„Świat rzymski w V wieku” - R. Kosiński i K. Twardowska (red.) - recenzja

Piąte stulecie w historii Cesarstwa Rzymskiego, było okresem przełomowym. Nastąpił przede wszystkim jego rozłam na Cesarstwo Zachodnie ze stolicą w Rzymie oraz na Cesarstwo Wschodnie z Konstantynopolem jako siedzibą cesarską.

Wszystko wskazywało na to, że prędzej czy później dojdzie do takiej sytuacji. U granic rozdartego Imperium nagromadziły się rzesze różnego pochodzenia plemion – przeważnie germańskich. Z czasem te ludy wlały się bezpośrednio w terytorium potężnego państwa, by w jego prowincjach, wykorzystując potencjał gospodarczy i administracyjny nadszarpniętego poważnie Cesarstwa, utworzyć swe nowe siedziby. Piąte stulecie jest więc też początkiem królestw sukcesyjnych, które w późniejszych wiekach dały podwaliny dla wielu państwowości europejskich. To w piątym stuleciu wreszcie, rodziła się Europa, której geopolityczny kształt możliwy jest dzisiaj do zaobserwowania. Piąte stulecie jest też okresem, gdzie zakończyła swój żywot jedna epoka, a rozpoczęła nowa.

Niespełna kilka tygodni temu pojawiła się najnowsza praca zbiorowa pt. Świat rzymski w V wieku, wydana nakładem Towarzystwa Wydawniczego „Historia Iagellonica”. Opiekę redaktorów naukowych piastują Rafał Kosiński oraz Kamilla Twardowska, a Autorami poszczególnych rozdziałów, są historycy młodego pokolenia wywodzący się z pięciu ośrodków akademickich, czyli Białegostoku, Krakowa, Poznania, Torunia i Warszawy, do których zaliczyć należy również Redaktorów tomu.

Książka charakteryzuje się imponującym wydaniem, liczy sobie 464 strony zamknięte w solidną, ładną wizualnie oprawę. Papier jest dobrej jakości, czcionka schludna, szczególnie ta, którą zapisano tytuły rozdziałów i podrozdziałów, strony szyte. Publikację otwiera czytelny spis rzeczy, następnie słowo wstępne Autorów oraz wprowadzenie. Warto przy tej okazji wspomnieć, że recenzowany tom dedykowany został Profesorowi Maciejowi Salamonowi, krakowskiemu bizantyniście, pracownikowi Instytutu Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego, który dla Autorów „jest wzorem Człowieka i Uczonego” (ze wstępu). Pracę zamykają kolejno: spis map, wykaz skrótów, indeksy osób i grup etnicznych, a także nazw geograficznych.

Świat rzymski w V wieku potraktowany został jako synteza. Autorzy dokonali podziału na dwie części. Część pierwsza Dzieje składa się z trzech rozdziałów. Rozdział pierwszy autorstwa Marcina Pawlaka poświęcona została przedstawieniu dziejów Zachodniego Rzymu w latach 395-493. Tekst podzielony został dodatkowo na siedem podrozdziałów, w których oddzielnie znajdują się pod-podrozdziały. Tematycznie Autor rozpoczyna tekst od panowania cesarza Honoriusza, by przejść do czasów uzurpacji Jana oraz rządów Walentyniana III, Petroniusza Maksymusa, Awitusa, Majoriana, Antemiusza, ostatnich cesarzy Rzymu, a na Odoakrze kończąc. Rozdział drugi recenzowanej pozycji traktuje o Wschodnim Rzymie w latach 395-518 a jego Autorką jest Kamilla Twardowska. Analogicznie jak w pierwszym rozdziale, podzielony został on na siedem podrozdziałów, które dodatkowo posiadają pod-podrozdziały. Badaczka rozpoczyna swą część od rządów cesarza Arkadiusza, następnie mierzy się z rządami Teodozjusza II, Marcjana, Leona I i Leona II, by przejść do panowania Anastazjusza, którym kończy swój tekst. Niezwykle interesująco, w moim przekonaniu, czyta się trzeci rozdział autorstwa Dawida Zołoteńkiego, który podjął się wyjaśnienia problemu królestw barbarzyńskich w V wieku. W ośmiu odsłonach Autor wypowiada się kolejno o Wizygotach, Burgundach, Frankach, Swebach, Wandalach, Hunach, Italii w czasach Odoakra i Ostrogotów, a także Brytanii, która była miejsce przybycia (adventus) barbarzyńców w latach 400-ok. 550. Całość otwiera wprowadzenia, a zamyka zwięzłe zakończenie.

