html
4. http://artofwar.ru/g/gubenko_o_w/text_0018.shtml
5. http://www.ataman-pavlov.narod.ru/dokumentspavlov.html
6. http://www.gipanis.ru/?level=997
7. http://bka-roa.chat.ru/kosaken_1941_1943.htm
8. http://www.whiterussia1.narod.ru/CITIZII/DON.htm

1. Iwan Nikitowicz Kononow (1903-1957) – major Armii Czerwonej, dowódca sowieckiego 436. Pułku Strzeleckiego, dowódca 102. Kozackiego Dywizjonu Kawalerii (przemianowanego na 600. Kozacki Pułk Kawalerii), od 1943 r. dowódca 5. Pułku Kawalerii Kozaków dońskich 1. Kozackiej Dywizji Kawalerii, w 1945 r. dowódca 3 Brygady Pieszej Kozaków dońskich, a następnie szef sztabu XX Kozackiego Korpusu Kawalerii SS, emigrant. [↩]
2. Kiryłł M. Aleksandrow, Tragiedija dońskogo kazaka Iwana Kononowa, http://www.gipanis.ru/?level=997 (dostęp: 31.10.2015). [↩]
3. Jarosław W. Gdański, Zapomniani żołnierze Hitlera, Warszawa 2005, s. 102-103. [↩]
4. Samuel J. Newland, Kozacy w Wehrmachcie 1941-1945, Warszawa 2010, s. 83-89. [↩]
5. Jewgienij Iwanowicz Bałabin (1879-1973) – generał major armii rosyjkiej, od 1916 r. dowódca 2. Pułku Kawalerii Kozaków dońskich, od 1917 r. dowódca 9. Dywizji Kawalerii Kozaków dońskich, członek Rady Wojskowej Wojska Dońskiego, od 1940 r. ataman Zrzeszenia Wszechkozackiego w Rzeszy Niemieckiej, od 1944 r. członek Głównego Zarządu Wojsk Kozackich, a następnie Komitetu Wyzwolenia Narodów Rosji. [↩]
6. Michaił Nikołajewicz Grabbe (1868-1942) – generał lejtnant armii rosyjskiej, od 1911 r. dowódca lejbgwardii Mieszanego Pułku Kozackiego, od 1915 r. dowódca 3. Brygady 1. Gwardyjskiej Kaukaskiej Dywizji Kawalerii, a następnie 4. Dywizji Kawalerii Kozaków dońskich, od 1935 r. ataman wojskowy Kozaków dońskich. [↩]
7. Piotr Nikołajewicz Krasnow (1869-1947) – generał kawalerii armii rosyjskiej, od 1911 r. dowódca 1. Syberyjskiego Pułku Kozackiego, od 1913 r. dowódca 10. Pułku Kawalerii Kozaków dońskich, od 1914 r. dowódca 1. Brygady 1. Dywizji Kawalerii Kozaków dońskich, od 1915 r. dowódca 3. Brygady Kaukaskiej Dywizji Kawalerii, 3. Dywizji Kawalerii Kozaków dońskich, a następnie 2. Mieszanej Dywizji Kawalerii, od czerwca 1917 r. dowódca 1. Dywizji Kawalerii Kozaków kubańskich, a następnie III Korpusu Kawalerii, od 1918 r. ataman Wojska Dońskiego, głównodowodzący Armii Dońskiej, na emigracji współtwórca Bractwa Rosyjskiej Prawdy, od 1944 r. przewodniczący Głównego Zarządu Wojsk Kozackich, w 1945 r. wydany ZSRR. [↩]
8. Jurij S. Curganow, Biełoemigranty i wtoraja mirowaja wojna. Popytka rewansza 1939-1945, Moskwa 2010, s. 53-57. [↩]
9. J. M. Gdański, s. 103. [↩]
10. Kazaczi czasti 1941-1943 god, http://bka-roa.chat.ru/kosaken_1941_1943.htm  (dostęp: 31.10.2015). [↩]
11. J. M. Gdański, s. 103. [↩]
12. Skład Sztabu Wojska Dońskiego zamieszczony na stronie internetowej: http://www.whiterussia1.narod.ru/CITIZII/DON.htm (dostęp: 31.10.2015). [↩]
13. Siergiej Wasyliewicz Pawłow (1896-1944) – pułkownik armii rosyjskiej, dowódca pociągu pancernego „Kazak” podczas rosyjskiej wojny domowej, inżynier-konstruktor w zakładach w Nowoczerkasku w okresie międzywojennym, od 1942 r. dowódca 1. Pułku Piechoty Kozaków dońskich, od 1943 r. ataman marszowy Kozackiego Stanu, w 1944 r. członek Głównego Zarządu Wojsk Kozackich. [↩]
