Fort główny artyleryjski nr 52 Borek i jego historia [galeria]

Fort główny artyleryjski nr 52 „Borek” to jeden z najciekawszych i najbardziej niezwykłych przykładów XIX-wiecznej architektury fortyfikacyjnej nie tylko w Krakowie, ale i w całej Polsce.

Fort Borek podczas remontu, wrzesień 2016 r. Na zdjęciu widać kaponierę oraz dwupiętrowe koszary / fot. Wojtek Duch

Data rozpoczęcia budowy Fortu 52 przypada prawdopodobnie na lata 1885/1886. Fortyfikacja stanowiła element austriackiego obszaru obronnego VIII Twierdzy Kraków. Wraz z fortami „Bodzów”, „Skotniki”, „Sidzina” oraz pobliskim fortem „Łapianka” („Jugowice”), miał za zadanie chronić tzw. traktat wiedeński (dzisiejsza Zakopianka). Forty  broniły terenu od doliny Wilgi po dolinę Wisły. Niestety o genezie i architekcie fortu wiemy niewiele. Materiały archiwalne są bardzo skąpe i ograniczają się do kilku planów.

Krzysztof Wielgus, autor opracowania poświęconego temu fortu wskazuje, iż  jest on unikatowy ze względu na to, iż jego twórcy czerpali z różnych szkół sztuki budowy fortów (przynajmniej 8 nacji). Dwuwałowy - francuski i austriacki, kaponiera -pruski, kojce z elementami pancernymi - belgijski, spiętrzenie elementów komunikacji - szwajcarski1.

Charakterystycznym dla tego jedynego w Twierdzy Kraków dwuwałowego fortu jest kaponiera, szeroka fosa oraz dwupoziomowe koszary szyjowe, które zostały dobudowane do istniejącego wcześniej nasypu. Przez to znaczna część fortu przykryta jest warstwą ziemi. W masywnym wale wydrążono sporo korytarzy służących do komunikacji poziomej i pionowej, co miało umożliwić skoszarowanym żołnierzom szybkie przemieszczanie się na pozycje bojowe. Jest to najdłuższy system krytych dróg w obiekcie Twierdzy Kraków. Ponadto na wale fortu mieściły się stanowiska artyleryjskie zaopatrywane przez windy amunicyjne.

W okresie I wojny światowej fort nie był świadkiem działań bojowych. W okresie Drugiej Rzeczpospolitej obiekt był pod nadzorem Wojska Polskiego. Natomiast podczas niemieckiej okupacji stał się obozem jenieckiem. Niedaleko Fortu 52 funkcjonował także inny niemiecki obóz- Stalag 369,  który mieścił się w okolicy ulic: Zawiłej, Skośnej i Żywieckiej. Dziś znajduje się tam pomnik upamiętniający więźniów.

Ciekawostką dotyczącą fortu jest także wydarzenie z 26 grudnia 1944 r., kiedy na jego przedpolu awaryjnie wylądował bombowiec Boeing B-17 Flying Fortress „Candie”, należący do Sił Powietrznych Stanów Zjednoczonych. Samolot, który wystartował z Włoch, został uszkodzony podczas powrotu z bombardowań zakładów w Blachowni Śląskiej. Uratowana załoga dostała się do niewoli.

W okresie PRL-u na terenie fortu mieściły się zakłady Bacutilu, które zajmowały się utylizacją odpadów. W latach 80-tych stacjonowała tam jeszcze baza samochodowa. Potem fort podupadał, przeciekał, ulegał stopniowej dewastacji i grabieży. Ratunek przyszedł w 2013 r., gdy postanowiono zrewitalizować obiekt. Fort „Borek” zostanie zaadaptowany na potrzeby Domu Kultury oraz Biblioteki Piosenki Polskiej. Więcej na temat trwającej rewitalizacji napisano tutaj.

Adres: ul. Forteczna 146, Kraków
Wpis do Rejestru Zabytków: A-807
Własność: Gmina Miejska Kraków
Powierzchnia użytkowa obiektów kubaturowych do zagospodarowania: 3 550,00 m²
Powierzchnia działek: 49 352,00 m²

Fort Borek w lipcu 2014 r.

Fort Borek w kwietniu 2016 r.

Fort Borek we wrześniu 2016 r.

Fort Borek w sierpniu 2017 r.

Fort Borek w marcu 2018 r.

Fort Borek w kwietniu 2018 r.

Fort Borek w styczniu 2019 r.

Bibliografia:

1. Wielgus K., Fort 52 „Borek”, Urząd Miasta Krakowa, Kraków 2004.
2. Fortowa pasja, „Dziesiątka. Czasopismo Rady Dzielnicy X” nr 4 (28).
3. Fort nr: 52 „Borek”, gk.strefa.pl/fort52.html (dostęp online 10 października 2016 r.)

Czytaj także:

^{* Autor tekstu jest także autorem wszystkich zdjęć w powyższym artykule.}

1. K. Wielgus, Fort 52 „Borek”, Urząd Miasta Krakowa, Kraków 2004. [↩]