Druga część książki Struktury Cesarstwa Rzymskiego w V wieku dzieli się na pięć rozdziałów. Otwiera ją tekst autorstwa Jacka Wiewiorowskiego, który podjął się omówienia kwestii organizacji cesarskiej w tytułowym stuleciu na podstawie roli cesarza, armii i prawa. Całość inicjują uwagi wstępne. Kolejny rozdział poświęcony zagadnieniu społeczeństwa rzymskiego w V wieku ma dwóch Autorów: Rafała Kosińskiego, który omówił sprawy związane ze strukturą społeczną, w tym obywateli i nie-obywateli, wolnych i niewolnych, honestiores i humiliores, plebejuszy (wiejskich i miejskich), curiales, senatorów oraz niezwykle ciekawie temat tzw. marginesu społecznego. Całość zamyka się w siedmiu podrozdziałach. Drugi Autor tego rozdziału to wspomniany wyżej Marcin Pawlak, który omówił kwestię rodziny, i tutaj takie zagadnienia jak: małżeństwo, władza ojca rodziny, rozwód, wdowieństwo, konkubinat, stosunki pozamałżeńskie, kwestie związane z rodzicami i dziećmi, a także wpływ chrześcijańskiej ascezy na rodziny rzymskie. Całość ma łącznie dziewięć podrozdziałów. Krzysztof Broda, Autor trzeciego rozdziału tej części, podjął się wyjaśnienia problemu gospodarki Cesarstwa w V stuleciu. W dziewięciu podrozdziałach omawia podstawowe zagadnienia do tematu, cofając się do IV wieku. Autor skupił swoją uwagę na przedstawieniu poszczególnych regionów cesarskich pod względem polityki gospodarczej, również i te, w których stwierdzono zapaść tej działalności w V wieku. Ciekawie wyglądają kwestie, w których K. Broda porównuje villa i wieś, a także zachodnią i wschodnia część Cesarstwa pod kątem gospodarki. Nie bez echa pozostają w tej części takie sprawy jak handel, metalurgia i rzemiosło, a także bardzo ciekawy podrozdział dotyczący barbarzyńców i mitu destrukcji poszczególnych gałęzi gospodarczych. Redaktor tomu, Rafał Kosiński, podjął się również omówienia kwestii religii w Cesarstwie Rzymskim w V wieku, której to tematyka stała się treścią czwartego rozdziału recenzowanej pozycji. W łącznie dziewięciu podrozdziałach, Autor zagłębił się w sytuację Kościoła w IV i V wieku, zarówno na Wschodnie jak i na Zachodzie Cesarstwa. Nie bez echa R. Kosiński pozostawił kwestię sporów dogmatycznych oraz kształtowania się ortodoksji, a także palącą sprawę hierarchii kościelnej w rzeczonym stuleciu. W rozdziale tym możliwe jest też zapoznanie się z problemami rozwoju roku liturgicznego, świeckich Kościoła, monastycyzmu w różnych jego odłamach, świętych mężów, a także doskonale przedstawiona sprawa chrześcijaństwa wśród barbarzyńców. Całość kończy kwestia judaizmu i kultów pogańskich. Ostatni piąty rozdział z drugiej części poświęcony jest zagadnieniu edukacji i kultury w V wieku. Jej Autorką jest Elżbieta Szabat, która łącznie w czterech podrozdziałach w rzetelny sposób nakreśliła ten niezwykle interesujący problem.

Po tym krótkim przedstawieniu treści, chciałbym przejść do kwestii, które wyjątkowo zwróciły moją uwagę.