14. Wiaczesław G. Naumienko, Wielikoje priedatielstwo: Kazaczestwo wo wtoroj mirowoj wojnie, Moskwa 2003, s. 22-23. [↩]
15. Tekst Deklaracji zamieszczony na stronie internetowej: http://www.ataman-pavlov.narod.ru/dokumentspavlov.html (dostęp: 31.10.2015). [↩]
16. Gerhard von Mende (1904-1963) – niemiecki naukowiec, pisarz i publicysta, specjalista ds. tureckich i kaukaskich mniejszości narodowych ZSRR, profesor uniwersytetów w Berlinie, Poznaniu i Hamburgu, od 1941 r. dyrektor Wydziału ds. Kaukazu i Turkiestanu Ministerstwa Rzeszy ds. Okupowanych Terytoriów Wschodnich. [↩]
17. Nikołaj Aleksandrowicz Gimpel (1895-???) – rosyjski prawnik, współpracownik Ochrany podczas I wojny światowej, od 1941 r. pracownik Ministerstwa Rzeszy ds. Okupowanych Terytoriów Wschodnich, w 1942 r. współtwórca Kosaken-Leitstelle, w 1943 r. współtwórca Kozackiego Zarządu Donu, Kubania i Tereka, od 1944 r. członek Głównego Zarządu Wojsk Kozackich. [↩]
18. Oleg W. Gubienko, „Kazakija” w sostawie Trietjego Riejcha (1941 god – 1945 god), http://artofwar.ru/g/gubenko_o_w/text_0018.shtml (dostęp: 31.10.2015). [↩]
19. Michaił Aleksandrowicz Miller (1883-1968) – rosyjski historyk-archeolog, wykładowca akademicki, w okresie międzywojennym dyrektor Muzeum Krajoznawczego w Taganrogu, od 1942 r. przewodniczący Komisji do Spraw Kozackich, emigrant. [↩]
20. Aleksandr K. Leniwow, Pod kazaczim znamieniem w 1943-1945 gg.: Epopieja Kazacziego Stana pod woditielstwom Pochodnych Atamanow Kazaczich Wojsk S.W. Pawłowa i T.I. Domanowa. Materiały i dokumenty, Monachium 1970, s. 74-75. [↩]
21. Płaton Michajłowicz Duchopielnikow (???-1954) – uczestnik rosyjskiej wojny domowej, oficer NKWD w okresie międzywojennym, od 1942 r. szef Oddziału Wojskowego Sztabu Wojsk Dońskich, w 1943 r. szef sztabu atamana marszowego Kozackiego Stanu, następnie szef kozackiego sztabu wojskowego w Generalnym Gubernatorstwie, dowódca kozackiego brygady piechoty policji polowej, emigrant. [↩]
22. Sowietskaja razwiedka i kazaczi antosowietskije organizacii, http://www.istmira.com/kazaki-mezhdu-gitlerom-i-stalinym/2429-sovetskaya-razvedka-i-kazachi-antisovetskie.html (dostęp: 31.10.2015). [↩]
23. Eduard Burda, Kazaki w Wielikoj Otieciestwiennoj wojnie. Po obie storony fronta, Część 2, http://www.apn.ru/ publications/article24149.htm (dostęp:31.10.2015). [↩]
24. Siergiej A. Wołgin, Kazaki w Wielikoj Otieciestwiennoj wojnie, http://topwar.ru/74452-kazaki-v-velikoy-otechestvennoy-voyne.html (dostęp: 31.10.2015). [↩]
25. Siergiej Iljicz Gorszkow (1902-1993) – generał lejtnant Armii Czerwonej, uczestnik rosyjskiej wojny domowej, od 1941 r. dowódca 206. Dywizji Strzeleckiej, następnie 15. Kozackiej Dywizji Kawalerii (przemianowanej na 11. Gwardyjską Dońską Dywizję Kawalerii), od 1943 r. zastępca dowódcy V Gwardyjskiego Dońskiego Korpusu Kawalerii, następnie IV Gwardyjskiego Kubańskiego Korpusu Kawalerii, od 1944 r. dowódca V Gwardyjskiego Dońskiego Korpusu Kawalerii. [↩]
26. Ihor Saenko, Rossijskije kazaki na służbie u giermianskich nacistow, http://argumentua.com/stati/rossiiskie-kazaki-na-sluzhbe-u-germanskikh-natsistov (dostęp: 31.10.2015). [↩]