W związku z tym, że jest to synteza, która posiada kilku Autorów, naturalnie style tekstów różnią się od siebie. Natomiast jeśli chodzi o budowę, to zachowano tutaj jeden kanon, którym kierowano się do ostatniej strony książki. Działa to oczywiście na plus, gdyż Czytelnik w uporządkowanej publikacji, znajdzie różny punkt widzenia na poszczególne sprawy, a to z kolei poszerzy Jego horyzonty i pozwali na zorientowanie się, jakie dzisiaj w polskiej nauce panują opinie na temat Cesarstwa Rzymskiego doby piątego wieku. Teksty są krótkie, zwięzłe i na temat. Niewątpliwie na plus działają mapy, które w ilości siedmiu, stanowią wystarczającą pomoc w trakcie czytania. Cechą tych map jest staranne dopracowanie, w tym przede wszystkim czytelność. Ostatnia siódma mapa to wklejka na papierze kredowym przedstawiająca Cesarstwo Rzymskie w V wieku. Moim zdaniem jest ona wizytówką części kartograficznej książki. Warto też wspomnieć o wykazie skrótów, którego obecność jest jak najbardziej na miejscu. Imponująco prezentują się indeksy, których podział dokonany został na indeks osób, grup etnicznych oraz nazw geograficznych. Dzisiaj nie często spotyka się w książkach takie rozwiązanie, dlatego też w tej materii recenzowany tom winien być wzorem do naśladowania. Ufam, że Czytelnik doceni pracę zespołu.

Mam często w zwyczaju skupiać swoją uwagę na spisie bibliograficznym. Nie zrobię wyjątku w tym wypadku i chciałbym wyrazić zdanie na temat tej części książki. Otóż uważam go za szczególnie wartego uwagi. Cechą charakterystyczną recenzowanej pozycji jest to, iż spis umieszczony jest zawsze na samym końcu każdego rozdziału. Lista podzielona została na źródła i opracowania, co oczywiście działa na plus. W innych publikacjach często jest tak, że w jednej kolumnie zapisane są i opracowania, i źródła pisane, co powoduje niepożądany efekt, gdyż zabytki historyczne giną w gąszczu współczesnych tytułów opracowań. Tutaj na szczęście sytuacja jest odwrotna, a całość jest niezwykle czytelna. Wstawienie na końcu każdego rozdziału spisu bibliograficznego ma niestety swoje słabe strony. Dodatkowo Autorzy stosują się do oksfordzkiego systemu przypisów i dochodzi do sytuacji, że Czytelnik będzie zmuszony samodzielnie zapoznać się z autorem, tytułem, rokiem wydania źródła, bądź opracowania. Powoduje to oczywisty kłopot, ponieważ zmusza do częstego wertowania książki. Na szczęście rekompensuje to jakość literatury, gdyż stanowi ona najlepszą i często wykorzystywaną w tej chwili w pracach badawczych, a Autorów czyni jako prawdziwych znawców problematyki i literatury do omawianych przez siebie zagadnień. Mam niestety zastrzeżenia do szycia książki. Już teraz widać, że po dłuższym użytkowaniu może pęknąć, a całość miejscami rozlecieć się.

W słowie końcowym chciałbym oczywiście jak najbardziej zachęcić do przeczytania książki.. Praca zbiorowa Świat rzymski w V wieku to książka z przeznaczaniem dla studentów, zwłaszcza historii, ale też archeologii i kulturoznawstwa. Rzetelne studia Autorów powodują, że ma się pewność, iż czytane teksty są najwyższej jakości. Zdecydowanie tom ten mógłbym polecić jako podatkowy podręcznik do studiów nad końcowymi dziejami starożytności i najwcześniejszym średniowieczem. Uważam, że każdy zainteresowany tym okresem powinien jak najprędzej nabyć tę publikację, przeczytać i cieszyć się, że w każdej chwili może do niej sięgnąć.

Plus minus:
Na plus:
+ tematyka
+ wysoka jakość merytoryczna
+ styl Autorów
+ ładne wydanie
+ pomoce naukowe (indeksy, mapy, bibliografia!)
Na minus:
- jakość szycia

Tytuł: Świat rzymski w V wieku
Autor: (red.) Rafał Kosiński i Kamilla Twardowska
Wydawca: Towarzystwo Wydawnicze „Historia Iagellonica”
Data wydania: 2010
ISBN: 978-83-62261-16-1
Strony: 464
Oprawa: twarda
Cena: 55 zł
Ocena recenzenta: 9.5/10